Statistikasi

9.2. Valuta kurslarini hisoblash
Valuta kurslarini hisoblash metodlari amalga oshiriladigan valuta 
operatsiya va bitimlarining maqstidi, luri, mazrnuni va hajmiga bevosita 
bog‘liq. Utarning o ‘zi esa, o ‘z navbatida, ifodalanadigan jarayon 
va operatsiyalarning tipi vaturlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bogMangan. 
Demak, bu yerdan valuta operatsiya va bit imlarini tiplarga ajratish 
biJan bir qatorda, valuta kurslarini hisoblash metodlarini ham tiplaiga 
va guruhlarga ajratish zaruriyati tug'iladi.
Valuta operatsiya va bitimlari maqsadli ko'rsatmasi va mazmuni 
bo‘yicha: konversion, dcpozit-kredit va riskli operatsiyalarga bodinadi. 
Valuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi: rezidentni rezidentdan, 
rezidentni norezidentdan, norezidcntni rezidentdan va norezidentdan 
valutani sotib olish yoki olib qo'yishi hamda valuta qiymatlarni 
to'lov vositasi sifatida qo‘lIash; 0 ‘zbekiston Respublikasi bojxona 
hududiga valutalarni olib kirish va olib chiqish; bir shaxsga qarashli, 
lekin turli hududlarda joylashgan schyotlarning biridan ikkinchisiga 
valuta va valuta qiymatlarini o'tkazish (rezidentlar va norezidentlar 
bo'yicha); valuta biijatarida bajariladigan valuta operatsiya lari va 
boshqalar.
Oldindan kelishilgan kurs bo'yicha bir valutani ikkinchi valutaga 
oddiy almashtirish konversion operatsiya deyiladi. U, o ‘z navbati­
da, joriy yoki spot operatsiyalari va forvard kurslariga bo'tinadi. Spot 
kursi bo'yicha operatsiya amalga oshirilgandan keyin valuta ikki kun 
ichida o'tkaziladi, forvard kurs bo'yicha operatsiyaning bajarilishi 
shartnomada kelishilgan vaqt bo'yicha kelgusida amalga oshiriladi.
Bo'sh turgan (yoki ortiqcha) pul mablag'larining ma’lum bir 
foiz bilan joylashtirilishi yoki yetmay turgan chet el valutasini ope- 
ratsiyaga jalb qilish depozit-kredil valuta operatsiyalari deyiladi. Ular 
vaqt bo'yicha qisqa va uzoq muddatli operatsiyalarga bo'linadi.
Amalga oshiriladigan riskli valuta bitimlarining mazmuni shun- 
dan iboratki, har bir valuta bitimi imzolanayoiganda yetarli dara- 
Jada kafolatlanishi shart. Shu nuqtayi nazardan bit operatsiyalarga 
beriladigan kafolatning mustahkamligi darajasi va kafoiatchilar 
mustahkamligi bo'yicha guruhlarga bo'linadi, Bu yerda risk juda yu-
246

---

qori, o‘rtacha vajuda past bo'Iislii mumkiti. Yoki штштап bo'lmasligi 
ham mumkin. Bu bajariladigan operatsiyaga, lining hajmiga va bitim 
tuzLivchilarning b ir-b iiin i q an clialik yaxslii bilishiga yoki 
0‘rganganligiga va boshqa ornillarga bog‘liq. Sliiining iiciuin ham, 
valuta operatsiyalarini amalga oshirishda sboshma-shosharlikka yo‘l 
qo‘yniasdan, xalq maqoli “yetli o'Ichab, bir kes” tamoyilida ish 
tulilsa, yomon boMmaydi.
Endi valuta kursiari to ‘g‘risida. Hozirgi zamon iqtisodiy adabiyo- 
tida kurs so‘zi ikki xil (lor va keng) ma’noda isblatiladi. Ayrim 
muailiflarda bu ikki tushuncha clialkashtiriladi. Tovariarning bahosi 
kursiari, xizmat va kapital kursiari, qimmatli qog'oz kursiari, valuta 
kursiari to'gVisida bir qancha qarama-qarshi va noto‘g‘ri fikrlar ham 
bor. Masalan, kurs bilan siavka va normalar aralashtiriladi. Ma’Iumki, 
stavka va normalar amalga oshiriladigan bitimlarning samaradorli- 
gini, uiarning boshqalarga nisbatan nisbiy ustunligini ifodalaydi.
T o r m a ’noda kurs d c g an d a v alu tan in g yoki qim m atli 
qog'ozlarning ayirboshlash kursi tushiiniladi, keng ma’noda esa — 
bitim yoki operatsiyani amalga oshirish qiymati, bahosi lushunitadi. 
Bu kurs bilan bir xizmat, tovar yoki kapital ikkinchisiga almashti- 
ritadi.
Maqsadi va vazifasi, hisoblash metodiari, qamrab olishi va 
boshqalariga qarab valuta kursiari rasmiy, umumiy, real, ozod, 
eksport-im port, birja, almashtirish, qora bozor va boshqalarga 
bo’iinadi.
Kurslarni beigiiashda eng asosiy vaztfa - uiarning xarid qobiii- 
yati tengligini ta’minlashdir, Valutalarning tengligi ayirboshlash, 
rasmiy va real tengliklardan iborat. Valutalarning turii bozorlarda 
bir-birining o’rnini bosadigan bir xil kursiarda ayirboshlanishini, 
uiarning muvozanatini tavsiflovchi tcnglik almashtiruv tenglik deyiladi. 
Rasmiy tenglik (o’zaro yoki nominal tenglik ham deb yuritiladi) 
daviat moiiya organiari tomonidan e’lon qilinadi. Rea! tenglik (kurs) 
ikki yoki undan ortiq mamlakatning tovarlariga, xizmat va kapitalga 
boMgan baholarini taqqoslash asosida hisoblanib, mamlakatning 
daviatmandligi, boyligi va to'lov qobiliyatini ifodalaydi.
Ikki mamlakat valutasining tengligi — uiarning iqtisodiy rivojlani- 
shi muvozanatining aynan bir xilligi va mosligidir. Iqtisodiy rivojla- 
nishning moshgi — valuta tengligini saqlashning kafolatidir.
Valuta hisob-kitoblarida niuhim masalalardan biri - valuta 
kotirovkasidir. Kotirovka deganda milliy valuta kursini boshqa mam-
247

---

lakat valuiasida belgilash tushuniladi. Kotirovka to'g'ri va teskari 
kabi turiarga boMinadi. Ko‘p davlatlarda to‘g'n kotirovka ishlaliladi. 
Uning mazmuni qnyidagidan iboral — chet cl valutasining bir 
birligi tnilliy valutaning “X” birligiga teng. Bu paytda diet cl valiita- 
si e’loii qilingan kurs bo‘yicha sotiladi, milliy valuta esa sotib olinadi. 
Teskari kotirovkada esa milliy valutaning bir birligi chet el valuta­
sining “X” birligiga teng deb olinadi. Bu paytda chet el valutasi 
sotib olinadi, milliy valuta esa sotiladi.
Yevropaning qator mamlakatlari xalqaro hisob-kitoblarda aso- 
san teskari kotirovkadan, Lotin Amerikasi va Osiyo davlatlari — 
to ‘g ‘ri kotirovkadan foydalanacli. AQSHda kotirovkaning ikkala tun 
ham qo'llaniladi.
To'gTi kotirovka quyidagi fonnula bilan hisoblanadi;
К = 
: R bu yerdan 
R = S- : S„ ,
bu yerda S, — milliy valutadagi summa; S„ — chet mamlakat 
valutasidagi summa; R — milliy valutaning chet mamlakat valuta- 
sidagi kursi.
Teskari kotirovka Sj,=Sj:R, R=S„;S|
Masalan, moliya bozorida quyidagi kurslar uchrashi mumkin: 
USD/UZS; G B R /IN R ; ITL/CAD va hokazolar.
0 ‘zbek firmasi o‘z tovarini Gretsiyada sotib, 40,0 min. draxmaga 
ega bo'ldi, Lekin unga Amerika dollari kerak. Demak, draxmani dollar- 
ga almashtirish kerak, o'sha kundagi kurs USD/GBP — 1615,3 ga 
tengligi aniqlandi. Shu kurs bo‘yicha almasliuv operatsiyasi bajarilsa, 
o'zbek firmasi 24763 (40.000.000/1615,3) AQSH dollarigaega boOadi,
Moliya bozorida valutani sotib olish va sotish kurslari mavjud. 
Bu kurslar talab va taklif kurslari deb ham ataladi. Ma’lumki, bankJar 
valutani talab kursi bo'yicha sotib oladi, taklif kursi bilan sotadi. 
Valutachilar jargonida (maxsus tilida) sotib olish kursi —“bid”, 
sotish kursi — “ofTer” deb ataladi Gargon bo'yicha AQSH dollar! — 
ko‘k, baks, Avstriya dollari — osst, Yangi Zelandiya dollari — kivi, 
funt sterling — paiinda va boshqalar). Ular o'rtasidagi farq maija 
yoki spredni tashkil qiladi (bid — offer = spred).
Mastilan, "H D H ” qo‘shma korxonasi (Toshkent) ishlab chiqargan 
tovarini Shtutgartdagi xaridorga sotib, 30 min. yevroga ega bo‘ldi. Bu 
pulning yarmi AQSHga asbob-uskuna sotib olish uchun koXhirilishi 
kerak. Kurslar USD/EUR — 1,101-1,110. KoVinib turibdiki, AQSH 
dollari 1,110 kurs bilan sotib olinadi. Demak, AQSHga ko'chiriladigan 
dollar hajmi; (30000000:2); 1,110 = 13513513,5 dollar.
248

---