Statistikasi

/
= f
I
Si^maraU Kur^ 
N V K ' m n n s i ^ q iy m a tt
Bu indckslar Iqtisodiy statislika fanida chiiqiiroVganilishini hisob- 
ga oigan holda uiarga batafsil to'xtalmadik.
9.3. Valutaning real ktirsini anjqiash
Real kurs deb kontragent (o'zaro shartnomaga ega bo'lgan) 
mamlakatlarda ishlab chiqariladigan (sotiladigan) birxil tovar (xiz- 
iTiat) narxining nisbatiga aytiladi. Bu dcgani, bir Amerika dollari 
necha so‘m turadi yoki aksincha. Real kursni bitta tovar misolida 
quyidagicha aniqlash mumkin. Masaian, non bo‘yicha. Bir kilog- 
ramm non (2009-yil yanvar) 0 ‘zbekistonda 300 so‘m turadi, AQSH- 
Hda esa 0,5 dollar. Bu yerdan real kurs K^=R^;R^=300;0,5=600 so‘m. 
Dernak, bir dollar 600 so‘m turar ekan, Bitta tovar bo'yicha real 
kursni hisoblash juda oson ekan. Lekin bizga ma’lumki, ishlab chiqa­
riladigan va sotilgan tovarlar (xizmatlar) soni 100 ming alrofida. 
Xo‘p, barcha tovarlar (xizmatlar) bo‘yicba real kurs qanday aniqla- 
nadi? Bu ishni maxsus bilim va tajribaga ega boMgan mutaxassislar 
iqtisodiy-statistik metodlami qo'llash bilan bajaradi.
Hozirgi zamon xalqaro iqtisodiy amaliyotida real kurslarni hisob- 
lashda ikki melod qo'llaniladi: birinchi metod tanlab kuzatish 
ma’lumotlariga asoslansa, ikkinchisi yoppasiga kuzatish ma’Iumotlariga 
asosianadi. Ikkala metodda ham ikki va undan ortiq mamlakatlardagi 
tovarlar, xizmatlar va kapitalga bo'lgan baholar taqqoslanadi. Hisob­
lash usuli ikkala metodda ham bir xit, faqat lo‘plam hajmiga qarab 
olingan natijalar har xil bo'Hshi mumkin. Amaliyotda real kurslar 
ko'pincha tanlab kuzatish m a’lumotlariga asosianadi. Chunki 
ma’lumot to'plash oson, ko‘p xarajat va vaqt talab qilmaydi. Bu 
metod, ayrim paytlarda tovar-vakillar metodi deb ham ataladi. Rea! 
kurslar hisoblash quyidagi bosqichlardan tashkil topadi.
1. 
Birinchi bosqichda tovar-vakillari ajratib olinadi. Uiarga eng 
tarqalgan tovarlar, xizmatlar va kapital kiritiladi. Faqat birgina dav- 
latda ishlab chiqariladigan tovarlar bu ro'yxatga kirmasligi tabiiy.
TanJab olingan baholar (tovarlar) asosida maxsus spetsifikatsiyalar 
tuziladi. Ular aynan baholarni (tovarlarni) yuqori aniqiikdagi vakil- 
ligini ta ’minlashi kerak va tanlab olingan baho indekslarini butun
254

---

(tovarlar, xizm atlar va kapital) to ‘pl‘HTiga yoyishga imkoniyat 
yaratishiari kcrak. Deniak, tanlanma paritetiar asosida umumiy lo‘p!am 
uchun o'rtacha lortqichli paritet hisobianadi.
2. Ikkinchi bosqichda taqqoslanadigan umumiy qinimatii 
ko‘rsatkichlar dezagregatsiyaqilinadi, ya’ni tiplargaajratiiadi.To- 
varlar, xizmaiiar va kapitallar kattalashtirilgan gurahlar, gumhiar 
va boshlangMch gumhlarga ajratiiadi (ular 150 dan 300 tagacha 
bo4ishi mumkin) va ular asosida aniq hisoblar va taqqoslashlar 
olib boriladi. Bu bosqichdagi vazifa shundan iboratki, boshtang'ich 
guruhlarning zaair va aniq sonini aniqlab olish zarur. Chunki ular 
keigiisi bosqichlarda tanlanadigan tovar-vakillar sonini qisqarti- 
rishga imkon beradi, tovar-vakillar soni qancha kam boMsa, ish 
shuncha osoniashadi.
3. Bu bosqichda har bir guruhdan bitta yoki bir nechta eng 
tipik, reprezentativ vakil ajratib olinadi.Bu tovar shu guruh to- 
varlari ichida eng tarqalgan yoki ekvivalent bahoni ifodalashi kerak. 
Shu tovar xarakteristikaiarining yig‘indisi qolgaii guruh tovarlari 
uchun ham o'xshash bo'lishi, tovar xarakteristikalarning o'zi miq- 
doriy oicham ga ega bo'lishi kerak. Past va yuqori siiatii tovarlarning 
bahosi o'rtasidagi farq sifatni htsobga oiuvchi korrektirovka qiiish 
metodlari yordamida pasaytiriladi yoki umuman bartaraf etiladi.
4. Har bir tovar guruhi uchun baho indekslarini hisoblash (to- 
var-vakiliar soni bo'yicha). M a’lumki, ulgurji baho, iste’mol ba­
hosi, YalM bahosi - deflyatori, import-eksport baholari indeksla- 
ri alohida-alohida hisobianadi.
Umumiy indekslarning agregat formuiasi bu indekslarni hisob­
lash asosi hisobianadi. Mazkur indekslar hududiy indeksiar deb 
ham ataladi. Bu indekslarda taqqoslash maqsadiga muvofiq har qanday 
daviat vazn vazifasini ohashi mumkin. Masalan, A davlatning vaz- 
ni tarkibi bo'yicha valuta paritetining umumiy indekst quyidagi for­
mula bilan hisobianadi (agregat);
S
S