Statistikasi

Soliqlar, jnflatsiya va oshgan qiymat
Bankka 10 min. ,so‘m joylashtirib, 3 yiidan so‘ng 8 niln. so‘m 
qaytarib olish mum kin (bu yerda so'mning qiymati emas, miqdori 
haqida gapirilyapti). Chunki soliqlar va inllatsiya niavjud. Ayrim dav- 
latlarda (O'zbekistonda ham) foizlar summasidan ham soliqlar oli- 
nadi. Demak, oshgan qiyniatni hisoblashda soliqlarni hisobga olish 
zarur. Shunga ko'ra oshgan qiyniatni ikki usulda (soliqlar hisobga 
olingan va oiinmagan) hisoblaymiz. S -  oshgan qiymat, 5 - soliqlar 
hisobga olingan holdagi oshgan qiymat, foizlardan olinadigan foiz 
stavkasini va soliqning umumiy summasini Cbilan belgilaymiz.
41

---

Foiz pullaridati soliq olish ikki variantda amalga oshiriiishi 
miimkin: 1) soliq olinadigan summaning barchasidan hisoblanishi 
mumkin; 2) davrlar bo'yicha alohida bisoblanisbi mumkiti.
Oddiy foiziarda butun qarz muddati bo‘yicha soliq summasi quyi- 
dagicha aniqlanadi:
C = P.,. S, = S - (S-P)i^ = P [ 1+n (1-i^) i ]
Murakkab foizlarda esa:
C = (S -P )i,= P ( ( l + i ) ' ' - l ] i ,
Soliq to'langandan so'ng oshgan qiymat teng:
S ^ = S - C = P [ ( l+ i,) ( l+ i) " + i, ]
Ushba variant bo'yicha soliq summasi bar bir o‘tgan yil uchun 
aniqlanadi. Bu miqdor o'zgaruvchan — oshgan qiymat oshishi bi- 
Ian soliq summasi ham o‘sadi. / = yil uchun foizlar solig'i qu- 
yidagicha hisoblanadi
C. = (S. - S,.,)i, = P [ ( l+ i) ‘ - (1+i)-' ] i, = P (I+ i)' ' i 
Butun qarz muddati bo‘yicha olingan soliqlar teng.-
Z C = c
Misol. Boshlang'ich summa 12 min. so‘m 30% stavka bilan 3 yilga 
qo'yilgan. Soliq stavkasi 10%.
Oddiy stavkalarda oshgan qiymat teng:
A. Soliq to'Ianganda
= 12000 [ }+ 3 (l-0 ,1)0.3 ] =21720 mingso'm
B. Soliq to'Ian maganda
S = 12(1+0.3*3) = 22800 ming so'm
Moliyaviy hisoblar inflatsiya bilan bog'liq. Tovar narxining oshishi 
pulni qadrsizlantiradi, ya’iii lining xarid qobiliyati pasayadi. In- 
flatsiya natijasida qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham foyda 
ko'rmaydi. Agar so'mning xarid qobiliyati oshsa, qarz bergan shaxs, 
agar pasaysa, qarz olgan shaxs yutqazadi. Yoki foizlarni belgitash- 
da, agar siz belgilagan foiz inflatsiya darajasidan yuqori bo'Isa, 
qandaydir bir natija to'g'risida gapirish mumkin, Kichik bit misol 
keltirayiik: talabaning 10000 so'm puli bor. U pulini 60% yillik foiz 
bilan 10 yilga kreditga berdi. 10 yildan keyin oshgan qiymat (5) — 
17,9 ming so'mga yetdi. Bu variantda baholar o'zgarmas. Ikkinchi 
variantda baholar 3% ga oshsa, oshgan qiymat 13,3 ming so'mga 
teng bo'ladi. Ucihnchi variantda baholar 8% oshsa, S = 8,3 ming 
so'mga. Xulosa shuki, inflatsiya natijasida uchinchi variantda talaba 
o'z bergan summasini ham qaytarib ololmadi.
42

---

Mana shii xato va xavflarga ducli kelmaslik udiim, duch kelgan- 
da ham juda katta гагаг ko'rmaslik nuqtayi nazaridan inflatsiyaning 
moliyaviy bitim va operatsiyalar natijalariga ta’sirini o'rganish 
maqsadga muvofiq hisoblanadi, Faraz qilaylik, 
— summaning 
xarid qobiliyati inflatsiya mavjud va yo‘q paytidagi qiymailari bir- 
biriga teng. Bu ikkala summaning farqini 
—bilan belgilasak, bu 
yerdan inflatsiya darajasi A ^/S teng bo'ladi, Bu yerda:
Sa ~ S + A.S' = 5 + 
~ -S’ (1 +a)
Endi inflatsiya indeksini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin: 
= 1+a 
yoki 
= (1+a)"
I+ a  miqdori А'д niA ganisbatan nechabarobarkattaligini yoki 
bahoning o'rtacha necha barobar o‘sganligini tavsiflaydi, Yillik in- 
flatsiya darajasi ci bo'lsin. Bu degani, bir yildan keyin 
summa S 
summaga nisbatan (7+a) barobar ko‘p bo'ladi. Buni davom ettirsak, 
murakkab foizlami esiatadi. Bu holatni biimaslik yoki hisobga olmaslik 
juda ko‘p xatolarga olib keladi. Masalan, ko'pchilik baho har oyda 
8% oshsa, bir yilda 96 (12*8) foiz oshadi deb o‘ylaydi. Bundan foy- 
dalangan bankirlar va ishbilarmonJar bir yillik daromad foizi 120% 
ga teng deb e ’lon qilib, xalqning pulinijalb etadi. Tashqaridan qara- 
ganda hammasi to‘g‘ri, aniqrog'i, mijozlar 24% daromad oladi. 
To‘g‘risi-chi? Agar oylik inflatsiya darajasi 8% ni tashkil qilsa, ba- 
holar bir oyda 1,08 marta ortadi, bir yilda esa 2,52 (1,08)'^ marta . Bu 
yerdan yillik inflatsiya darajasi 152 (252 - 100) foizga yetadi. Demak, 
120% yillik stavka bilan pulni bankka berishni o'ylab ko'rish kerak.
Misol. 4 min. so‘m 120% yillik daromad bilan bankka joylashti- 
rildi (murakkab foizlarda). Baho har yili 58,1% oshadi. Ikki yilda 
baho 2,5 (1+0,581)^ barobarga oshadi. Oshgan qiymat esa:
A'= 4 (1 + 1.2)^ = 19.36 min. so‘mga teng.
Biroq oshgan qiymatning xarid qobiliyati 19,36 min. so‘m emas, 
7,744 min. so'm ni tashkil etadi.
Г