Statistikasi

VIII BOB. SUG‘URTA BOZORl STATISTIKASI
8.1. Sug*iirta bozori statistikasining 
predmeti va vazifalari
Sug'urta moliyaviy faoliyatning bir turi boMib, lining maqsadi 
korxonalar, tashkilotlar va xususiy shaxslarga sug‘urta riski sodir 
boMgan taqdirda zararlari o'rnini ular tomonidan toMangan pul 
mablag'lari hisobidan tashkil qilingan sug'urta fondidan qoplash 
hisoblanadi.
Sug‘urta riski — kishilarning ongli faoliyatiga bog'liq bo'lmagan 
hoida (halokat, yo‘l fojiasi, avariya, suv toshqini, yer qimirlashi, 
qurg'oqchilik, o‘!im, krizis hamda boshqa tabiiy va ijtimoiy falokatlar) 
ro‘y berishi ehtimoliga va tasodifiga ega bo‘lgan voqealardir.
Sug‘urta obyektlariga quyidagilar kiradi:
1) shikastlangan mol-mulkdan kelgan zararni qoplash bo'yicha 
moddiy manfaatlar;
2) shaxsiy hayot, sog’Iiq, mehnat qobiliyati bilan bog'liq boMgan 
riskiar;
3) mas’uliyat risklari, ya’ni sug'urtachining qoplanmagan qar- 
zlari, mahsulotni muddatida yetkazib bermaslik, uchinchi tomonga 
zarar yetkazilishi va boshqalar bilan bog‘!iq bo'lgan potensial 
yo'qotishlari.
Obyekti bo'yicha sug'urta quyidagi tarmoqlarga bo'linadi; mulkiy, 
shaxsiy va mas’uliyat sug'urtasi. O 'z navbatida, sug'urta tarmoqlari 
tamioqchalarga va yana alohida turlaiga bo'linadi. Mulkiy sug'urtalashda 
korxonalar, tashkilotlarni mulkchilik shakllari bo'yicha (davlat, ко- 
operativ, aksionerlik, yakka holdagi va boshqalar) ajratiladi, shu 
jumiadan turlari bo'yicha — binolarni, qurilmalarni, xomashyo- 
larni, materiallarni, yoqilg'ini, transport vositalarini, uy-xo'jaligi 
rnulklarini va boshqalami sug'urtalash. Shaxsiy sug'urtalash tarmog'ida 
— hayotni sug'urtalash quyidagi turlarga bo'linadi: sog'liqni, m eh­
nat qobiliyatini, pensiyalarni lyoshi bo'yicha, invalidlik, baxtsiz 
hodisalardan va boshqalar) sug'urtalash va boshqalarga.
227

---

Mas’uliyatni sug‘iirtatash quyidagi uirlarga boMinadi: avtotrans- 
port vositalari egalarining, yuk tasliislining, tadbirkorlik va moliyaviy 
risklarning hamda bosliqalarning fuqarolik mas’idiyatlariga.
Obyektiarni Uirtari bo'yicha sug'unalash ikki shaklda olib bori- 
ladi: majburiy va ixtiyoriy. Majburiy sug'urtalasb davlat tomonidan 
qonun asosida amalga oshiriiadi, ya'ni biinda sug'unaiiing obyekt- 
lari, turlari, shartlari va qotdalari, sliuningdek, sug^urtalovclii va 
sug'urta qilinuvchining huquqlari va majburiyatlari, tarif stavkalari 
va boshqalar aniqlab berilgan bo'ladi,
Majburiy sug‘urtalashga fi.iqarolarning ijtimoiy va tibbiy sug'urtasi, 
yo'lovchilami siig'urtaiash, notarius va bojxona brokerlarining kasbiy 
mas’uliyalini sug'urtalash, diniy tashkilotlarga ijaraga berilgan, davlat 
korxonaiari va davlat qurilishlari mol-mulkini sug'urtalash, fuqaro- 
larning mulki hisoblangan turar Joylar, dala-hovlilar, bog* uylar, 
xo'jalik qurilmalari va boshqalar kiradi.
Ixtiyoriy sughirtalash sug'urtalovdii va sug'urtalanuvchi tomon- 
iar 0‘rtasidagi shartnomaga asoslanadi, uning aniq shartlari amal 
qilib turgan qonunchilik doirasida siig‘urtalanuvchi tom onidan 
mustaqil ravishda o'rnatiladi. Ixtiyoriy ravishda korxonalar va tash- 
kiiotlarning turli xil moddiy boyliklari, moliyaviy risklar, buzish 
yo‘li bilan o‘g‘irlanadigan uy-joy mulki, yong'indan, suv quvur- 
larining avariyasidan, qo'shim cha pcnsiya bilan ta’minlash va tibbiy 
sug'urta va boshqa mol-mulk, ijtimoiy, shaxsiy, maishiy xarakterda- 
gi risklar sug'urtalanadi.
Sug*urta bozorining ko'rib chiqilgan kategoriyalari sug'urta tash- 
kilotlari ishini tashkil qilishda, shuningdek, sug'urta statistikasini 
tashkil qilish uchun ham asos hisoblanadi.
Sug'urta obyektlarini o'rganish uchun maxsus ma’lumotlarni 
to'plash va ularni iqtisodiy-statistik tahlil qilish zarur, Bii ishni sug'urta 
statistikasi bajaradi. Sug'urta statistikasining predmeti — sug'urta fao- 
liyatini ta ’riflovchi ko'rsatkichlarni hisoblash va tahlil qilishni 
o'rgatuvchi mctodlar yig'indisidir, obyekti — sug'urtalovchi va 
sug'urtalanuvchilar o'rtasidagi bitirniar.
Sug'urta statistikasi o'rganish predmeti va obyektiga muvofiq 
quyidagi vazifalarni bajaradi;
“ sug'urta kompaniyalarini statistik hisobot shakllari bilan 
ta ’miniash;
— sug'urta ishi haqida ma’lumotlarni to'plash va qayta ishlashni 
tashkil etish;
228

---

~ to'plangan ma'iijmot[ariii tanibga solish (gurulilash, svod- 
kalash, jadvallar, grafiklar);
— ixtiyoriy (shaxsiy mol-mulkni, javobgarlikni) va majburiy 
sug‘urta ko‘rsatkichlarini, tarif stavkalarini hisobiash hamda tahli! 
qilish;
— siig'urta kompaniyaJarining iqtisodiy-moliyaviy ko'rsat- 
kichlarini hisobiash va tahiii qilish;
— statistik ko'rsatkichlarni hisobiash va lahlil qilish bo'yicha 
statistik metodologiyani takomillashiirish.
Sug‘urta statistikasining muhim vazifalaridan biri aktuar matema- 
tikada modellar bo‘yicha hisoblangan standart natijaJarni (risklarnt 
baholash, risklaming har biri bo'yicha va barchasi uchun birgalikda 
ko'rilgan zararni hisobiash, sug‘urta hodisasining chastotasini ba­
holash va h.k.) integratsiya qilish hisoblanadi.