Statistikasi

IX BOB. VALUTA BOZORI STATISTIKASI
9.1. Valuta bo/orlarining tashkil qilinishi va 
tasnifi
Valuta bozori deb Гоу da olish maqsadida chel el vaiutalarini 
sotib olish, sotish, ularni qarzga olish, ko'chirisii, konvertatsiya- 
Icish, almashtirish va saqlash operatsiyalarining yig'indisiga aytiladi.
Valuta bozorining asosi tovar, xizmat va kapitalni milliy ishlab 
chiqarish hajmi hisoblanadi, valuta birjalari esa uning tuzuvchi, 
amaiga oshiruvchi, ro‘yxatga oluvchi, ifodali aytganda, qaynatuv- 
chi qozoni boMadi. Hozirgi kunda birjalar (ularsoni dunyoda 10.000 
dan ziyod) o ‘zining keng tarqalgan shoxobchalariga ega bo'lib, 
mijozlar nomidan yoki ulaming topshirig'i bilan barcha valuta ope- 
ratsiyalarini bajaradilar; valutani sotish va sotib olish, valuta bozori 
konyunkturasini baholash; valuta kurslarini belgilash va chop qilish 
va h.k.
Valuta bozorlari tavsifi, mazmuni, turi va bajaradigan ope- 
ratsiyaiari bo‘yicha quyidagilarga bo'linadi: milliy va xalqaro bozor- 
lar, konversion (almashtirish) operatsiyalar bozori, oltin bozori, 
valuta qimmatli qog'ozlari (avuarlar) bozori, maxsus huquqlarni 
bo'yniga olish (shartnoma talabiarini) bozori, oltin va valuta avuar- 
larini o‘z ichiga oluvchi xususiy zaxira valuta mablag‘lari bozori 
(mamiakatning valuta zaxira fondi nazarda tutilmoqda), shartli za­
xira valuta mablag'lari (MVFga bo'Igan qarzni talabiar va qisqa m ud- 
datli valuta almashtirish bo'yicha o ‘zaro shartnoma talablari keying! 
“svop” operatsiyalar bozori ham deb ataladi) bozori; valuta zona- 
lari bo‘yicha: doilarli, funt sterlingli va h.k. bozori; yagona valuta 
bozori. Oxirgi bozorga “Yevro” bozori misol bo'Ia oladi. YElning 1 i 
(Avstriya, Belgiya, Finlandiya, Fransiya, Germaniya, Irlandiya, 
Itaiiya, Lyuksemburg, Gollandiya, Poitugaliya, Ispaniya) m am - 
lakati 2001 yi! 1 yanvaridan ushbu valutaga o‘tdi. Ko'pchilikning 
fikricha, bu bozor jahon valuta bozoriga aylanishi kerak. Buni al- 
batta kelgusi hayot ko'rsatadi va tasdiqlaydi.
243

---

Hozirgi кип xiilqaro valuta tizimi asosan suzuvclii ktirslarga iisos- 
langan, Buning .sababi iqiisodiy rivujlanislining notekisligidir. Umii- 
man olganda, birorta valuta tizimt yo'qki, urn biz mtillaq barqaror 
valuta tizimi deb atasak.
Xalqaro valuta tizimi zaiHigining sababi bardta milliy valuta ti- 
zimlarining zaifligidir. Milliy valuta lizimlarinitig quvvatsiziigi iiiar- 
tii real iqiisodiy Jarayoniar biian chambarchas bogMiq cmasligida, 
bar tomonlarna va ko'p mehnat talab qiladigan iqiisodiy islobot- 
lar, o'zgarishlar o'tkazish o ‘rniga yuzaki, oddiy m onetar xiyla- 
nayranglar ishlatilisliidadir.
Valuta tizimining bugungi evolutsion rivojlanish tarixi, shu jum- 
ladan jahon valuta tizimi tarixi yuqoridagi gaplarning yorqin isbotdir,
Oliy valuta liisob-kitobiari tarixi XVII asrdari boshlanadi degan 
fikrlar mavjud. Bu fikrlar aibatta asossiz cm as. Siyosiy iqlisod fani- 
ning otasi bisoblanmish, ma’kim m a’noda stutistikaning ixtirochisi 
hisoblanadigaii V.Petti (XVil asr) asarlarida xalqaro valuta airnashuv 
jamiyatlari tuzish g‘oyalariiii ucbratamiz. Lekin valuta hisob-kitob- 
lari bo‘yicha asosiy ish XIX asmiiig o'rtalaridan boshlangan. Bu 
vaqtga kelib milliy fond birjalari, xalqaro kimoshdi savdolari, bir- 
jaiar va h.k, ish boshladi. Dastiab (I9i4-yilgaclia) xalqaro valuta 
munosabatlari oltin standartlariga asoslandi, ya’ni 1 funt 7,322385 
gramm oltinga tcng hisoblanardi. Bu oltin standartlari tizimining 
uzoq saqlanib qolishi va yiitug'i shu davrdagi davlatiar o‘rtasidagi 
munosabatlaming nisbiy yaxshiligi, aholining isli biian bandlilik 
darajasining yuqoriligi, pul va boshqa resurslarning bir davlaldan 
ikkinchisiga katta to'siqiarsiz harakaii va boshqa omillarbUan izohlanadi. 
Davlat bankiari o ‘slia paytlarda bahoning barqaroriigi va ishsizlik- 
ning o ‘zgarishiga javob bermas edi, tdar faqatgina milliy valuta 
kurslarini nazorat qilishardi. Oltin standtirtlarning samarali valutti 
tizimi ckanligiga yatia bir isbot, Ij Jahon urusliidan kcyin juda ko‘p 
davlatiar shu tizimga qaytish talabi biian chiqishdi.
I Jahon urushi boshqa lizimlar qalori valuta tizimining ham 
bcqarorligiga olib keldi va buning natijasida oiiin standartlar tizinii- 
dan oltin qo'yiimalari tizimiga ohildi. 1922-yildan boshlab oltin- 
valiita tizimi joriy qilindi. Agar oltin qoWilmalar tizimida valtitalar 
faqat oltinga alrnasbtirilsa, cndi valutahir faqai oltinga emas, qat'iy 
vaitiialar aviiarlariga (io‘plangan zaxiralariga) ham almashtiiila- 
digan boMdi. Qat’iy valuta sifatida funt sterling va AQSH dollari 
qabul qilindi.
2 4 4

---

]929- 1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi ta’siri ostida bu li- 
zim yemirildi va 1944-yiIi (iyiil) Bretton-Vudsda (AQSH) bo‘iib 
paytdan boshlab boshqariladigan qat’iy valuta kurslari tizimiga 
o ‘tilgan!igini еЧоп qilindi (Bu tizim Bretton-Vuds tizimi deb ham 
ataladi). Bu tizimning muvofiqlashtirish ishlari keyinchalik XVF 
(Xaiqaro Valuta Fondi, t947-yiida tuzilgan)ga topshirildi.
Brettoii-Vuds valuta tizimi asosini paritet valuta kurslari tashkil 
qiladi. Ular AQSH dollarida bcigilanib, 1 troys unsiya oltinga 35 
dollar almashtirilardi. Rasmiy paritetlardan ozod valuta kurslarining 
farqi boshida 0,5% ga, keyinchalik 1,5%, hatto 2,5% gacha farq 
qilishi mumkin edi, Bu farqlar belgilangan norma chegarasidan chiqsa, 
banklar bu hoiatni o ‘zgartirishga majbur edilar. Agar milliy valuta- 
laming qiymati chegaradan oshsa, davlat banklari o ‘z zaxiralari 
hisobidan dollarni bozorga chiqarishlari kerak va aksincha.
Bu tizim 60-yillarning oxirigacha faoliyat ko‘rsatdi va 1967-yilda 
funt sterling devalvatsiyasi, 1969-yili yevropa valutalari parametr- 
larining qayta ko‘rib chiqiiishi, 1971 -yili AQSH dollarining oltinga 
konvertatsiya qilinishi tugatilishi va h.k. munosabati btlan butunlay 
yemirildi, 1971-yil dekabr oyida Smitson bitimi tuzildi. Bu bitini 
bo ‘yicha Bretton-Vuds tizimidan butunlay voz kechilib, valuta- 
laming suzuvchi kursi tizimiga o'tildi. Bu tizim (Yamayka tizimi ham 
deb ataladi) bugungi kungacha mavjud. Uning ustunlikJari va salbiy 
tomoniari (ayniqsa 1999-yildan boshlab Yevropa davlatlarining bir 
valuta birligi yevroga o4ishi munosabati bilan) to'g'risida matbuot- 
da juda ko‘p fikrlar mavjud.
Valuta bozorini tavsiflovchi ko'rsatkichlarni hisoblash va tahlil 
qilish metodlari yighndisi valuta bozori statist)kasining predmetidir. 
Bu predmetga muvofiq valuta bozori statistikasi quyidagi vazifalami 
yechadi:
— valutalar, valuta bozorlari va kurslari haqida boshlanghch 
ma’lumotlarni to‘plashni tashkil etish;
— valuta kurslarini aniqlash va ularbo'yicha o'rtacha kurslarni 
hisoblash;
— valuta kurslarining makonda va zamonda o'zgarishini tahlil 
qilish;
— valuta kurslarining darajasiga va o‘zgaruvchaniigiga ta ’sir qi- 
luvcht omillarni aniqlash va baholash;
— valuta kurslarini prognoz qilish;
245

---

— valuta bozori bo'yicha tna’Iumot manbalarini takomillasliti- 
rish va valuta kurslari bo‘yicha ma’lumotlarni uziukstz chop etish.