Steam xalqaro dasturi asosida tarbiyalanuvchilarni maktab talimiga tayyorlash

II.BOB. Loyiha usuli STEAM ta'limining boshlang'ich bosqichi sifatida va asosiy ko’rinishlari
2.1 Loyiha usuli STEAM ta'limining boshlang'ich bosqichi sifatida
Zamonaviy dunyoda, so'nggi o'n yil ichida ijodiy yoki intellektual ish bilan bog'liq bo'lgan ijodiy sohada katta ahamiyatga ega bo'lgan ko'plab yangiliklar paydo bo'ldi. Dunyoning ko‘plab mamlakatlarida davlat iqtisodiyotini rivojlantirish dastagi bo‘lib xizmat qilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, bunyodkorlik sohalarida o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ushbu faoliyat sohasi bilan bog'liq mehnat joyini egallashni xohlaydigan yoshlar soni ortib bormoqda. Tabiiy ma'lumotlar tendentsiyalari ta'lim tizimining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi, global o'zgarishlarga ehtiyoj bor. Agar ilgari asosan matematika va muhandislik yo'nalishi rivojlangan bo'lsa, endi ta'lim dasturiga badiiy va ijodiy fanlarni kiritish kerak [8, p. 58].
AQSH va Yevropada STEAM ta’limi mashhurlik cho‘qqisida. Ko'pgina ilg'or tadqiqotchilar uni yosh avlodning haqiqiy kelajagi deb hisoblashadi. STEAM qisqartmasi quyidagilardan iborat: fan - fan, texnologiya - texnologiya, muhandislik - muhandislik, san'at va matematika - san'at va matematika. Hozirgi vaqtda ushbu mavzular eng ko'p talab qilinadigan sohalar qatoriga kiradi. STEAM texnologiyasi texnik va tabiiy fanlar, muhandislik, matematika va san'atni bog'laydigan innovatsion o'qitish usulidir [10, p. 56].
STEAM texnologiyalari birinchi marta AQShda muhokama qilindi. Ba'zi maktablar o'z bitiruvchilarining martaba rivojlanishi bo'yicha so'rov va keyinchalik tadqiqot o'tkazdilar. Shunday qilib, ular tabiiy, matematika, texnologiya fanlari va muhandislik fanlarini guruhlashga qaror qilishdi. Shunday qilib, STEAM ta'lim tizimi shakllandi. Keyinchalik yana bir yo'nalish qo'shildi - art (Art) va yangi STEAM texnologiyalari paydo bo'ldi. Amerika maktablari o'qituvchilari ushbu fanlar bo'yicha bilim talabalarga professional mutaxassis bo'lishga yordam beradi deb ishonishgan. Natijada, talabalar yangi ma'lumotlarni olishga intildilar, chunki ular darhol amalda qo'llashlari mumkin edi.
Ko'pgina mamlakatlarda STEAM texnologiyalari ta'lim muhitida katta talabga ega. Buning sababi, tez orada jahon hamjamiyatida ham mashinasozlik sohasida, ham yuqori texnologiyali sohalarda mutaxassislarning keskin tanqisligi yuzaga keladi. Hozirgi vaqtda tabiiy fanlar, texnologiya va muhandislik o'rtasida integratsiya mavjud, shuning uchun ushbu fanlar chorrahasida mashhurlik cho'qqisida bo'ladigan yangi mutaxassisliklar paydo bo'ladi, masalan, bio- va nanotexnologiya sohasidagi mutaxassislar, yirik ma'lumotlar muhandislari, dasturchilar. Ushbu kasblar zamonaviy mutaxassislar uchun zarur bo'lgan har tomonlama tayyorgarlik va bilimlarni olish imkonini beradi [5, s. 36].
Tabiiyki, ta’lim tizimi jamiyatning bu talabiga javob beradi. Hozirgi vaqtda yosh avlod uchun qo'shimcha ta'limning juda ko'p turli xil yo'nalishlari mavjud, masalan, dasturlash, robototexnika va modellashtirish to'garaklari. Lekin bu sohadagi tadqiqotchilar, masalan, T.I.Anisimova, F.M.Sobirova, O.V.Shatunovalar texnika va fan sohasidagi ba’zi bilimlar kichik, boshqa o‘quv fanlari bilan fanlararo o‘zaro aloqadorlik zarur, deb hisoblaydilar. STEAM texnologiyalari, foydalanilganda, turli mavzularni birlashtirishga imkon beradi. Talabalar aralash muhitda bo'lib, ular ilm-fan olamiga sho'ng'ishadi, ularni amaliy qo'llashda ilmiy usullarni o'zlashtiradilar [1, b. 32].
Klassik maktab ta'limining asosiy maqsadi bilimlarni o'rgatish va uni tafakkur va ijodiy jarayonda qo'llashdir. STEAM ta'limi olingan bilimlarni haqiqiy ko'nikmalar bilan birlashtirish yondashuvini o'z ichiga oladi. Demak, o‘quvchilarning g‘oyalari nafaqat ularning boshida qoladi, balki ularni hayotga tadbiq eta oladi. Amalda sinab ko'rilgan bilim esa eng qimmatlidir.
Zamonaviy dunyoda talabalar haqli ravishda XXI asr ko'nikmalari deb ataladigan bir qator kompetensiyalarga ega bo'lishi kerak. Ushbu kontseptsiyaning mohiyati shundan iboratki, agar sanoat davrida yozish, o'qish va arifmetika jamiyatning savodxonlik darajasini aks ettiruvchi asosiy tushunchalar hisoblangan bo'lsa, zamonaviy dunyoda inson tanqidiy fikrlash, fikrlash qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. o'zaro munosabatda bo'lish va muloqot qilish, biznesga ijodiy yondashish. Shunday qilib, 21-asrning kompetentsiyalari paydo bo'ldi: ijodkorlik, hamkorlik, muloqot, tanqidiy fikrlash. Biroq, bu ko'nikmalarni laboratoriyada yoki matematik algoritmlardan foydalanib bo'lmaydi. Shu sababli, zamonaviy mutaxassislar STEAM texnologiyalarini o'zlashtirishga tobora ko'proq kirishlari kerak [2, p. 330].
Leonardo da Vinchi san'at va fanning fanlararo integratsiyasi zarur deb hisoblagan. Bu pozitsiyani evropalik faylasuflar va psixoanalitiklar ham egallagan, masalan, Karl Yung. Inson fiziologiyasi nuqtai nazaridan ta'lim tizimidagi ilmiy-texnika va san'at yo'nalishlari o'rtasidagi bog'liqlikni bir butun sifatida tushuntirish mumkin. Inson miyasining chap yarim shari mantiqning rivojlanishi uchun mas'ul bo'lganligi sababli, kerakli ma'lumotlarni yodlash va mantiqiy xulosalar chiqarish imkonini beradi. Inson miyasining o'ng yarim shari to'g'ridan-to'g'ri idrok orqali fikrlash bilan bog'liq savollarni hal qiladi. Shunday qilib, ijodiy, ibratli-intuitiv fikrlashning shakllanishi sodir bo'ladi [9].
Ta'lim jarayonida STEAM texnologiyasidan foydalanish inson miyasining ikkala yarim sharidan bir vaqtning o'zida foydalanish imkonini beradi. Robert Root -Bernshteyn, Nyu-York Davlat Universitetining fiziologiya professori, 1990-yillarning boshida Lui Pasterdan Albert Eynshteyngacha bo'lgan 150 mashhur olimlarning biografik tadqiqotini o'tkazdi. U miyaning chap va o'ng yarim sharlari ishini o'rgandi. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, ularning har biri ilmiy faoliyat bilan bir qatorda ijod bilan ham shug'ullangan, har biri yo rassom, yo musiqachi, yo shoir-yozuvchidir. Masalan, Albert Eynshteyn skripka chalishni juda yaxshi ko'rardi, Galileo Galiley o'z davrining mashhur adabiyotshunosi, Samuel Morze portret rassomi edi. Shunday qilib, Robert RutBernshteyn ko'plab olimlar o'z muvaffaqiyatlariga ijodiy fikrlash yordamida erishgan degan xulosaga keldi. Uning rag'batlantirishi miyaning o'ng yarim sharining ishi bilan bog'liq fanlar bo'yicha amaliy mashg'ulotlar yordamida amalga oshirildi.
2009 yilda Jons Xopkins universiteti tomonidan nevrologik tadqiqot o'tkazildi. Natijada olingan ma’lumotlar badiiy faoliyat o‘quvchilarning bilish ko‘nikma va malakalarini oshirishini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, xotira va e'tiborning rivojlanishi sodir bo'ladi, bu ta'lim jarayoniga ijobiy ta'sir qiladi. Nafaqat akademik, balki hayotiy ko‘nikmalar darajasi ham oshib bormoqda.
STEAM texnologiyalari Osiyoning bir qator davlatlarida ta’lim jarayonida faol qo‘llanilmoqda. Albatta, bu o‘quvchilarning ota-onalari fikri bilan bog‘liq. Shunday qilib, Xitoyda voyaga etmagan bolalari bo'lgan fuqarolar o'rtasida so'rov o'tkazildi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, xitoylik ota-onalar amerikaliklardan farqli o'laroq, bolalarini o'qitishda innovatsion komponentni rivojlantirish uchun San'at-texnologiyalarini juda dolzarb deb bilishadi. Shunday qilib, xitoylik oilalarda matematika va kompyuter fanining ahamiyatini atigi 9%, AQShda respondentlarning 52% tan oladi. Innovatsion muammolarni hal qilishda ijodiy yondashuvlarning roli xitoyliklarning 45 foizi uchun, AQShda 18 foizi uchun dolzarbdir. Xitoyda so'rovda qatnashgan ota-onalarning 23 foizi uchun farzandiga tadbirkorlik va biznes ko'nikmalarini o'rgatish muhim, AQShda bu ko'rsatkich atigi 16 foizni tashkil qiladi. Jahon madaniyatlari haqidagi bilimlarni o'zlashtirish nuqtai nazaridan so'ralgan xitoyliklarning 18 foizi ijobiy fikr bildirgan, amerikaliklarning 4 foizi. Shunday qilib, Xitoy ta'lim tizimining rivojlanishi AQSh maktablaridan farqli o'laroq, STEAM texnologiyalari tomonidan allaqachon faol foydalanilmoqda Ushbu texnologiyalar Singapurda rivojlanishning yuqori darajasiga yetdi. Yigirma yil oldin "Singapurni o'zgartirish" tashabbuslari dasturi ishlay boshladi. Uning asosiy maqsadi bu shahar-davlatni ijod, innovatsiya va dizaynning jahon markaziga aylantirish edi. Singapurning davlat tizimi ta'lim tizimini shunday o'zgartirishga qaratilganki, har kim o'z ijodiy fazilatlarini rivojlantirishga va'da beradi. Shunday qilib, innovatsion fikrlash qobiliyatiga ega yosh iqtidorli mutaxassislarga ijodiy komponent yordamida iqtisodiy siyosatni isloh qilish imkoniyati beriladi.
O’zbek ta'lim tizimida STEAM texnologiyalaridan foydalanishga yo'naltirilgan tobora ko'proq ta'lim loyihalari paydo bo'lmoqda. Jumladan, “O‘sish nuqtasi” bolalar markazlari tarmog‘ida o‘quvchilar uch yoshdan boshlab muhandislik kasbi bilan tanishish, innovatsion texnologiyalar bilan tanishish, tajriba o‘tkazish va o‘zlari uchun yangi kashfiyotlar qilish imkoniyatiga ega. Talabalar tadqiqot olib borishga undaydi. Ular xato qilish qo'rquvini yo'qotadilar. Hamjihatlik ham rivojlanadi, chunki ish guruhlarda amalga oshiriladi
Volosovets T.V. STEAM texnologiyalaridan foydalanishni juda yoshlikdan boshlash kerak, deb hisoblaydi. Ushbu o'rganish usuli tufayli ular davom etayotgan hodisalar mantig'iga singib ketishlari, ularning munosabatlarini o'rganishlari mumkin bo'ladi. Shunday qilib, dunyoni bilish tizimda joy oladi, qiziquvchanlik, fikrlashning muhandislik uslubi, guruhda ishlash ko'nikmalari kabi fazilatlar shakllanadi, ular umuman olganda o'quvchi rivojlanishining mutlaqo yangi darajasiga erishishga yordam beradi
Bolalarni STEAM ta'limiga jalb qilish erta yoshdan boshlanishi kerak. STEAM yondashuvi tufayli bolalar davom etayotgan hodisalar mantig'ini o'rganishlari, ularning o'zaro bog'liqligini tushunishlari, dunyoni muntazam ravishda o'rganishlari va shu bilan qiziqishni, fikrlashning muhandislik uslubini, tanqidiy vaziyatlardan chiqish qobiliyatini, jamoada ishlash ko'nikmalarini rivojlantirishlari mumkin. va boshqaruv va o'zini-o'zi taqdim etish asoslarini o'zlashtiring, bu esa o'z navbatida bolaning rivojlanishining tubdan yangi darajasini ta'minlaydi.
Dunyoning turli mamlakatlarida STEAM texnologiyalaridan foydalanish tajribasi shuni ko'rsatadiki, amaliy darslar nazariy darslar kabi dolzarbdir. Sinfdagi klassik maktab ta'limi tez o'zgaruvchan dunyoga moslashishga vaqt topolmaydi. Shu sababli, ushbu texnologiyalarning o'ziga xos xususiyati shundaki, talabalar nafaqat aqliy qobiliyatlari, balki qo'llari bilan ham ko'plab fanlarni o'rganish dunyosiga sho'ng'ishadi. Ular bu bilimlarni darhol foydalanish paytida o'zlari oladilar. Keyingi hayotda turli xil hayotiy muammolarga duch kelganda, o‘quvchilar turli fanlardan olgan bilimlariga tayanib, murakkab masalalarni birgalikda hal qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlarini tushunadilar.
Uslubiy darajada, nazariy ko'nikma va ko'nikmalarga ega bo'lishdan tashqari, texnologik muammolarni hal qilishda STEAM - texnologiyalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
o‘quvchilarning guruhda ishlash ko‘nikmalarini egallashi;
konstruktiv tanqid qilishni va o'z fikrini himoya qilishni o'rganing;
taqdimot ko'nikmalarini egallash;
noaniqlik sharoitida g'oyalarni yaratishni o'rganish;
mahsulotni yaratish va ilgari surish uchun dizayn va marketing tamoyillarini qo'llash;
faoliyatning turli sohalarida texnologiyani qo'llashning ijodiy salohiyatini ro'yobga chiqarish Shunday qilib, an'anaviy STEAM maktab ta'lim tizimi bilan taqqoslaganda, yondashuv eksperimentlar o'tkazish, modellarni qurish, mustaqil ravishda ijodiy ishlarni yaratish, o'z g'oyalarini haqiqatga aylantirishga qaratilgan. Natijada, talabalar o'z faoliyatining mahsulini oladilar, bu ular uchun juda muhimdir. Ular o'z mehnatlari natijasini ko'rishadi. Ushbu ta'lim yondashuvi talabalarga nazariya va amaliyotni uyg'unlashtirish va shu tariqa universitetda o'qishni davom ettirishni osonlashtiradi, chunki kelajak texnologiyaga tegishli.
O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan pedagogik kadrlar bilan ta’minlash, ularning ish jarayonida raqobatga asoslangan muhitni yuzaga keltirish, o’quv-tarbiya jarayonini sifatli o'quv adabiyotlari bilan va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash kabi masalalalarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Ushbu vazifalarni amalda bajarish har bir ta’lim muassasasining bevosita burchi hisoblanadi. Ta'lim-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli ravishda tadbiq etish har bir fan o’qituvchisining maxsus bilim va ko’nikmalarga hamda pedagogik amaliyotda zarur bo’ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo’lishini taqozo etadi. Shu o’rinda ta’kidlash kerakki, pedagogik texnologiya atamasining o’ziga ham shu soha bo’yicha izlanishlar olib borgan har bir olim o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta’rif bergan. Masalan: “Pedagogik texnologiya psixologik va pedagogik o’gitlar yig’indisi bo’lib, shakllar, metodlar, usullar, o’qitish yo’llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus to’plamidir. Ayni zamonda u pedagogik jarayonnig tashkiliy metodik omilini ham bildiradi (V.Lixachev). “Pedagogik texnologiya – o’quv jarayonini amalga oshirishning mazmunli texnikasi”(V.P.Bespalko).
“Pedagogik texnologiya-rejalashtirilgan o’qitish natijalariga erishish jarayoni tavsifi”(I.P.Volkov).
“Pedagogik texnologiya-talaba va o’qituvchining ularga zarur sharoit yaratish orqali o’quv jarayonini loyihalashtirish, tashkil etish hamda o’tkazish bo’yicha ular pedagogik faoliyatining har tomonlama o’ylangan modelidir”(V.M.Monaxov). “Pedagogik texnologiya - pedagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarda amalda bo’lishining tizimli yig’indisi va tartibini bildiradi”(M.V.Klarin). “Pedagogik texnologiya-o’zida turli mualliflar(manbalar)ning barcha ta’riflari mazmunini qamrab oluvchi mazmuniy umumlashma hisoblanadi.”(G.K.Selevko).
Shunday qilib, bu ta’riflardan ko’rinadiki hozircha bu tushunchaga to’liq va yagona ta’rif qabul qilinmagan. Ushbu ta’riflar orasida YUNESKO tomonidan berilgan ta’rif maqsadga muvofiq sanaladi. Unga ko’ra: “Pedagogik texnologiya-o’qitish shakllarini optimallashtirish maqsadida o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonida inson salohiyati va texnik resurslarni qo’llash ularning o’zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir. Bu ta’riflar tahlilidan ko’rinadiki, pedagogik texnologiya natijani qo’lga kiritish uchun ta’lim doirasida zarur bo’lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tadbiq etish degan xulosaga kelish mumkin.Ta’lim texnologiyasi deganda ta’limning belgilangan maqsadi va o’quvchining bilim darajasiga ko’ra o’quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda bajarilishini ta’minlovchi zarur vositalar majmuasi tushuniladi.Odatda pedagogik texnologiyalarni uchta darajasi mavjud deb aytiladi.
1.Umumiy metodik daraja. Umumiy pedagogik(umumdidaktik, umumtarbiyaviy) darajada pedagogik texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, konseptual asoslari, o’qituvchi va o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishning o’ziga xos xususiyatlari ishlab chiqiladi.
2.Xususiy metodik daraja . Bu darajada muayyan bir o’quv fani yoki kursini o’qitish jarayonining maqsadi va vazifalarini amalga oshirish maqsadida ta’lim mazmunini o’quvchilar ongiga singdirishda foydalanadigan o’qitish metodlari, vositalari va shakllarining majmuasi tushuniladi. 3.Lokal(modul) daraja. Bu darajada ta’lim-tarbiya jarayonining ma’lum bir qismida yoki bosqichida xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadni hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Bu darajalar bir-birini to’ldiradi va umumiy bog’lanishga ega.Hozirgi vaqtda jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ta’lim tizimida qo’llanilib kelinayotgan va didaktikada ishlab chiqilgan pedagogik texnologiyalar shaxsga yo’naltirilganligida, ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishda, shaxsga bo’lgan munosabatida ko’rinadi. Davr talabiga ko’ra ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirishga qaratilayotganligini ta’kidlash kerak. Shu munosabat bilan hozirgi zamon pedagogik texnologiyalarini quyidagi mazmundagi yo’nalishlarga qaratilganligini qayd etmoq lozim.
1.Shaxs strukturasiga mo’ljallanganligiga ko’ra: − bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishga mo’ljallangan pedagogic texnologiyalar; − aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga qaratilgan aqliy faoliyat texnologiyalari; − estetik va axloqiy munosabatlarni tarkib toptirishga mo’ljallangan hissiyotiy; –axloqiy texnologiyalar; − ijodiy faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan evristik texnologiyalar; 2.Mazmuni va tuzilishiga ko’ra: − ta’lim-tarbiya berishga qaratilgan texnologiyalar; − dunyoviy va diniy ta’limga mo’ljallangan texnologiyalar; − umumta’lim va kasb ta’limi texnologiyalari; − insonparvarlik va texnokratik ta’lim texnologiyalari; − xususiy predmet texnologiyalari; − mono va kompleks (majmua) texnologiyalari;
3.Ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchi shaxsining tutgan o’rniga ko’ra bo’ladigan pedagogik texnologiyalar: − avtoritar texnologiyalar; − didaktosentrik texnologiyalar; − shaxsni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan texnologiyalar; − insonparvarlik va hamkorlik texnologiyalari; − erkin tarbiya texnologiyalari;
4. Hozirgi zamon ta’lim tizimida yetakchi rol o’ynayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirishga qaratilgan texnologiyalarni didaktik maqsadlariga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: − pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishga qaratilgan pedagogik texnologiya; − o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar; − ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar; − o’quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlashga asoslangan pedagogik texnologiyalar; − xalq pedagogikasi metodlaridan foydalanishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar;
Endi shu texnologiyalarga qisqacha to’xtalib o’taylik. a) Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiya o’qituvchi va o’quvchi shaxsi o’rtasidagi munosabatlarni mukammallashtirish, o’quvchi shaxsiga individual yondashish, ta’lim-tarbiya jarayonini demokratlashtirish, ta’lim mazmunini insonparvarlik g’oyalari bilan qamrab olishni nazarda tutadi. b) O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiya o’tilayotgan fanni (Ijtimoiy pedagogik faoliyatni) o’qitishda o’quvchilarning bilish
faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish
imkonini beradi. Bu texnologiyalar guruhni didaktik-o’yin, rivojlantiruvchi
muammoli, modulli va kommunikativ ta’lim texnologiyalarini o’z ichiga oladi.
c) Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini
oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiyalar.
Mazkur texnologiyalar berilgan fanni o’qitishda ta’lim jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil etish va boshqarish orqali samaradorlikni oshirish imkonini beradi.
Ularga dasturli o’qitish , differensial ta’lim, ta’limni individuallashtirish, guruhli
va jamoaviy hamkorlik ta’lim texnologiyalari kiradi.
d) O’quv materiallarini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash
asosidagi pedagogik texnologiya.
Bu texnologiya o’quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va
qayta ishlash orqali o’quvchilarning bilimlarini o’zlashtirish samaradorligini
oshirish, aqliy faoliyatni bosqichma-bosqich shakllantirish orqali mustaqil va erkin
fikrlashni rivojlantirishni nazarda tutadi.
e) Xalq pedagogikasi metodlaridan foydalanishga qaratilgan pedagogik
texnologiya.
Ushbu texnologiya shaxs kamoloti va tabiiy rivojlanish ta’lim-tarbiya
jarayonining uzviyligiga asoslangan tarbiya texnologiyalaridan iborat. Ijtimoiy pedagogik faoliyat
fanini o’qitishda mazkur texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarni mustaqil ona
Vatanga sadoqat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash,
ular ongida milliy istiqlol g’oyalarini singdirish imkonini beradi.
Ko’rsatib o’tilgan pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonida lokal(modul)
va xususiy metodik darajada qo’llaniladi.
Fan o’qituvchisi o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va
boshqarishni takomillashtirish maqsadida avval darsning ma’lum bosqichida lokal
darajada qo’llashi maqsadga muvofiq. Bunda yangi mavzu avval o’rganilib
o’quvchilarning o’zlashtirgan bilim, ko’nikma, malakalarini nazorat qilish va
baholashda nazorat testlari, turli mashqlar, musobaqalar, trening o’tkaziladi. O’quvchilarning bu faoliyatga kirishishi, muayyan ko’nikma va malakalarni
egallagandan so’ng, pedagogik texnologiyalarga asoslangan darslarni o’tkazish,
ya’ni xususiy metodik darajada qo’llash mumkin⁴.
2.2 STEAM xalqaro dasturi asosida tarbiyalanuvchilarni maktab ta’limiga tayyorlashning asosiy ko’rinishlari
O’quv jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash ta’lim
metodlarining samaradorligini oshirishga, o’qituvchilar mehnat faoliyatining
o’zgarishiga, ularning pedagogik mahoratlarining takomillashuviga olib keladi. Bu
esa o’z navbatida pedagogik jarayonlarni axborotlashtirishni tashkil etish va
boshqarishga o’ziga xos vazifalarni qo’yadi:
─ masofaviy o’quv kurslarini va elektron adabiyotlarni yaratuvchi jamoa
o’qituvchilar, kompyuter dasturchilar, tegishli mutaxassislarning birgalikda
faoliyat olb borishni;
─ o’qituvchilar o’rtasida vazifalarning bir maromda to’g’ri
taqsimlanganligini;
─ ta’lim va tarbiya jarayonini yanada mukammal tashkil qilishni
takomillashtirish va pedagogik faoliyatning samaradorligini oshirish monitoringini
tashkil etish imkoniyatini yaratadi.
Ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va bunda
o’qituvchilarning ko’nikma va malakalarini oshirish to’g’risida O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining jamoat ta’lim axborot
tarmog’ini tashkil etish to’g’risida”gi 2005 yil 28 sentabrdagi PQ-191 sonli qarori,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora
tadbirlari to’g’risida”gi 2002 yil 6 iyundagi 200 sonli ,“O’qituvchi kadrlarni qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish
to’g’risida”gi 2006 yil 16 fevraldagi 25 sonli qarorlarining qabul qilinishi mazkur
masalada davlat siyosatining ustivor yo’nalishi sifatida e’tibor berilayotganligidan
dalolat beradi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari asosida o’qituvchining pedagogik
faoliyatida :
─ ta’limning texnologik asosini zamon talablari darajasida rivojlantirish
bilan bog’liq bo’lgan murakkab jarayon yengillashadi.
─ dars jarayonini zamonaviy texnik vositalar asosida tashkil etish uchun
maxsus ko’nikma va malakalar shakllantiriladi.
─ masofaviy kurslarning ochiqligi tufayli ularning sifatiga bo’lgan talablar
va o’quv materialining sifatini nazorat qilishga ehtiyoj paydo bo’ladi.
─ ta’lim jarayonida o’quvchilarning mustaqil faoliyati takomillashadi, dars
jarayoninig samaradorligi o’qituvchidan o’quvchiga ko’chadi.
─ o’quv jarayonini tashkil etishda o’quvchining tashkilotchiligi va shaxsiy
ishtiroki ortadi.
─ zamonaviy kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish asosida
o’qituvchi pedagogik faoliyatida har bir o’quvchi bilan teskari aloqa vujudga
kelishi ta’minlanadi.
Hozirgi kunda jamiyatning har bir a’zosi, o’zining kundalik faoliyatida
uzluksiz ravishda turli axborot resurslaridan foydalanadi. Doimiy ravishda ortib
borayotgan axborotlar hajmi jamiyatdagi intellektual salohiyatning oshishiga
xizmat qiladi. Zamon talabi shunday ekan, o’qituvchi ham o’z kasbiy va pedagogik
mahoratini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida oshirib borish mumkin.
Zamonaviy axborot texnologiyalari o’z muhitida axborot ob’yektlarini ularning
o’zaro aloqasini, axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash, to’plash
texnologiyalari va vositalarini, shuningdek axborot jarayonlarining tashkiliy va
huquqiy tarkibini mujassamlantiradi.
O’qituvchilar ta’lim va tarbiya jarayonida o’quvchilarning imkoniyatlari va
talablarini inobatga olish zarur. O’qituvchi tomonidan targ’ib etilayotgan ta’lim va
tarbiya jarayoni shaxsga yo’naltirilgan xarakterda bo’lishi, ya’ni shaxsning har-xil
xususiyatlari va sifatiga e’tibor qilgan holda tabaqalashtirilgan bo’lishi kerak
2.2. Boshlangich sinf ona tili darslarida texnika vositalaridan foydalanishning asosiy ko’rinishlari
Kompyuter texnologiyalari (kompyuter savodxonligi)dan foydalanishda
o’qituvchi uning mazmuniga ko’ra bir qancha vazifalarni bajarishi mumkin. Ular
quyidagi asosiy didaktik funksiyalarni bajaradi:
─ multimedia texnologiyalarini qo’llash evaziga o’quvchilarda fanlarga
qiziqishni rivojlantiradi.
─ bunda ta’limning interfaolligi tufayli o’quvchilarning fikrlash
qobiliyatlari faollashadi va o’quv materialini o’zlashtirish samaradorligi oshadi.
─ real holatlardan namoyish qilinishi yoki murakkab jarayonlarni
modellashtirish va ko’rish imkoniyatini berish bilan muhim ahamiyatga ega.
─ o’quv materialini o’zlashtirish darajasiga ko’ra emas, balki
o’quvchilarning mantiqan erishish darajasiga ko’ra ham samarali hisoblanadi.
─ masofadan turib ta’lim olishni faqat o’zlashtiruvchi o’quvchilar uchun
yoki internet ta’limi uchun tashkil etilmaydi. Balki sababsiz dars qoldirgan
o’quvchilar uchun ham tashkil etish imkoniyatini beradi.
─ o’quvchilarga mustaqil izlashi uchun materiallarni topish hamda
muammoli masalalarga jovob berish orqali ma’lum tadqiqot ishlarini bajarish
uchun imkoniyat yaratadi.
─ o’quvchilarning yangi mavzuni o’zlashtirishi, misollar yechishi, insho,
bayon yozish ishlarida, o’quv materiallari bilan mustaqil tanishish, axborot va
ma’lumotlarni tahlil etish kabi masalalarni tez bajarish uchun sharoit yaratadi.
Ta’lim tizimini takomillashtirishning bosh xususiyatlaridan biri
kompyuter bilan muloqot jarayonida uning doimiy murojaat qilinadigan
“qo’llab quvvatlovchi axborot” ini ko’paytirish, kompyuter axborot muhiti va
hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajadagi axborot bazasining
yaratilganligini, giper matn va multimedia o’qitishda immitatsiya,
kommunikatsiya tizimlari qabul qilingan.
Ma’lumotlar bazasi deganda, axborotni kompyuter texnikasi yordamida
kiritish, tizimlashtirish, saqlash va foydalanish uchun tavsiya qilish tushuniladi.
Bir qator axborotlarni an’anaviy qayta ishlash uchun ularni
tayyorlashning standart shakllari mavjud bo’lib, ularga bibliografiya, statistik
ma’lumotlar, referatlar kiradi. Ma’lumotlar bazasi axborot tarkibiga statistik,
matnli, grafik va ko’rinishli axborotlarni cheksiz ko’p miqdorda va albatta,
belgilangan ko’rinishlarda qabul qiladi.
Bilimlar bazasi esa yopiq tizimda mazkur mavzu bo’yicha qo’shimcha
axborotlarga ehtiyoj sezmagan holda va uning har bir elementi mantiq
jihatidan bog’langan boshqa elementlarga chiqa olish bo’yicha
axborotlashtirilgan tizimga ega bo’ladi. Bunda ushbu bilimlar bazasiga
kiritilmagan, ya’ni undan tashqi elementlarga murojaat qilinishiga imkon
bo’lmaydi. Bilimlar bazasining birlamchi bibliografik o’xshashliklari sifatida
turli ensiklopediyalar, lug’atlar xizmat qiladi.
Kompyuter yordamida turli ilmiy axborotlar, o’quv materiallari, o’quv
materiallari bo’yicha axborotlarni tavsiya etishning boy imkoniyatlari, xususan
ularga integrativ kurslarni kiritish, fanning tarixi va metodologiyasi bilan
tanishish, turli fanlar bo’yicha ularning zamonaviy darajasiga oid bilimlar
ta’lim mazmunini sezilarli o’zgartirish va keskin boyitishga yordam beradi. Uni
faollashtirish va rivojlantirishda muhim omil bo’ladi.
Kompyuter vositalari yordamida mustaqil ta’limni tashkil etish nuqtai
nazaridan tahlil etadigan bo’lsak, uning interfaolligini, bevosita muloqot
yordamida o’quvchi o’quv rejasida ko’rsatilgan, istalagan fan sohasida maxsus
o’quv dasturlari yordamida bilim olish imkoniyatiga ega ekanligini ta’kidlash
mumkin. Kompyuter vositasi, o’quvchi yoxud o’qituvchi murojaatlariga “javob”
beradi, ular bilan “muloqot”ga kirishadi.
Kompyuterli o’qitish metodikasining boshqa bir muhim xususiyati u o’qitish
jarayonining barcha bosqichlarida yangi o’quv materialini tushuntirishda,
qaytarishda, umumlashtirishda, o’quvchilarning fan bo’yicha erishgan bilim,
malaka va ko’nikmalarini tekshirishda yanada yorqinroq namoyon bo’ladi.
Bunday jarayonda o’qituvchi kompyuterning o’quvchi uchun turli vazifalarni,
xususan o’qituvchilik, ishchi qurol, ta’lim ob’yekti o’zaro muloqot kabi
funksiyalarini bajarishni bilishi kerak. Bunda o’qituvchining vazifasi dars
jarayonida o’quvchilarni kompyuterdan to’g’ri foydalanishlarini nazorat qilishdan
iborat.
Kompyuter texnologiyalari asosida o’qituvchi o’zining kasbiy mahoratini
oshirish uchun mustaqil faoliyatda quyidagi vazifalarni bajaradi:
1.O’quv jarayonini bir butun guruh sifatida tashkil etish.
2.O’quv jarayonida guruhlarni faollashtirish va muvofiqlashtirish, ish
joylarini taqsimlash, ko’rsatmalar berish.
3.O’quvchilarni individual kuzatish, individual yordam ko’rsatish, har bir
o’quvchi bilan individual muloqot olib borish.
4.Axborot muhitini tashkil etuvchilari (shaxsiy kompyuter, o’quv va namoyish
qurilmalarning har xil turlari, dasturiy vositalar va tizimlar, o’quv metodik
ko’rsatmalar va h.k.) ma’lum o’quv kursining mazmuni bilan aniqlangan bog’liqlik
asosida tashkil etish.
Kompyuter texnologiyasi asosida mustaqil ta’limni ta’minlashda o’qituvchilar
quyidagi tuzilmalar to’g’risida ma’lumotga ega bo’lishlari kerak:
- informatika va hisoblash texnikasining asosiy tushunchalarini bilishi;
- kompyuter texnikasining funksional imkoniyatalarini bilishi;
- zamonaviy operatsion tizimlarni bilishi va ularning asosiy buyruqlarini
o’zlashtirishi;
- zamonaviy dasturiy vositalar va operatsion tuzilmalarni bilishi va
ularning vazifalarini o’zlashtirishi;
- kamida bitta matn muharriri bilan tanish bo’lishi;
- algoritmlar, tillar va dasturlashtirish haqida dastalabki tushunchalarga ega
bo’lishi;
- amaliy dasturlashdan foydalanish to’g’risida dastlabki tajribaga ega
bo’lishi;
Ta’limni jadallashtirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish o’quv
jarayonining samaradorligini oshiradi. Buni quyidagi misollarda ko’rish mumkin:
- o’qituvchilar, ilmiy xodimlar jahonning salmoqli ilmiy, metodik
adabiyotlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladilar;
- uzoq masofalarda joylashgan yetakchi ta’lim muassasalarining ilmiy
labaratoriyalari bilan tanishadilar;
- turli mavzularda videokonferensiyalar tashkil qilish va amalga oshirishga
erishadilar;
- oqituvchilarning o’zaro trening va seminarlari o’tkaziladi;
- masofaviy ta’lim, axborotlar almashinish va shunga o’xshash juda ko’p
imkoniyatlarga ega bo’ladilar;
Shunday qilib, zamonaviy axborot texnologiyalardan ta’lim muassasalarida
amalda tadbiq etish o’quv jarayonida zamonaviy o’qitish metodlarini qo’llashda
hamda o’qituvchi pedagogik mahoratini namoyish etishda keng imkoniyatlar yaratadi.
Innovatsiya inglizcha “innovation” - so’zidan olingan bo’lib, “yangilik
kiritish”, “yangilik” ma’nolarini anglatadi. Hozirgi davr ta’lim tarqqiyoti yangi
yo’nalish – innovatsion pedagogikani yuzaga keltirdi. Bunday termin G’arbiy
Yevropa va AQSHda o’tgan asrning 60 yillarida G’.N.Gonobolin, S.M.Godnin,
V.M.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlarda
innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik tajribalarni keng yoyish nuqtai
nazaridan yoritilgan. X.Barnet, Dj.Basset, D.Gamilton ishlarida innovatsion
jarayonlarni boshqarish, ta’limdagi o’zgarishlarni tashkil etish, innovatsiyalarning
“hayot va faoliyat” uchun zarur shart-sharoit masalalari tahlil qilingan.
Yangiliklarning individual mikrosathi va alohida –alohida kiritilgan o’zaro
ta’sir mikrosathi.
Birinchi yondashuvda hayotga joriy etilgan qandaydir g’oya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda alohida –alohida kiritilgan yangiliklarning o’zaro
ta’siri, ularning borligi, raqobat va oqibat natijada birining o’rnini ikkinchisi
egallashidir.
Innovatsion pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayon quyidagi
bosqichlarni qamrab olishi ko’rsatiladi.
1.Yangi g’oya tug’ilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish bosqichi.
U kashfiyot bosqichi ham deb yuritiladi.
2.Ixtiro qilish bosqichi. Yangilik yaratish bosqichi.
3.Yaratilgan yangilikni amalda qo’llay olish bosqichi.
4.Yangilikni yoyish , uni keng tadbiq etish bosqichi.
5.Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda
yangilik o’zining yangiligini yo’qotadi. Uning samara beradigan muqobili paydo
bo’ladi.
6.Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qo’llanilish
doirasini qisqartirish bosqichi.
Pedagogik innovatsiyada “yangi” tushunchasi markaziy o’rin tutadi.
Shuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va subyektiv yangilikka
qiziqish uyg’otadi.
Xususiy yangilik V.A.Slasteninning aniqlashicha joriy
zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni
ko’zda tutadi.
Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma’lum unsurlarning
yig’indisi shartli yangilik deyiladi.
Mahalliy yangilik konkret ob’yektda yangilikning foydalanishi bilan
belgilanadi.
Subyektiv yangilik ma’lum ob’yekt uchun ob’yektning o’zi yangi bo’lishi
bilan belgilanadi.
Pedagogik yangilikka R.N.Yusufbekova o’qitish va tarbiya berishda avval
ma’lum bo’lmagan va avval qayd qilinmagan holat, natija rivojlanib boruvchi
nazariya va amaliyotga eltuvchi pedagogik voqelikning o’zgarib turuvchi mazmuni
sifatida qaraydi.
Birinchi blok-pedagogikadagi yangini ajratish bloke. Bunda pedagogikadagi yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart-sharoiti, yangilikning
me’yorlari, yangining uni o’zlashtirishga va foydalanishga tayyorligi, an’ana va
novatorlik, pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi.
Ikkinchi blok - yangini idrok etish, o’zlashtirish va baholash bloki,
pedagogik hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o’zlashtirish jarayoning rangbarangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik innovatsiya muhiti,
pedagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va baholashga tayyorligi.
Uchinchi blok – yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya’ni yangini
tadbiq etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir.
O’qituvchining innovatsion faoliyatida yaratuvchilik jarayoni va ijodiy
faoliyati natijasi sifatida qaraladi.
V.A.Slastenin o’qituvchining innovatsion faoliyatini tuzishda unga
akmeologik jihatdan yondashadi.
“Akme” – yunoncha so’z bo’lib, oliy nuqta, o’tkir, gullagan, yetuk, eng
yaxshi davr degan ma’noni bildirib, shu sohaga akmeologiya
deyiladi.V.A.Ananev, N.V.Kuzmina, A.A.Dechkach va boshqalar kasbiy
faoliyatning samarasini oshirish bilan yo’g’irilgan inson hayotining eng ijodiy
davrlari, yetuklik bosqichlari to’g’risida fikr yuritadilar. Ular yetuk insonlarning
professionalizmi, shaxs rivojlanishining gullagan davridagi psixik qonuniyatlari,
professionalizmga yetishishdagi cho’qqilardan o’ta olish masalalari bilan
shug’ullanadilar.
V.A.Slastenin akmeologiyaning yuksak professionalizmga, mutaxassisning
uzoq ijodiy umr ko’rishga olib keladigan subyektiv va obyektiv omillarini asoslab
beradi. Obyektiv omillarga olingan ta’limning sifatini, subyektiv omillarga esa
insonning iste’dodi va qobiliyatini, ishlab chiqarish vazifalarini samarali hal qila
olishdagi mas’uliyatini kiritadi.
Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar
ko’rsatiladi: istedod, qobiliyat, uquvlilik, oila tarbiyasi, sharoiti, o’quv yurti, o’z
hatti harakatlari.
Akmeologiya ilmiy nuqtai nazaridan professionalizm va ijod
munosabatlarida olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi: ijodiy
individuallik, o’zining o’sish va takomillashish jarayoni, o’z imkoniyatlarini
amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi.
O’qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:
Intellektual-ijodiy tashabbus, bilimlar kengligi va chuqurligi, ziddiyatlarga
nisbatan hushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, yaratuvchanlik uchun
kurashuvchanlik qobiliyati, axborotlarga tashnalik, muammolardagi
g’ayriodatiylikka va yangilikka bo’lgan his-tuyg’u, professionalizm, bilishga
bo’lgan chanqoqlik.
Innovatsion faoliyat tuzilmasi tahlilida akmeologik yondashuv
o’qituvchining kasbiy mahorati cho’qqilariga erishuvida uning shaxsiy rivojlanish
qonuniyatlarini ochish imkonini beradi.
O’qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim tavsifi kreativlikdir.
Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida XX asrning 60 yillarida paydo
bo’lib, yangi tushuncha yaratish va yangi ko’nikmalar hosil qilish qobiliyati,
xizmatini bildiradi. J.Gilford kreativlikni tavsiflaydigan qator individual
qobiliyatlarni ko’rsatadi: fikrning ravonligi, o’ziga xoslik(originallik)
qiziquvchanlik farazlar yaratish qobiliyati, xayol sura olish, fantastlik (fantaziya)
N.M.Gnoyka kreativlik mexanizmlarini potensial kreativlik va faoliyatdagi
kreativlikka bo’lib o’rganishni taklif etadi. Uning fikricha potensial kreativlik
muayyan tashqi sharoitlarda faol kreativlikka aylanishga nazariy tayyor shaklda
namoyon bo’ladigan individiumning joylashuvini anglatuvchi kreativ faoliyatdir.
Potensial kreativlik ijodning zaruriy subyektiv shartidir.
Faoliyatdagi kreativlik- faoliyatning biror turiga ijodiy faollik
ko’rsatuvchining bevosita tayyorgarligini ta’minlaydigan kreativlikdir. Faol
kreativlik ijodning eng muhim subyektiv shartidir.
O’qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning
samaradorligini belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi.
Bunday me’yorlarda yangilik, maqbullik, yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda
innovatsiyani ijodiy qo’llash imkoniyatlari kiradi.
Pedagogik yangilik o’z mohiyatiga ko’ra ommaviy tajribalar mulki bo’lib
qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o’qituvchilarning faoliyatiga
olib kiradi. Keyingi bosqichda – sinalgandan va obyektiv baho olgandan so’ng
pedagogik yangilik sifatida ommaviy tadbiq etishga tavsiya etiladi.
O’qituvchining innovatsion faoliyati o’z ichiga yangilikni tahlil qilish va
unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini
shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho
berish kabilarni qamrab oladi.
Innovatsion faoliyatda eng muhimi o’qituvchining shaxsidir. O’qituvchi –
novator, sermahsul ijodiy shaxs bo’lishi, kreativlikni keng qamrovli qiziqish va
ichki dunyosi boy, pedagogik yangilikka o’ch bo’lishi lozim. Innovatsion
jarayonlarni, rivojlanish qonuniyatlarini, mexanizmlarini va amalga oshirish
texnologiyalarini o’rganish o’quv jarayonini zamonaviy pedagogika hamda
psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish
imkonini beradi.
Davra suhbati texnologiyasi─ aylana stol atrofida berilgan muammo yoki
savollar yuzasidan ta’lim oluvchilar tomonidan o’z fikr-mulohazalarini bildirish
orqali olib boriladigan o’qitish metodidir.
Davra suhbati metodi qo’llanilganda stol-stullarni doira shaklida joylashtirish
kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan “ko’z aloqasi”ni o’rnatib
turishga yordam beradi. Davra suhbatining og’zaki va yozma shakllari mavjuddir.
Og’zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va ta’lim
oluvchilardan ushbu savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so’raydi
va aylanma bo’ylab har bir ta’lim oluvchi o’z fikr-mulohazalarini bayon etadilar.
So’zlayotgan ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama qilish
lozim bo’lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo’lingandan so’ng muhokama
qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashga va nutq madaniyatining
rivojlanishiga yordam beradi.
Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har
bir ta’lim oluvchiga konvert qog’ozi beriladi. Har bir ta’lim oluvchi konvert ustiga
ma’lum bir mavzu bo’yicha o’z savolini beradi va javob varaqasining biriga o’z
javobini yozib konvert ichiga solib qo’yadi va yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi.
Barcha konvertlar aylana bo’ylab harakatlanadi.
Akademik litseyda Ijtimoiy pedagogik faoliyat fanidan I bosqich o’quvchilariga o’tiladigan
“Dinamikanining vazifasi. Nyuton qonunlari. Inersial va noinersial sanoq
sisteamalari” mavzusini o’tishda bu metodni qo’llashni ko’rib chiqaylik.
O’qituvchi yangi mavzuni doskaga yozib e’lon qiladi. Nyutonning 1-qonunini,
inersiya bo’yicha harakat, Nyutonning 2-qonunini tushuntiradi va bu mavzularga
tabiatdan misollar keltiradi. Nyutonning 3-qonuni ta’rifi, mohiyati ochib beriladi
va ko’rgazmali qurollar vositasida bayon etiladi.
Mavzuni o’tish jarayonida o’quvchilar faolligini oshirish maqsadida
“muammoli vaziyat” yuzaga keltiriladi.
Masalan, jismlarning inertligi, inersiya bo’yichа harakatni tushuntirishda
quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi:
1.Nima uchun avtobus joyidan birdan qo’zg’algan vaqtda orqaga qarab og’ib
ketamiz-u, yurib ketayotgan avtobus birdan toxtaganda esa aksincha oldinga qarab
harakatga kelamiz.
2.Nima uchun polga qoqilib yiqilib tushgan kishi orqaga emas, oldinga
qarab yiqiladi?
3.Nima uchun avtomobil, samolyot yoki raketalar birdaniga katta tezlikka
erisha olmaydi?
Nyutonning 3-qonunini tushuntirishda quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi:
1) Nyutonning 3-qonuniga ko’ra moddiy nuqtalar ta’sir kuchlarinig
kattaliklari doimo bir-biriga teng, yo’nalishlari qarama-qarshi va ularni
tutashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab yo’naladi.
F_1,2=-F_2,1
Ot qo’shilgan arava misolini olib qaraylik. Ot aravini tortsa, arava ham otni
tortishi kerak-ku, unda nima uchun baribir ot aravini tortib ketadi?
2) G’o’lani yorib o’tin qilinayotganda bolta g’o’laga siqilib qoldi. G’o’lani
yorish uchun qattiq tayanchga g’o’lani urgan ma’qulmi yoki boltaning orqasini
urgan ma’qulmi? Urish vaqtini bir xil deb hisoblang.
Bu savollar muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi, butun auditoriyani
fikrlashga, o’ylashga majbur qiladi.
Shu va shu kabi boshqa savollarga o’quvchilar javobi tinglanadi.
O’quvchilarning javoblari tinglangach ular javoblaridagi noaniqliklar, notog’ri
fikrlar o’qituvchi tomonidan to’ldiriladi, aniqlashtiriladi.
Yangi mavzu bayoni tugatilgach, mavzuni mustahkamlashda “davra
suhbati” texnologiyasi qo’llaniladi.Texnologiya quyidagi bosqichlarda olib
boriladi:
1.O’qituvchi o’quvchilarni mashg’ulotni o’tkazish tartibi bilan tanishtiradi.
2.Har bir o’quvchiga yangi mavzuga oid o’z savolini yozish uchun
varaqalar tarqatiladi.
3.O’quvchilarga savol yozish uchun vaqt belgilanadi.
4.Har bir o’quvchi yozgan savolini o’zining chap tomonidagi o’quvchiga
uzatadi va unga yon tomondagi o’quvchi bu savolga javob yozadi.(1-rasm)
Masalan, 1-o’quvchi: Nyutonning 1-qonunini ta’riflang.
2-o’quvchi: Inersiya so’zining ma’nosi nima?
3-o’quvchi:Massa va tezlanish orasida qanday bog’lanish bor?
va h.k. shunday savollar yon tomondagi o’quvchiga uzatiladi.
1-rasm.
Natijada o’quvchilarning faolligi oshadi va bir-birlarining savollariga javob
izlashga shoshiladilar, javob topadilar va javobni og’zaki aytadilar. Javobning
to’g’riligini savol tuzgan o’quvchi o’qituvchi ishtirokida baholaydi.
Ushbu metod orqali ta’lim oluvchilar berilgan mavzu bo’yicha o’zlarining
bilimlarini qisqa va aniq ifoda etadilar. Bundan tashqari metod orqali ta’lim
oluvchilarni muayyan mavzu bo’yicha baholash imkoniyati yaratiladi.Bunda
o’quvchilar o’zlari bergan savollariga guruhdoshlari tomonidan aytilgan javobga
baho beradilar va aniq savolga aniq javob berishga o’rganadi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat fani rang-barang tabiat hodisalarini o’zida mujassamlashtirgan qiziqarli
fandir. Lekin yuqori sinf(kurs)larga o’tgan sari mavzular murakkablashib
boraveradi. Natijada ko’pchilik o’quvchilar fanni o’zlashtirishga qiynaladilar.
Kuzatishlar, mavzuni tushunmagan o’quvchilarning aksariyati o’qituvchiga
savol bilan murojaat qilmasligini ko’rsatadi.
Agar o’quvchi yangi darsning o’zida mavzuning tushunmagan qismi bo’yicha
o’qituvchiga savol berib, mavzuni mustahkamlab olsa, u keyingi mavzularni
tushunishga ham qiynalmaydi.
Shuni inobatga olgan holda har bir pedagog o’tayotgan darsini
mustahkamlashga katta e’tibor berishi, o’quvchilar fikrini eshitishi kerak. Bu
maqsadda darsda yangi pedagogok texnologiyalarni qo’llash yaxshi natija beradi.
Hozirgi kunda dunyoning ko’plab rivojlangan mamlakatlarida o’quvchilarning qiziqishi, ilmiy ijodkorligini oshiruvchi, shu bilan bir qatorda
ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi yangi pedagogik
texnologiyalarni qo’llash bo’yicha katta tajriba to’plangan. Shu tajriba asosini
interfaol metodlar tashkil etib, ulardan biri “Venn diagrammasi” strategiyasi
metodidir.
Ushbu metod o’quvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim
qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o’zlashtirish ko’nikmalarini hosil
qilishda qo’llanilib, strategiya kichik guruhlarni shakllantirish asosida sxema
bo’yicha amalga oshiriladi.
Yozuv taxtasi o’zaro teng to’rt (mavzuga moslab) bo’laklarga ajratiladi va
har bir bo’lakka quyidagi 5- rasmda ko’rsatilgan sxema chiziladi:

5-rasm.
Strategiya o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan yaqin nazariy bilimlar,
ma’lumotlar yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Ushbu
strategiyadan muayyan bo’lim yoki boblar bo’yicha yakuniy darslarni tashkil etishda foydalanish yanada samaralidir.
Strategiyani qo’llash bosqichlari quyidagilardan iborat:
1.Auditoriya o’quvchilari to’rt guruhga bo’linadi. Yozuv taxtasiga topshiriqni
bajarish mohiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi.
2.Har bir guruhga o’zlashtirilayotgan mavzu yuzasidan alohida topshiriq
beriladi.
3.Topshiriqlar bajarilgach, guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi.
4.Liderlar guruh a’zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv
taxtasida aks etgan diagrammani to’ldiradilar.


Xulosa
O'qituvchilar STEAM texnologiyasini joriy etish haqida gapiradigan qiyinchiliklar orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
Zamonaviy texnologik echimlar va uskunalar bilan ishlash ko'nikmalarining etishmasligi;
O'quv jarayonida muayyan vositalardan foydalanishga imkon bermaydigan moddiy-texnika bazasining etarli emasligi; 
Psixologik to'siqlar, yangi texnologiyalar va xavflardan qo'rqish; 
Zaif uslubiy yordam: tavsiyalar, topshiriqlar va vositalar misollari, ulardan foydalanish qoidalari yo'qligi.
Biz STEAM ta'limi uchun to'liq paketni taqdim etamiz: bizning modellarimiz integratsiyalashgan o'rganish uchun javob beradi va ularga qo'shimcha materiallar mavjud: qo'llanmalar, dars rejalari, taqdimotlar va namunaviy topshiriqlar. Batafsil ma'lumotni bizning katalogimizda topishingiz mumkin .
STEAM o'qituvchisini rivojlantirish uchun oldingi o'quv dasturlari ahamiyatli emas. Pedagogika fanlari doktori Marina Mixaylovna Shalashova o'z tadqiqotida o'qituvchining STEAM formatida ishlashi uchun zarur bo'lgan elementlarni umumlashtirgan:
Kontekstga singdirish (zamonaviy texnologiyalar, tabiiy fanlar mazmunini yangilash, texnologik ta'lim, nanotexnologiyalar bilan tanishish); 
Haqiqiy korxonalar va korxonalardan yangi tajribani mustaqil o'zlashtirish, texnologik holatlar bilan ishlashga botish bo'yicha seminarlar; 
Ekspert maslahati va yordami sifatida nazorat; 
O'qishni tugatgandan keyingi birinchi yilda dasturdan keyingi yordam, bolalar loyihalarini amalga oshirishda yordam va maslahatlar, talabalarning loyiha va tadqiqot faoliyati sohasidagi ish amaliyotini qayta ko'rib chiqish.
STEAM ta'limi maktab o'quvchilariga, keyin esa talabalarga o'rganilayotgan bilim sohalari o'rtasidagi munosabatlarda voqelikning yaxlit tasavvurini shakllantirishga va nafaqat maxsus, yuqori kasbiy ko'nikmalarni, balki universal faoliyat usullarini ham rivojlantirishga imkon beradi