Statistikasi

O^zbekiston Kespublikasida investitsiyalarning tarmoqlar bo‘yicba
tarkibi,%
Tarmoqlar
2001
2003
2005
2009
Jami investitsiya 
shuntian:
100.0
100,0
100,0
100,0
Ishlab chiqarish sohasiga
63,1
63,0
68,2
68,9
Sanoat
38,9
29,0
32,6
33,2
Qishloq xo'jaligi
5,5
4,3
4,4
4,2
Qurilish
0,6
0,7
0,9
0,8
Transport va aloqa
14,1
23.3
24.1
23,9
Savdo va umumovqatlanish
1,5
i,5
1,5
1,5
Boshqalar
2,5
7,2
4,7
5,3
Noishlab chiqarish sohasi
36,9
34,0
3 i.8
31,1
I Si

---

6.2-jadval ma’lumoilari asosida ikki icndensiya mavjiidligini 
aniqiash mumkin, Birinchi lendensiya lespublikamiz iqtisodiyoiini 
asosiy tarm oqlari hisoblangaii qishloq x o ‘ja!igi va sanoatga 
yo'naltiriladigan investitsiya summasi yildan yilga pasaymoqda. Bu 
salbiy tendcnsiya. [jobiy tendensiya neTt, eleklr cnergiyasi, trans­
port, aSoqa, uy-joy xo'jaligt tarmoqlariga yo‘na!tirilgan investitsiya 
summasining umuniiy summadagi ulushi ortib borishidir.
6,3. Investitsiya risklarini statistik baholash
Investitsiyalash jarayoni har doim kapita! qo‘yishning quiay 
variantini tanlash bilan bog‘!iq. Bunda yo‘qotish ehtimoitni hisobga 
olish muhimdir. U yoki bu variantni tanlash hali investor aniq 
natijaga erishadi degani emas. Har qanday variantda ham investor 
ma’lum darajada riskka boradi. Faraz qilayiik, qarzdor bolajak daro- 
madlari hisobidan ssuda oldi. U yoki bu sabablarga ko‘ra bu daro- 
madlar qarzni uzish uchun yctarii boMrnay qolishi mumkin. Shutting 
uchun investitsiyalash variantini taniaganda riskning u yoki bu dara- 
jasini tanlashga to ‘g‘ri keladi.
Masalan, bankrti oladigan bo'lsak, risk omillari ikki giiruhga 
bo‘linadi:
1. Tashqi omillar yoki obyektiv omillar. Ularga; mamlakat yaipi 
ichki mahsuloti o‘zgarishi, inflatsiya, soliq tizimining o'zgarishi, 
savdo balansi, ishsiziik darajasi, siyosiy beqarorlik va boshqalar kiradi.
2. Ichki omillar yoki ichki riskiar, ya’ni bankning o^ziga bog‘!iq 
bo‘igan omillar. Ularga quyidagilami kiritish mumkin;
a) bank aktiviari bilan bog‘Iiq boMgan riskiar — krediliash, 
valutalash, kassa operatsiyalari, lizing operatsiyalari, moiiyalashtirish 
va investitsiya qilish bilan bog‘Iiq bo‘lgan riskiar;
b) bank passivlari (qo'yUrnaiari) bilan bog‘liq riskiar — daro- 
mad operatsiyalari, jalb qilingan m ablag'lar va boshqalar bilan 
bog‘!iq riskiar;
v) bankni boshqarish risklari — toiz stavkalarini belgilash, 
likvidlik darajasi, bank kapitalining tarkibi va hajmi, kadriarni tay- 
yorlash va tanlash, filiallar ishini lashki! qilish va boshqa riskiar;
g) moJiyaviy xizmatlar bilan bog‘liq riskiar — operatsion, texno- 
iogik, innovatsion, marketing, strategik, buxgalteriya hisobi va audit 
(ichki), mansabini suiiste’moi qilish, xavfsiziik (ichki va tashqi) va 
boshqalar.
)S2

---

Shunday qilib, risklarning turi xilma-xil va juda ko‘p. Demak,, 
ulami o‘rganish va ayniqsa oldini oHsh juda niuliim. Hozirgi kunda 
mavjud risklarni o ‘rganishning turii usullari yaraiilgan (shuni csda 
uitish kerakki, ularning hammasi ham m a’lum birchtimolga asos- 
langan). Risklarni « ‘rganish nieiodlarini quyidagi 4 guruhga bo‘lish 
niumkiii: 1) ekspert baliolash (reyling usuli deb ham yuritiiadi); 
2) analitik o'rganish metodlari; 3) statistik metodlar; 4) chtimoi- 
!ar nazariyast va matemalik-statistik metodlar.
Birinchi va ikkinchi guruh metodlari qo'llanilishiga biz oldingi 
mavzularda qisman boMsa ham to ‘xtaldik. Shuning uchun bu mav- 
zuda asosan statistika va ehiimoliar nazariyasi metodlari mazmuni 
yoritiladi.
Mumkin boMgan risk hajmini, masalan, banklar uchun quyidagi 
formula bilan aniqlash mumkin:
^  _ ^1 
^2 + Д] +•■+ 
^
К
bu yerda: N — mumkin bo'igan risk hajmi; R — qismiy risk 
hajmi; К — bankningjam i kapitali; E — tashqi risklarni tuzatish 
koeffitsiyenti.
Bu ko'rsatkich haqiqiy risk miqdori bilan teng boMmaydi va 
banklarda mumkin bolgan risk zarari zaxira fondi va risk uchun ajrat- 
malar hisobidan qoplanadi.
Risk darajasini kutiJadigan zararsummasining bankning shaxsiy 
moliyaviy resurslari summasiga nisbati bilan ham aniqlash mumkin. 
Bu hisoblangan ko'rsatkich risk koelTitsiyenti deb ataladi va quyidagi 
formula bilan hisoblanadi;
Kutiladigan zarar summasi
Shaxsiy moliyaviy resurslar
Risklarehtimoli baliolash metodlari bilan ham oVganiladi. U lar­
ning mazmuni quyidagicha. Ehtimoliar nazariyasi bo'yicha biz loyi- 
halardan shundayini tanlab olishimiz kerakki, unga matematik kulish- 
ning eng ko‘p miqdoriy belgilari to'g'ri kelsin. Ma’lumki, qanday- 
dir bir voqeaning matematik kutishi shii voqeaning mutlaq m iq- 
dorining sodir bo‘lishi ehtimoli ko'paytmasiga teng. Masalan, investor 
uch variantli voqeaga duch keldi. U shulardan bittasini tanlab oli- 
slti kerak. Faraz qilaylik, birinchi variantda 40 min. so‘m foyda olish- 
ning ehtimoli (R) 0,5 teng, Ikkinchi variantda mos ravishda 50;
I 8.1

---

0,45; uc hi ПС hi variantda 60; 0,35. Bii yertlan, birinchi variant iichun 
kuliladigan foyda summasi 20 (40x0,5) min. so‘mga, ikkinchi 22,5; 
tichiiichi —21,0 min. so'mga tcng. Investor qaysi varianini tanlaslii 
nia’lum.
Moiiyaviy riskni m a’Ium bir ehtimoi orqali o'ichash va yana 
uni statistik ina’liimotlar asosida hisoblab chiqish mumkin. Bunda 
masaia u yoki bu hodisaning ro‘y berishi ehtimolini aniqlashga va 
eng afzalini taniab oiishga qaratilgan bo ‘ladi. Riskning hajmini hodi­
saning o‘rtacha kutilayotgan qiymati, o ‘rtacha kvadratik chetlani- 
shi, variatsiya koeffitsiyenti kabi koVsatkichlar bilan tavsifiash 
mumkin.
Hodisanhig o‘rtacha kutilayotgan qiymati hamma mumkin bo'lgan 
tiatijalaming o'rtacha arifmetigi, bu nalijalar soniga tortilgani bilan 
aniqlanadi, ya’ni;
T ^
I
j i
L
Lekin bu o ‘rtacha kapital qo‘yilishining qandaydir variantini 
tanlashga imkon bermaydi, chunki u umumJashgan miqdoriy xarakte- 
fistikani biidiradi va beigilar majmuyining variatsiyasi to'g'risida 
tasawurni bermaydi.
Uzil-kesil xulosaga kelish iichun variatsiya ko'rsatkichlarini hisob- 
lash zamr. Variatsiya ko'rsatkichiarini hisoblash quyidagi formulalar 
orqali olib boriladi:
dsspersiya — tr 
= 
у ^-----
o'rtacha kvadratik chetlanish - o' -
IX
V
variatsiya koeffitsiyenti — v = у =< too.
bu yerda: jc — belgining (hodisaning) kutilayotgan qiymati; 
X
— belgining o'rtacha kutilayotgan qiymati; f — uchrashish tezligi 
(kuzatishlar soni).
Faraz qiiaylik, kapitalni qo'yishning uchta variantidan bittasini 
tanlash zarur bo'Isin (6.3-jadval).