So'zlarning morfem tarkibi

35-d ars SO'Z YASALISH USULLARI
1-topshiriq. -dosh, -kor, -shunos qo'shimchalari ishtirokida
so'zlar yasang va ulardagi umumiylikni izohlang.
2-t o p s h i r i q. Bo 'tako 'z va ko 'zoynak so'zlaridagi so'z yasalishini izohlang.
So'z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekan-ligiga ko'ra so'z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'shimchalar qo'shish orqali (af-fiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shimchasini qo'shish yoii bilan hosil boigan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan.
Hozirgi o'zbek tilida so'z yasashning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yoii bilan so'z yasash —- affiksatsi-yadir. Bu usul tilda mavjud boigan muayyan so'z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida so'z yasashning qoliplari mavjud boiadi. Masalan, ot+chi; «shaxs oti yasovchi» (ishchi, temirchi, suvchi) ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so'z yasash qoliplari asosida turli-tuman yasama so'zlar hosil qilinadi.
So'zlovchi xotirasida, so'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud boiishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi.
So'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shimchali so'zlarni maium uyalarga birlashti-rish asosida aniqlanadi. Masalan:

traktorchi	yigia	binokor
kombaynchi	sizla	g'allakor
suvchi	qoila	paxtakor
ekskovatorchi	oqla	o'ymakor
tikuvchi	ishla	sholikor

2-topshiriq. Bo'tako'zva ko'zoynakso'zlaridagi so'z yasalishini izohlang.
So'z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekan-ligiga ko'ra so'z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo'shimchalar qo'shish orqali (af-fiksatsiya); 2) so'zlarni qo'shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so'zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo'shimchasini qo'shish yoii bilan hosil boigan. Qo'shma korxona, ishlab chiqarish singari so'zlar esa ikki so'zni bir-biriga qo'shish asosida hosil qilingan.
Hozirgi o'zbek tilida so'z yasashning mahsuldor usuli qo'shimchalar qo'shish yoii bilan so'z yasash — affiksatsi-yadir. Bu usul tilda mavjud boigan muayyan so'z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so'zlovchi xotirasida so'z yasashning qoliplari mavjud boiadi. Masalan, ot+chi; «shaxs oti yasovchi* (ishchi, temirchi, suvchi) ot+li «belgining mavjudligi yoki ortiqligi» (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so'z yasash qoliplari asosida turli-tuman yasama so'zlar hosil qilinadi. So'zlovchi xotirasida, so'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari haqida ko'nikmaning mavjud boiishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi. So'z yasash qoliplari va ularning ma'nolari bir xil yasovchi qo'shimchali so'zlarni maium uyalarga birlashti-rish asosida aniqlanadi. Masalan:

traktorchi	yigia	binokor
kombaynchi	sizla	g'allakor
suvchi	qoila	paxtakor
ekskovatorchi	oqla	o'ymakor
tikuvchi	ishla	sholikor

SO'Z YASASH JARAYONIDA RO'Y BERADIGAN O'ZGARISHLAR
Topshiriq. Yumala, sayra, qayna so'zlariga -q yoki –qi qo'shimchasi qo'shilganda asosda qanday tovush o'zgarishi sodir boiadi? Shu haqda o'ylab ko'ring.
Turkiy, jumladan, o'zbek tili morfologik jihatdan agglu-tinativ tillar qatoriga kiradi.Agglutinativ tillar quyidagi xususiyatlari bilan flektiv tillardan ajralib turadi: 1) nechta grammatik ma'no boisa, ularni ifodalovchi shuncha gram-matik shakl qoilaniladi. Masalan, yoz-ma-say-di-m; 2) gram­matik shakllarning chegarasi bir-biridan aniq ajralib turadi;

3. 
   grammatik ma'noning ko'payishi bilan, so'zning gram­matik shakllari ham chapdan o'ngga qarab cho'zilib boradi;
   
4. 
   grammatik qo'shimchalarning qo'shilishi asos qismning fonetik tuzilishini o'zgartirmaydi.
   

O'zbek tilida so'z yasalish jarayonida so'z yasash asosiga yasovchi qismning qo'shilishi natijasida asos qismning to­vush tarkibida ba'zan o'zgarish ro'y berishining guvohi boiamiz. Ularni quyidagicha guruhlash mumkin:

1.