Sulfatlar sinfi minerallari

Xalkopirit yoki mis kolchedani — SuFeS₂ mis rudasiga boy. Sulfidlar sinfiga kiradi. Qattiqligi — 3,5 – 4, solishtirma og‘irligi —3,1 - 4,3 g/sm³, metallsimon juda yaltiroq. Rangi latunsimon sariq chizig‘ining rangi och yashil, qora. Ba’zan orasida juda oz miqdorda oltin va kumush bo‘ladi. Bu zonada oltin koni hosil bo‘lishi xarakterlidir. Notekis yuzali sinish hosil qiladi. Ulanishi noaniq. Tetragonal singoniyali. Xalkopirit nitrat kislotada sekin-asta parchalanadi. Kelib chiqishiga ko‘ra o‘rta asosli va o‘ta asosli magmadan, gidrotermal va pnevmatolit jarayonlardan hosil bo‘ladi. Xalkopirit asosan mis uchun ruda olishda ishlatiladi.
22. Pirrotin yoki magnit kolchedani Fe^1-xS. Qattiqligi - 4. Solishtirma og‘irligi - 4,5 - 4,7 g/sm³. Rangi bronzaga o‘xshash to‘q sariq, chizig‘i kulrang, ula-nish yuzasi noaniq. Geksagonal singoniyali. Pirrotin mo‘rt, elektrni yaxshi o‘tkazadi. Xlorid va nitrat kislotalarda qiyin parchalanadi. Kelib chiqishi. Pirro­tin asos va o‘ta asos magmaning sovishidan magmatik jinslarning orasida va gidrotermal jarayonlar natijasida rudali tomirlarda paydo bo‘ladi. Ishlatilishi: pirrotindan sulfat kislotasi olinadi. Agarda uning tarkibida nikel bo‘lsa, u nikel uchun muhim xom ashyo hisoblanadi.
23. Limonit yoki qo‘ng‘ir temirtosh 2Fe₂O₃ • nN₂O. Temir zangi gidrooksidlar sinfiga xos. Qattiqligi — 1,5 – 4. Solishtirma og‘irligi – 3 – 4 g/sm³. Metallsimon yoki bo‘zsimon yaltiroq, rangi temir zangiga o‘xshash qo‘ng‘ir, to‘q qo‘ng‘ir, chizig‘i sariq-qo‘ng‘ir, zangga o‘xshash och qo‘ng‘ir, ulanish yuzasi yo‘q. YAshirin kristalli amorf. Limonit asosan litosferaning yuqori kavatlarida sulfid, karbonat va boshqa temirli guruh minerallarining kimyoviy nurashidan pay­do bo‘ladi. Limonit va gidrogetit suvdagi temir tuzlarining eritmalaridan va mikroorganizmlarning o‘lishidan, temirli va boshqa xil bakteriyalar ko‘llar tagida, balchiqlarda to‘planishidan, shuningdek side­rit mineralining nurashidan va boshqa yo‘llar bilan er yuzasida ham paydo bo‘ladi. Limonit temir olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Fosfori ko‘p bo‘lgan limonitdan temirdan tashqari o‘g‘it, fosfat kislota olinadi. Limonitdan bo‘yoq ohaklar tayyorlanadi.
24. Flyuorit yoki dala shpati — SaF₂, galoidlar sinfiga kiradi. Qattiqligi – 4, solishtirma og‘irli­gi 3,1—3,2 g/sm³. SHishasimon yaltiroq, rangi och yashil, yashil, binafsha, oq, havorang, pushti. CHizig‘ining rangi oq, ba’zan kulrang, tiniq, ulanishi mukammal. Kub singoniyali. Mo‘rt mineral, xlorid va nitrat kislotalarda kuchsiz parchalanadi. Flyuorit magmaning kris-tallanishidan va asosan suv eritmalaridan (gidrotermal) kelib chiqadi. Bundan tashqari pnevmatolit jarayonlarda ham paydo bo‘ladi. Flyuorit metallurgiya sanoatida alyuminiy va boshqa metallarni olishda ka­talizator va qotishma sifatida ishlatiladi. Flyuoritdan kuchli ftorit kislota olinadi. Rangsiz, tiniq flyuorit — optik flyuorit deyilib, undan linzalar tayyorlanadi.
25. Aragonit – SaSO_z, karbonatlar sinfiga kiradi. Qattiqligi – 3,5 – 4, solishtirma og‘irligi 2,9 g/sm³. SHishasimon yaltiroq, rangsiz oq, sariq, havo rang, chizig‘ining rangi oq. Ba’zan tiniq, ko‘pincha chig‘anoqsimon sinish paydo qiladi, ulanishi mukammal. Romboedr singoniyali. Aragonit mo‘rt, xlorid kislotada eriydi. U issiq suv eritmalaridan va sovuq suvlardan SaSO₃ ajralishidan paydo bo‘ladi. SHuningdeq hozirgi vaqtda dengizlarda yashaydigan chig‘anoqlardan ham hosil bo‘ladi. Zargarlikda marvarid va sadaf si­fatida ishlatiladi.
26. Dolomit yoki achchiq shpat – Sa Mg(SO₃)₂, kar­bonatlar sinfiga xos. Qattiqligi—3,6—4, solishtir­ma og‘irligi 1,6—2,9 g/sm³. SHishasimon yaltiroq. Rangi oq sariq, och yashil, kulrang, chizig‘ining rangi oq, ula­nishi mukammal. Trigonal singoniyali. Dolomit mo‘rt, xlorit kislotada sekin parchalanadi. Dolomit magniyli eritmalarning ohaktoshlarga ta’siridan ohaktoshdagi kalsit — SaSO₃ bilan o‘rin almashishidan ho­sil bo‘ladi. Bundan tashqari litosferaning pastki qavatlaridagi ohaktoshlarning dolomitlashishidan ham hosil bo‘ladi. Mayda donador dolomitlar qurilish materiali sifatida ishlatiladi, yiriklaridan metal­lurgiya zavodlarida o‘ta chidamli g‘ishtlar tayyorlashda foydalaniladi. SHuningdeq u portland sement tayyorlashda va o‘g‘it uchun ham qo‘llaniladi.
27. Malaxit – Su[S0₃] (ON)₂ (mis rudasi), kar­bonatlar sinfiga kiradi. Grekcha malaxya — gulxayri demakdir. Qattiqligi – 3,5 – 4,1. Solishtirma og‘irligi—3,9—4,0 g/sm², yaltirashi shishasimon, tolali xili esa ipaksimon yaltiroq. YAshil rangli chizig‘ining ran­gi och yashil, xlorid kislotada eriydi. Ulanish yuzasi mukammal. Monoklin singoniyali, malaxit mo‘rt, igna va tomma shakllarda uchraydi. Er pustining yuqori qavatlarida misli sulfidli minerallarning nurashidai kelib chiqadi. Malaxit mis rudasi bo‘lib, u mis ko‘porosi va yashil rangli bo‘yoqlar olishda ishlatiladi. Malaxitdan ishlangan plastinkalardan vazalar, stollar va boshqa zargarlik buyumlari tayyorlanadi.
28. Azurit — Si₃ (SO₃)₂ (ON)₂ karbonatlar sinfiga kiradi. Qattiqligi —3,5—4, solishtirma og‘irligi—3,7—3,8 g/sm³. SHishasimon yaltiroq. Rangi tuq ko‘q havorang, chizig‘ining rangi havorang, ulanish yuzasi mukammal. Monoklin singoniyali. Azurit mo‘rt, xlorid kislotada va ammiakda eriydi. Kelib chiqishiga ko‘ra azurit malaxit bilan birga uchraydi va uning hosil bo‘lishi ham malaxitga o‘xshaydi. Azurit ko‘k rangli bo‘yoqlarni olishda ishlatiladi va u mis xom ashyosidir.
29. Barit — VaS₄, sulfatlar sinfiga xos. Qattiqligi—3—3,5, solishtirma og‘irligi—4,3—4,6 g/sm³. SHishasimon yaltiroq, rangsiz oq, kulrang, havorang, qizg‘ish, chizig‘ining rangi oq, temirli xili qizil, ula­nish yuzasi mukammal, romboedr singoniyali. Barit mo‘rt, xlorid kislotalarda erimaydi. U faqat konsentrlangan issiq sulfat kislotada N₂SO₄ da bir oz eriydi. Suv eritmalaridan ajralib kvars bilan er yorig‘ida tomirli jins hosil bo‘lishdan paydo bo‘ladi. Barit kimyo sanoatida, meditsinada, barit preparatlarini tayyorlashda, bo‘yoq ishlab chiqarishda — belila olishda, rentgenotexnikada izolyator sifatida foydalaniladi.
30.