So’z turkumlarining ko’chishi. Yasama so’zlarning leksemalashishi

Uyushgan gaplarning lisoniy va nutqiy qoliplari

201-guruh talabasi Shermamatova Dilnavoz

Reja:

• 1. Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o'rni
• 2.[Pm] uyushtiruvchi vosita sifatida
• 3.[WPm] uyushtiruvchi vosita
• 4.[W] yoki [Pm] egalari bilan farqlanadi uyushgan gaplar

Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o'rni.

O'zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog'liq uchta hodisa mavjud:

• Gapda uyushgan so'zshakllar
• Qo'shma gapdagi uyushiq gaplar
• Uyushgan gaplar.
• Uyushiqlik umumiy holat bo'lib, sodda
• gapga ham, qo'shma gapga ham xosdir. Sodda gapda so'zshakllar uyushib kelsa, qo'shma gapda so'zshakllar, sodda gaplar uyushib keladi.

Uyushiqlik ikki birlikdan iborat bo'ladi:
Uyushtiruvchi
Ishonch
Uyushuvchi
ishonch
Xo'sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi?
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud.

Ma'lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan bo'lishi kerak. Shu bois alar kesimga ega bo'lib, bu kesim WPm (kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoq! WP (semantik-funktsional shakllangan gap) tarzida bo'lishi kerak. WPm sokla gaplarda bitta, qo'shma gaplarda esa birdan ortiq bo'ladi.

• Ma'lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan bo'lishi kerak. Shu bois alar kesimga ega bo'lib, bu kesim WPm (kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoq! WP (semantik-funktsional shakllangan gap) tarzida bo'lishi kerak. WPm sokla gaplarda bitta, qo'shma gaplarda esa birdan ortiq bo'ladi.
• keyingi gaplari qiyoslaylik:

1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning qolipi tekshiruvi: [E+WPm]
2.Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko'rar edi gapining qolipi esa
hisob: [E+WPm] va [E+WPm]

Ko'rinadiki, birinchi gapda WPm va undan foydalanishuvchilari majmui bitta, bitta gapda ikkita va ular o'zaro teng bog'lovchi yordamida bog'langan. Endi

• Ko'rinadiki, birinchi gapda WPm va undan foydalanishuvchilari majmui bitta, bitta gapda ikkita va ular o'zaro teng bog'lovchi yordamida bog'langan. Endi
• orqaga gapga diqqat qilaylik:
• Ukam rasm chizar va singlim televizor ko'rar edi. Bu oldin
• gapimizdagi kunlarning W qismlari o'zgarmasdan saqlanganligi va Pm
• qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda W lar ikkita va Pm bitta bo'lib, u ikkita W uchun ham umumiydir.

Ko'rinadiki, bitta umumiyly Pm ga ega bo'lgan burdan ortiq W dan tashkil topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar deyiladi.
Yo'l-yo'lakay shuni aytib o'tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq kismli qo'shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun bilish qiyoslaymiz: 1. Bahor kelsa, bogʻlar yashnasa, sayilga chiqamiz. Ganing qolipt: [((E1- WPm)- (E2-WPm)-(E3 Pm)]
2.Bahor kelsa, bog'lar yashnaydi va sayilga chiqamiz (E1+WPm1)
((E2+WPm2)(E+WPm))
Bu ikkala gap uyushiq qismli qo'shma gapdir. Birinchi gapda ergash gaplar (Bahor kelsa, bog'lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh gaplar (bog'lar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va orgash gap (bahor kolisa) ularga bab-barayar degöhlicht. Bular uyushiq gaplardir.
Ma'lum bo'ladiki, uyushiq gaplar qo'shma gaplar tarkibida bo'ladi.
Uyushgan gaplar esa o'zbek tilida sodda va qo'shma gaplar alohida
sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo'shma gapga Pinning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi. Sodda va qo'shma gapni maqsadda asosiy omil gapda nechta shakllangan
kesishingdir.