Standartlashtirish bilan shug’ullanadigan milliy idoralar O’zstandart Agentligining maqsad va vazifalari Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari

Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari.

O’zbekiston Respublikasining standartlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash va ro’yxatga olish tartibi O’zDst 1.1-99 standartiga binoan belgilanadi. Texnikaviy shartlar O’zDst 1.2-99 standarti bo’yicha belgilangan tartibda ishlab chiqiladi, kelishiladi, tasdiqlanadi va ro’yxatdan o’tkaziladi.

Korxonlar standarti O’zDst 1.3-99 da belgilangan tartibda ishlab chiqiladi, kelishiladi, tasdiqlanadi va ruyxatdan o’tqaziladi. Maxsulot-standartlari texnikaviy shartlarini ishlab chiqish yangi maxsulotni yaratish (yangilash) bo’yicha ishlarning tarkibiy qismi xisoblanadi. Standartlar va texnikaviy shartlar fan va texnikaning tegishli soxalarida chet ellarda va mamlakatimizda erishilgan eng yuqori yutuqlarini, chet mamlakatlarning xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlari, talablarini xisobga olib, ilmiy-tadqiqot, tajriba konstruktorlik, texnologik va loyixalash ishlarining natijalariga asoslangan xolda ishlab chiqilishi va respublikani iqtisodiy va sotsial rivojlantirish uchun eng maqbul qarorlar qabul qilish nazarda tutilishi lozim.
Zarurat tug’ilganda, ishlab chiqaruvchi buyurtmachi bilan kelishilgan xolda yoki buyurtmachining o’zi muayyan standartlar va texnikaviy shartlarni ishlab chiqish yuzasidan texnikaviy vazifalarni tasdiqlaydi. Standartlar va texnikaviy shartlarda maxsulot sifatiga nisbatan majburiy va tavsiya etiladigan talablar (texnikaviy tavsiyalar) belgilanadi.
Maxsulot sifatiga sotsial jixatdan o’zaro bog’liq bo’lgan, uning axoli xayoti va sog’ligi uchun xavfsizligini, atrof-muxitni muxofaza qilishni, maxsulotning bir-biriga mosligi va o’zaro almashuvchanligini ta’minlaydigan, shuningdek nazorat qilish belgisi va usullarining majburiy talablarga to’g’ri kelishi, xamda bajarilishi kerak bo’lgan talablar sirasiga kiradi.
Buyurtmachi (iste’molchi)da zarurat tug’ilgudek bo’lsa, u manfaatini ximoya qilishni ta’minlaydigan talablar doirasini kengaytirishi mumkin bo’ladi. Maxsulotlarning va xizmatlarning iste’mol va boshqa tavsiflari, shuningdek standartlarning majburiy talablaridan ko’ra ko’rsatkichlarining yuqoriroq darajasini belgilaydigan tavsiflari, ya’ni korxonalarning respublikada va xorijdagi iqtisodiy manfaatlarini ximoya qilish va mustaxkamlash maqsadida tavsiya qilinadigan iste’mol va boshqa tavsiflarga ta’lluqlidir.
Tayyorlovchi va iste’molchi (buyurtmachi) shartnoma tuzilayotganda tavsiya etilayotgan talablarni qo’llash zarurligini aniqlaydilar.
Ular shartnomaga kiritilgandan so’ng kelishuvchi tomonlar uchun majburiy bo’lib qoladi. Tuzilayotgan shartnomalarda standartlar va texnikaviy shartlarning majburiy talablari salbiy tomonga og’ib ketishga yo'l quyilmaydi. Texnikaviy shartlar va standartlarda majburiy talablarga doir bo’limda bayon etilgan, masalan, sinov usullarini, joylashtirish, transportda tashish, tamg’alash va boshqalarni belgilaydigan, boshqa standartlarga xavola qilingan taqdirda, ishora qilingan standartlarning talablari qo’llanish uchun majburiy bo’lib qoladi.
Agar maxsulotning majburiy talablariga muvofikligi amaldagi standartlarga mo’ljallangan tartibda tasdiqlanmasa yoki sertifikatlashtirish lozim bo’lgan maxsulot sertifikatlashtiruvchi sinovlardan o’tmagan bo’lsa, is’temol qilinishi mumkin emas.
Xorijdan keltirilayotgan va axoliga chiqarilayotgan maxsulot O’zbekiston Respublikasida qo’llanilayotgan standartlar va texnikaviy shartlarning majburiy talablariga javob berishi, shuningdek, sertifikatlashtirishi lozim bo’lgan maxsulotni tegishli sertifikatlar bilan yoki O’zstandart Agentligi, O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muxofaza qilish davlat qo’mitasi. Qurilish davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi (ularning vakolati doirasida) xududiy idoralarning xulosasi yoki tegishli sertifikati bilan tasdiqlanishi lozim.
Standartlar va texnikaviy shartlarning majburiy talablari idoraviy bo’ysinishidan va mulkchilikning qaysi shaklda bo’lishidan qat’iy nazar barcha davlat, kooperativ, ijara, uyushma, qo’shma va boshqa korxona xamda tashkilotlar, shuningdek respublika xududida ishbilarmonlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan fuqarolarga xam ta’lluqlidir.
Standartlashtirishning majburiy talablari va texnikaviy shartlarning buzilishiga yo’l ko’ygan korxonalar va mansabdor shaxslar amaldagi qonunlarga binoan javobgarlikka tortiladilar. Standartlar va texnikaviy shartlar maxsulotning axoli xayoti va sog’lig’i uchun xavfsizligi, atrof-muxitni muxofaza qilish, barcha resurslarni tejab-tergash va boshqalar bo’yicha texnikaviy qonuniy me’yorlarga amal qilinishini ta’minlash lozim.
Ishlab chiqarilayotgan maxsulotga texnikaviy shartlar va korxona standartlari talablari ushbu maxsulotga davlatlararo va milliy standartlarning majburiy talablariga qarama-qarshi bo’lmasligi va o’sha standartlarda ko’rsatilgan talablardan past bo’lmasligi shart.
Lozim bo’lgan taqdirda maxsulotning asosiy texnikaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlarini, uning nomlar (turlar)ning oqilona tarkibi va boshqa talablarini aniq belgilaydigan bir turdagi maxsulot guruhiga standart ishlab chiqilishi mumkin. Asos bo’luvchi standartlar tashkiliy-texnikaviy jarayonlarning bajarilishi, shu jumladan, ishlab chiqarish va maxsulotni qo’llash jarayonlari tartibini (qoidalarini), shuningdek faoliyatini muayyan sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy (umumiy) qoidalarini belgilaydi. Umumtexnikaviy standartlar maxsulotning texnikaviy jixatdan bir-biriga mos bo’lishi va o’zaro almashinuvini ta’minlash uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish va maxsulotni qo’llashning umumtexnikaviy talablarini, shuningdek mexnat xavfsizligi, atrof-muxitni ximoya qilish (ekologiya), zararli ta’sirlardan (shovqin, tebranish va boshkalardan) ximoya qilish, na’munaviy texnologik jarayonlar, maxsulot sifatini nazorat qilish (sinash) usullari, xujjatlarni birxillashtirish talablarini belgilaydi. Maxsulotning aniq turi (belgisi, andozasi va boshqalar)ga texnikaviy shartlar standartlari maxsulot sifatiga xar tomonlama talablari belgilaydi. Texnikaviy shartlarning milliy standartlari ommaviy yoki seriyali tarzda ishlab chiqarilayotgan maxsulot uchun ishlab chiqiladi.
Texnikaviy talablarning standartlari maxsulotning to’g’ri foydalanishini, buyumlarning pishiqligi (uzoq muddatga chidashi), texnikaviy moslashuvchanligi va o’zaroalmashinuvchanligini, mashinalar, uskunalar va asboblarning birxilligini, maxsulotning raqobatbardoshlik qobiliyati oshirilishini ta’minlaydigan asosiy ko’rsatkichlar me’yori va talablarini belgilaydi.
Nazorat usullari (sinovlar, taxlil qilishlar, o’lchovlar, ta’riflashlar) standartlari maxsulotining bitta yoki bir nechta turdosh guruxlari uchun ishlab chiqiladi. Standart sinash ishlarida na’munalarni tanlash tartibini, bu maxsulotning sifat ko’rsatkichlarini baxolash birligini ta’minlash maqsadida uning iste’mol qilish (foydalanish), ta’riflarini nazorat qilish (sinash, taxlil qilish, ta’riflash, O’lchash) usullarini, shuningdek maxsulotni yaratish, nazorat qilish, sertifikatlashtirish va foydalanish chog’ida sinab ko’rish usullarini belgilaydi. Standartlarning tuzilishi, bayon etilishi, rasmiylashtirilishi va mazmuni O’zDst 1.5-99 talablariga, texnikaviy shartlar esa O’zDst 1.2-99 ga to’g’ri kelishi kerak.
Respublika standartlari, texnikaviy shartlar va ishlab chiqarilayotgan maxsulot va ko’rsatilayotgan xizmatlar uchun korxona standartlari va ularga o’zgartirishlar O’zstandart Agentligi tashkilotlarida bepul davlat ro’yxatidan o’tkazilishi lozim. Standartlar, texnikaviy shartlar va ularga o’zgartirishlar davlat tilida va millatlararo munosabat tilida davlatlar ro’yxatiga taqdim etiladi.
Davlat ro’yxatidan o’tmagan standartlar, texnikaviy shartlar va ularga o’zgartirishlar xaqiqiy emas deb xisoblanadi.
O’zstandart Agentligiga respublika standartlarini nashr qilish va qayta nashr qilish, shuningdek Mustaqil davlatlar xamdo’stligining davlat standartlari (GOST)ni O’zstandart Agentligi belgilangan tartibda nusxalari tasdiqlangan xolda davlat tili va rus tillarida nusxalarni ko’paytirishning tanxo xuquqi, zarurat tug’ilgan xolda me’yoriy xujjatlarning nusxalarini ko’paytirish xuquqi, O’zstandart Agentligi tomonidan korxonalarga va tashkilotlarga berilishi mumkin.
Ko’rsatilgan xuquqni poymol qilgan shaxslar O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan qonunlarga binoan javobgarlikka tortiladi.
Korxonalarning-standartlarini, texnikaviy shartlarini nashr qilish xamda ular bilan ta’minlashni bu xujjatlarni tasdiqlagan korxonalar maxsulot yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatish uchun O’zDst 1.4-99 standart bo’yicha shartnomalarga binoan amalga oshiradi.
O’zstandart Agentligi ishlab chiqarilayotgan maxsulotga respublika standartlari, korxona standartlari xamda texnikaviy shartlar, qoidalar, raxbarlik xujjatlari va standartlashtirish bo’yicha tavsiyanomalar to’g’risida xar yili axborot berib turadi.
Xulosa:
O’zbekiston Respublikasining standartlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash va ro’yxatga olish tartibi O’zDst 1.1-99 standartiga binoan belgilanishini, Texnikaviy shartlar O’zDst 1.2-99 standarti bo’yicha belgilangan tartibda ishlab chiqilishinii, kelishilishi, tasdiqlanishini va ro’yxatdan o’tkazilishini bilib oldim. Bundan tashqari standart turlari haqida ko’proq ma’lumotlarga ega bo’ldim.


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   G.D. Krilova "Metrologiyani sertifikatlashni standartlashtirish asoslari" Moskva: Birlik nashriyoti, 2001 y.
   
2. 
   Isaev L.K., Malinskiy V.D. "Sertifikatlashda metrologiya va standartlashtirish". M.: IPK standartlari nashriyoti, 1996 y.
   
3. 
   Shishkin I.F. "Metrologiya, standartlashtirish va sifatni boshqarish". M.: Va stantsiyalar standartlari, 1990 yil.
   
4. 
   http://www.standart.uz