Спорт мaсҳҒулотлaрининг aсосий тaмойиллaри

Машғулот жараёнининг узлуксизлиги, юклама ва дам олишнинг 
зичланган режими Спорт машғулоти жараёнининг узлуксизлиги қуйидаги 
асосий жараёнлар билан ҳарактерланади: 
1. 
Машғулот жараёни танланган спорт турида камолотга еришиш 
мақсадида йил давомида ва кўп йиллар тайёргарлик жараёнида сурункасига 
давом етади: 
2. 
Навбатдаги ҳар бир машғулотнинг таъсири бундан илгаригисининг 
«изи» устига боради: 
3. 
Машғулотлар ўртасидаги дам олиш интервали иш қобили-ятини тиклаш 
ва ўстиришнинг умумий тенденсиясини кафолатлайдиган даражада бўлиб, 
гоҳо иш қобилияти қисман тикланиб етмай туриб машғулот ўтказишга ҳам йўл 
қўйилади. 
Сўнгги икки момент айрим маънода бахсли бўлиб, шунинг учун изоҳ талаб 
қилади. Навбатдаги ҳар бир машғулотнинг таъсири илгаригисининг «изи» 
устига қўшилиши ҳақида гапирилганда «из» сўзини организмда машғулотлар 
натижасида юзага келадиган ва оқибат натижада спортчи организмининг иш 
қобилияти юксалишида, унинг фазилатлари, малакалари ва маҳоратларининг 
ривожланишида ўз ифодасини топадиган ижобий ўзгаришлар (физиологик, 
биохимик ва морфологик ўзгаришлар) деб умумийлашган маънода тушуниш 
керак. Демак, иккинчи моментнинг маъноси машғулотлар орасидаги 
интервалларнинг ҳаддан ташқари ўзайтириб юборилишига йўл қўймасликдан, 
илгариги таъсир етишлар натижаси сақлана боришини таъмин етишдан ва шу 
йўл билан спорт фаолиятида узлуксиз юксалиш учун шарт-шароит яратишдан 
иборатдир. 
Учинчи жараённинг аҳамияти юқорида системалиликнинг умумий принсипи 
таҳлил етилиши муносабати билан йўлакай тушунтириб ўтилган еди. Бунда 
спорт машғулотлари вақтида юкла-ма билан дам олишни алмаштириб туриш 
системасининг ўзига хос томонларини таъкидлаб ўтиш керак. Гап шундаки, 
спортчининг машғулотлари ҳамма вақт фақат иш қобилияти тўла тикланган ва 
«ўта тикланган» шароитда ўтказилавермайди. Вақт-вақти билан иш қобилияти 
ҳали тўла тикланмаган шароитда бир неча машғулотлар самарасини жамлашга 
йўл қўйилади. Бунинг маъноси оранизмга алоҳида юксак талаб қўйиш ва 
натижада навбатдаги дам олиш вақтида иш қобилиятини жуда юксак даражага 
кўтаришдир. Кейинги йиллардаги спорт амалиётида ва експериментал 
маълумотлар машғулот юкламаларининг бундай режими маълум шароитларда 
рационал ҳисобланиш мумкин еканлигидан далолат беради (Л.И. Aбросимова, 
И.Г.Оголсов ва бошқалар). Бунда чарчоқни тамомила қолдириш учун етарли 

---

дам олиш, спортчининг олдиндан машқ кўрганлигининг юқори бўлиши, пухта 
тиббий-педагогик назорати албатта шартдир. 
Шундай қилиб, умумий қоида - навбатдаги ҳар бир машғулотда спортчини иш 
қобилиятини тўла тиклаб ва «ўта тиклаб» бўлгандан кейин бошлаш - спорт 
машғулотида махсус хусусиятга ега бўлади. Бу ерда мазкур қоида ҳар бир 
машғулотга алоҳида тадбиқ етилиши шарт бўлмай, балки бир неча 
машғулотлардан иборат машғулотлар сериясига тадбиқ етилади. Бунда ана шу 
сериялар жамланган улкан битта юклама ҳисобланади. Бу сериядаги 
машғулотларнинг миқдори ва улар ўртасидаги интервалларнинг катталиги 
кўпгина шарт-шароитларга, жумладан, машғулотнинг давр ва босқичларига 
боғлиқдир. 
Машғулот жараёнининг бундай зичланиши туфайли машғу-лотларнинг 
умумий миқдори анчагина ортиб, айрим вақтларда (етарли даражада юксак 
малакали спортчиларда) ҳафтасига 6 та ва ундан ортиқ мартага етади, албатта. 
Бунда барча машғулотлар асосий емас ва юклама жиҳатидан тенг бўлмайди. 
Уларнинг баъзи-лари олға томон одимлашга, яъни спортчиларнинг янги 
марраларни егаллашларига хизмат қилиб, уларга енг юксак машғулот 
талаблари қўйилади. Биринчи спорт разряди бўйича натижа кўрсатган ёш 
спортчилар билан ҳар куни бир марталик машғулот ўтказилса (ҳафталик 
микросикллар жуда ҳам кам ҳолда 1-2 марта ўтказилади. Юқори малакали 
спортчиларда бундай режим олдинги натижани ушлаб туриши мумкин. 
Шунинг учун улар билан ҳар куни 2-4 маш-ғулот ўтказилса, ҳафтада 4-7 
машғулот катта юклама билан ўтказ-илиши керак. Бошқа баъзи машғулотлар 
еса қўшимча аҳамиятга ега бўлади. Бошқа баъзи машғулотлар еса қўшимча 
аҳамиятга ега бўлади. Aсосий машқлар агар улар чидамлиликни тарбиялашга 
кўпроқ қаратилган бўлмаса, одатда умумий иш қобилияти тикланган ва ортган 
шароитда олиб борилади. Қўшимча машғулотлар еса ғоят хилма-хил 
шароитлара ўтказилиши мумкин, чунки уларнинг маълум қисмидан ҳатто дам 
олишнинг фаол формаси сифатида ҳам фойдаланилади.