Sport mashgʻulotlarining asosiy tamoyillari reja

Sport mashgʻulotlarining 
tamoyillari
Yuqori natijalarga intilish
Chuqurlashtirilgan ixtisoslashuv
Mashgʻulot jarayonining davomiyligi
Mashg‘ulot jarayonining uzluksizligi, 
yuklama va dam olishning zichlangan 
rejimi
Yuklamaning variativligi va 
oʻzgaruvchanligi
Tayyorgarlik jarayonining tsikligi
Tayyorgarlik tuzulishi va musobaqa 
faoliyatining oʻzaro birligʻi

---

makzur turini takomillashtirish uchun gʻoyat qulay boʻlgani holda sportning boshqa 
turlari uchun bunday boʻlmaydi. Shu munosabat bilan musobaqa uyushtirishda 
individual xususiyatlarni hisobga olish gʻoyatda muhimdir. Sportchining individual 
moyilligiga muvofiq ravishda oʻtkaziladigan ixtisoslashtirish uning sport sohasidagi 
iste’dodini mumkin qadar toʻlaroq namoyon etishga hamda sport qiziqishlarini 
qondirishga imkon beradi. Aksincha, ixtisosning hatto, sportchining shaxsiy 
fazilatlariga mos kelmaydigan boʻlishi sportchi va murabbiyning koʻpgina 
harakatlarini yoʻqqa chiqaradi.
Sportda yuksak koʻrsatkichlarga faqat ijodiy izlanish sharoitidagina erishish 
mumkin. Yangi sport yutugʻi hamisha u yoki bu darajada kashfiyotdir, sportchi 
imkoniyatlaridan foydalanishning yangi usullarini, mashgʻulotning yangi 
metodlarini kashf etishdir. Shuning uchun sportchidan ishga shunchaki ongli 
munosabatda boʻlish-gina emas, balki uning mohiyatiga chuqur tushunib etish va 
shunchalik faollik emas, balki doimiy ijodiy tashabbus talab qilinadi. Shuning uchun 
sport mashgʻulotiga rahbarlik qilishda onglilik va faollikning umumiy pedagogik 
tamoyili alohida ahamiyat kasb etishi tushunarlidir.
 
Sportchini umumiy va maxsus tayyorgarligining birligi
Sportda ixtisoslashish sportchining har tomonlama rivojlanishini inkor 
etmaydi. Aksincha organizmning funksional imkoniyatlarini umumiy yuksaltirish, 
jismoniy va ruxiy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish asosidagina tanlangan 
sport turida mumkin qadar koʻproq yutuqqa erishiladi. Sport amaliyotidagi butun 
tajriba ham, nazariy va eksperimental tadqiqotlarning juda koʻp ma’lumotlari ham 
ana shuni ta’kidlaydi (A.N. Krestovnikov, G.V.Vasilev, N.G.Ozolin, L.P.Matveyev, 
N.N.Yakovlev, X.Mittensvey va boshqalar).
Sport yutuqlari sportchining har tomonlama taraqqiy etganligiga 
bogʻliqligining ikkita asosiy sababi bor. Birinchidan, organizmning ajralmas 
ekanligi - uning barcha a’zolari, sistema va funksiyalari faoliyat va taraqqiyot 
jarayonida oʻzaro uzviy bogʻliqdir. Qaysi jismoniy sifat koʻproq, qaysinisi kamroq 
rivojlanishi zarur ekani, har qaysi sport turining oʻziga xos nisbatda boʻlsada, biron 
jismoniy qobiliyatni gʻoyat yuksak darajada rivojlantirishi uchun organizm 
funksional imkoniyati umuman yuksak boʻlishi shart, ya’ni har tomonlama 
rivojlanish jarayonidagina bunga erishish mumkin degan umumiy qonuniyat ham 
hamisha kuchda qoladi. Ikkinchidan, turli harakat malakalari va mahoratlari oʻzaro 
hamkorlikda ishlaydi. Sportchi tomonidan oʻzlashtirilgan harakat malakalari va 
mahoratlari doirasi qanchalik keng boʻlsa (albatta tanlangan sport turining oʻziga xos 
xususiyatlariga bogʻliq boʻlgan ma’lum me’yorda) harakat faoliya-tining yangi 
formalarini yaratish va ilgari oʻzlashtirilganlarini takomillashtirish uchun shunchalik 
qulay asos mavjud boʻladi. Yangi harakat formalari ilgari tarkib topgan formalar 
asosida paydo boʻladi va ularning u yoki bu elementlarini oʻz ichiga oladi. Xilma-
xil harakat koordinatsiyalarini oʻzlashtirish jarayonida bu yoʻlda uchraydigan 
qiyinchiliklarni enga borish natijasida harakat faoliyatini yana ham takomillashtirish 
qobiliyati, trenirov-kalanish rivojlanishi yana ham muhimroqdir.

---

Demak, sportda takomil topishning obyektiv qonunlari sport mashgʻuloti 
chuqur ixtisoslashtirilgan jarayon boʻlishi bilan birga, har tomonlama rivojlanishga 
olib kelishini talab qiladi. Shunga koʻra sport trenirovkasida umumiy va maxsus 
tayyorgarlik bir-biriga mahkam qoʻshib olib boriladi.
Shu narsa muhimki, umumiy va maxsus tayyorgarlikning organik 
hamohangligi faqat sport takomillining qonuniyatlariga javob beribgina qolmay, 
balki hamma narsa insonni har tomonlama oʻstirishga qaratilgan tarbiya 
sistemasining umumiy qonuniyatlariga ham mos keladi. Shuning uchun umumiy va 
maxsus tayyorgarlik birligini shaxsni har tomonlama rivojlantirishning umumiy 
prinsipini sport mashgʻulotida aniq ifoda etadigan sport maktabining eng muhim 
prinsipi deb qarash zarur.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligini birligi degan soʻz sport 
yutuqlariga erishishga hamda oqibat natijada sportdan tarbiya vositasi sifatida 
foydalanishga ziyon etmazmay turib, bu birlikning qaysidir tomonini mashgʻulotdan 
olib tashlab boʻlmaydi, demakdir. Umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi 
shuningdek, ular mazmunining bir-biriga bogʻliq ekanligi bilan ham ifodalanadi, 
chunki umumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni, yuqorida koʻrsatib 
oʻtilganidek, tanlangan sport turining xususiyatlariga qarab belgilanadi, maxsus 
tayyorgarlikning mazmuni esa umumiy tayyorgarlik natijasida paydo boʻlgan 
shartsharoitlarga bogʻliq boʻladi.
Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini dialektik tarzda qarama-qarshi birlik 
sifatida tushunmoq kerak. Mashgʻulot vaqtida, bu birlik tomonlarining har xil ishga 
birdek foyda keltiravermaydi. Har bir aniq holatda ma’lum me’yor mavjud boʻlib, 
uning buzilishi sportda taraqqiyotga erishishga halaqit beradi. Bu me’yor tanlangan 
sport turining oʻziga xos xususiyatlariga hamda boshqa bir qator shartsharoitlarga 
bogʻliq. Amalda mashgʻulot jarayonining ayrim etaplarida umumiy tayyorgarlikka 
etarli baho bermaslik hollarini ham, unga haddan tashqari koʻp oʻrin berib yuborish 
hollarini ham kuzatish mumkin. Bu yana shu bilan murakkablashadiki, umumiy va 
maxsus tayyorgarlikning optimal nisbati doimiy boʻlib qolmay, balki sport 
takomilining turli etaplarida qonuniy suratda turlicha oʻzgarib turadi. Hozir bu 
muammo garchi toʻliq hal etilmagan boʻlsa-da, mazkur oʻzgarishlarning asosiy 
tendensiyalari aniqlab chiqilgan. Mazkur muammoning qanday hal etilishini bir 
yillik va koʻp yillik mashgʻulot strukturasiga tavsif berilishi munosabati bilan quyida 
koʻrsatiladi.