So'zlarning morfem tarkibi

Sust, past singari so'zlarga -ay yasovchi vositasi qo'shilganda, yasashga asos qismda mavjud bo'lgan oxirgi «t» undoshi tushib qoladi. Masalan, susay, pasay kabi.

Qizil, sariq kabi ikki bo'g'inli so'zlardan -ar, -ay yasovchi vositalari yordamida yangi so'z yasalganda, yasash­ga asos qism bo'lgan qizilning «il» qismi va sariq ning ik-kinchi bo'g'indagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, qizil+ar-qizar, sariq+ay — sarg'ay kabi.

So'ra, sayla, quvna, to'qi, o'qi kabi ikkinchi bo'g'ini «a» bilan tugagan so'zlarga -q,-v yasovchi qo'shimchalari qo'shilganda, yasashga asos qism oxiridagi «a» unlisi «o» unlisiga, «i» unlisi «u» unlisiga aylanadi. Masalan, so'ra+q —so 'roq, sayla+v — saylov, quvna+q — quvnoq, to 'qi+v —to 'quv, o 'qi+v — o 'quv kabi. O'yin, qiyin kabi ikki bo'g'inli so'zlarga -a yasovchi qo'shimchasi qo'shilganda, yasashga asos qismning ikkinchi bo'g'inidagi «i» unlisi tushib qoladi. Masalan, o'yin+a — oyna, qiyin+a — qiyna kabi.

4. 
   Son, yosh, ong kabi so'zlarga fei yasovchi -a yoki -la qo'shimchasi qo'shilganda, asos qismda tovush o'zgarishi ro'y beradi: Masalan, sana, yasha angla kabi.
   

Shu ko'rsatilgan o'zgarishlarning o'ziyoq o'zbek tilida ba'zi hollarda fuziya (fleksiya) elementlari ham mavjud ekanligini ko'rsatadi.
TEST TOPSHIRIQLARI

1. 
   Hozirgi o'zbek alifbosida nechta barf, nechta harflar birikmasi bor?
   

1. 
   32 ta harf, 3 ta belgi;
   
2. 
   29 ta harf, 4 ta belgi;
   

D) 33 ta harf, 3 ta belgi;
E) 33 ta harf, belgi yo'q;
F) 26 ta harf, 3 ta harflar birikmasi.

2. 
   So'zlarning birinchi harflaridan tuzilgan qisqartma otlar bo'g'inlarga ajratiladimi?
   

A) ajratiladi;
B) ba'zi so'zlarda ajratiladi;
i D) ajratilmaydi;
E) umuman ajratilmaydi;
F) bilmayman.
5. Qo'shtirnoq noto'g'ri ishlatilgan qatorni toping.
(&) «Paxtakor komandasi»;
B) «0'zbekiston» jamoa xo'jaligi;
D) «Turkiston» xususiy firmasi;
E) «Til va adabiyot» instituti;
F) «0'zbekiston ovozi» gazetasi.
6. Tire noto'g'ri qoilangan gapni toping.

1. 
   men — o'quvchiman;
   
2. 
   so'nggi pushaymon — o'zingga dushman;
   

D) ikki o'n besh — bir o'ttiz;
E) B, D javoblar to'g'ri;
F) A, B, D javoblar to'g'ri.
7. Asosdosh so'zlar to'g'ri ko'rsatilgan qatorni toping.

1. 
   paxtali, paxtachi, paxtazor;
   
2. 
   paxtakor, sholikor, tadbirkor;
   

D) mardlik, vatanparvarlik, do'stlik;
E) odamgarchilik, suvoqchilik, yog'ingarchilik;
F) suvchi, suvsiz, suvarak.
8. Son — sana, shahar — shahri, men — mening kabi so'zlarda asosga qo'shimchalar qo'shilgandan so'ng tovush o'zgarishlarining qaysi turlari vujudga kelgan?

1. 
   tovush almashinishi;
   
2. 
   tovush tushishi;
   

D) tovush almashinishi va tovush orttirilishi;
(E% tovush almashinishi va tovush tushishi;
Ft tovush almashinishi, tushishi va orttirilishi.
9. Qaysi qatorda -siz qo'shimchasi so'z o'zgartiruvchi vazifasida qoilangan?

1. 
   Odobni odobsizdan o'rgan;
   
2. 
   U bu gapdan xabarsiz edi; f|i, Siz — bebaho insonsiz;
   

E) Suvsiz hayot bo'lmaydi;
F) B, I) javoblar to'g'ri.
10. Qarsak so'zining asos qismini toping.

1. 
   qars;
   
2. 
   qarsa;
   

D) qar;
E) qarsak;
F) ushbu so'z ma'noli qismlarga ajratilmaydi.
11. So'zning tub ma'nosini bildirib, ma'noli qismlarga bo'linmaydigan boiakka nima deyiladi?

1. 
   asos;
   
2. 
   o'zak;
   

D) yasovchi qo'shimcha;
E) kelishik qo'shimchasi;
F) egalik qo'shimchasi.
12. -boy, -cha , -il, -sh ,-ish, qo'shimchalari vazifasiga ko'ra qanday qo'shimchalar sanaladi?

1. 
   so'z yasovchi;
   
2. 
   shakl hosil qiluvchi;
   

D) so'z o'zgartiruvchi;
E) A, B javoblar to'g'ri;
(P) A, B, D javoblar to'g'ri.
13. Qaysi xususiyat bo'g'inga xos emas?

1. 
   har bo'g'inda bir unli tovushning boiishi shart;
   
2. 
   bo'g'in bir unli tovushdan iborat boiishi mumkin;
   

D) undosh tovush bilan tugasa, yopiq bo'g'in hisoblanadi;
E) unli tovush bilan tugasa, ochiq bo'g'in hisoblanadi.
|F)/har bir bo'g'inda kamida bir undosh boiadi.
14. Qaysi qatordagi so'zdan fei yasalganda asosda fonetiko'zgarish bo'lmaydi?
A) son; sog'; ot;
E) ong;
F) yosh.
15. Qaysi javobda faqat tub so'zlar berilgan?

1. 
   oy, uzoq, koi;
   
2. 
   oyoq, yasha, taroq;
   

D) bosh, boshqa, atamoq;
E) kitob, tinch, boshliq;
F) oftob, yoidosh, atirgul.
16. Qaysi javobda bir asosli so'zlar berilgan?

1. 
   son, sana, sanoq, sanchiq;
   
2. 
   burgut, burchak, burmoq; D) qand, qandil, qancha;
   
3. 
   E) bosh, boshla, burmoq;
   

F) oy, oyna, oynak, oyim.
17. Tintuv so'zining asosini toping.
Ђ> tint; B) tin;
D) tinti;
E) tintuv;
F) ushbu so'z ma'noli qismlarga ajralmaydi.
18. Yasama so'zlar berilmagan qatorni toping?

1. 
   qoiqop;
   
2. 
   o'yna;
   

D) sotib olmoq;
E) buzoq;
F) A, B, D javoblar to'g'ri.
19. Men, sen olmoshlariga tushum va qaratqich kelishiklari qo'shimchalari qo'shilganda qanday hodisa yuz beradi?
^ tovush tushishi; B) tovush almashinishi;
D) tovush o'zgarishi;
E) hech qanday hodisa ro'y bermaydi;
F) tovush orttirilishi.
20. Qaysi holatlarda qo'shma so'zlarning qismlari ajratib yoziladi?

1. 
   qo'shma so'zning qismlari bir-birini izohlasa;
   
2. 
   yangi ma'noni ifodalasa;
   

D) qo'shma feilar doimo ajratib yoziladi;
E) har ikki qismi turdosh ot bilan ifodalansa;
F) a tovushi bilan tugagan feiga o tovushi bilan boshlanuvchiko'makchi fe'l qo'shilsa.
21. Juft so'zlar noto'g'ri yozilgan qatorni toping.

1. 
   aka-uka, opa-singil, ota-ona;
   
2. 
   aql-u-xush, mehru-muhabbat, shirin-shakar;
   

D) oq-u qora, ota-yu ona, dard-u alam;
E) katta-katta, unda-bunda, baxt-u saodat;
F) yor-do'st, qozon-tovoq, meva-yu-cheva.
22. Bosh harflar noto'g'ri yozilgan qatorni belgilang.

1. 
   «Orol» gazetasi, markaziy Farg'ona, katta Amu Kanali;
   
2. 
   «0'zbekiston» nashriyoti, «Ishonch» gazetasi;
   

D) Olmaliq shahri, «Do'stlik» ordeni;
E) Abu Ali ibn Sino, Oliy majlis;
F) «Lola» atelyesi, «Navoiy» romani.
23. So'z bo'g'inlari to'g'ri ajratilgan qatorni toping.

1. 
   ko'n-gil, xalq, mard-lik, qu-vonch;
   
2. 
   ol-tin, si-ngil, sut-li, do'st-lik;
   

D) ra-di-o, ar-ab-cha, xush-roq;
E) traktor, mu-to-laa, qu-yosh;
F) qat-tiq, dast-ur, da-raxt, kon-gress.
24. Urg'u natijasida ma'nosi farqlanadigan so'zlar qatorini toping.

1. 
   bogiar, atlas, ishchi, surma;
   
2. 
   mashq, togiar, ishlar, odam;
   

D) bargi, oshiq, zavqlar, yaxshi;
E) qoilar, bosma, nahor, timsol;
F) olma, fizik, jamol, bahor.
25. To'g'ri yozilgan so'zlar qatorini toping.

1. 
   unutdi — unutti, eshitip — eshitib, bahor — bohor;
   
2. 
   sizmi — siz-chi, maxsad — maqsad;
   

D) xush — hush, xil — hil, xol — hoi, uxlamoq — uhlamoq;
E) siz-da — siz-a, menmi — men-a;
F) A va D javoblar to'gri.
26. Imlo qoidalariga ko'ra qisqartma so'zlar to'g'ri yozilgan qatorni toping.

1. 
   BMT, MDH, ANavoiy, Z.M.Bobur;
   
2. 
   Toshyoiovchitrans, G'allabank, FAN;
   

D) O'zMU, XXR, diametr, bioximiya;
© Toshavtomash, B.T.T, I.T.I;
F) UZFA, G.E.S, TAS, gidrogeologiya.
27. Sana, yasha, ata(moq) so'zlarining asos qismi to'g'ri ko'rsatilgan qatorni toping.

1. 
   son, yosh, ot;
   
2. 
   sana, yasha, ata;
   

D) son, yasha, ot;