Sun yat-senning siyosiy irodasi

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784
 
242 
w
www.oriens.uz
2021
 February 
 
yillarida Sun YAt-sen agronomiyaga katta qiziqish bildirgan va Xitoyda qishloq 
xo‘jaligi iqtisodiyotini ko‘tarish rejalarini ishlab chiqqandi. U bir nechta maqolalarini 
nashr ettiradi, shulardan ikkitasini hamkasbi CHjen Guanyin “Obodlik davrida dadil 
nutqlar” (1892) to‘plamiga kiritadi. Xuddi shu davrda Sun YAt-sen YAng Xolin, 
CHen SHaobo va YU SHaovan (YU Lya) bilan tanishadi va do‘stlar “To‘rt qaroqchi” 
guruhini tashkil etishadi. YAng Xolinning ota-onasi do‘konidagi uyda yig‘ilib, ular 
Xitoydagi siyosiy vaziyatni muhokama qilishardi, ko‘plab xitoylar nafratlanadigan 
manjurlar asos solgan hukmron Sin sulolasini qanday ag‘darish mumkinligi haqida 
o‘ylashardi. Sun YAt-sen 1850-1864 yillarda Taypin qo‘zg‘oloni etakchisi Xong 
Syuquanning shaxsiyatiga berilib, maqsadi Manjur sulolasini ag‘darish va Min 
sulolasini tiklash bo‘lgan “Osmon va Er” maxfiy jamiyati haqida ma’lumotlar oladi. 
“Osmon va Er” har xil tabaqadagi odamlarni birlashtiradi va o‘z mohiyatiga ko‘ra 
xalq orasida keng tarqalgan maxfiy jamiyatlarning an’anaviy xitoy shaklini - 
Xuidangni namoyish etadi. “Hokimiyat qonunga, xalq esa xuaydanlarga ishonadi”, - 
deyiladi xitoy maqolida.[3] Sun YAt-senning davlat nazariyasi va amaliyotidagi 
millat muammolari haqidagi qarashlari, albatta, o‘zgargan va muhim evolyusiyaga 
uchragandi, bu ularning tarixchilar tomonidan noaniq baholanishida o‘z aksini 
topgan.[4] 
Ammo tarixiy sharoitlar ta’sirini, shuningdek, xitoy (xan) etnosining uzoq 
rivojlanish an’analari va uning etnik o‘z-o‘zini anglashidagi tub o‘zgarishlarni 
hisobga olish zarurligi ko‘rsatib turibdi. Sun YAt-sen millat uchun yangi atamani – 
“Fu Zhonxua minzu” ni YAng Fu va Van Taodan o‘zlashtirishi bejiz emasdi. Sun 
YAt-sen o‘zining dastlabki bayonotlarida xitoyliklarning qo‘shnilari – “varvarlar”ga 
nisbatan tug‘ma ustunligi konsepsiyasiga sodiq qoladi, buni Xitoy tiklanish jamiyati 
va u taklif qilgan Birlashgan Ittifoq maqsadlari formulalari tasdiqlaydi. Ammo 
keyinchalik Sunning amaliy tajribasi, boshqa mamlakatlarning tarixi, shu jumladan 
etnik kelib chiqishi bilan tanishishi xitoylik siyosatchining ushbu muammo bo‘yicha 
qarashlari evolyusiyasini oldindan belgilab qo‘yadi.[5] 
Sun YAt-sen mamlakat uchun qayta tug‘ilish va etakchi davlatlar bilan teng 
huquqli faol xalqaro rol o‘ynashni istab, bunga erishish yo‘llarini aniqlashga urinadi. 
Xitoyni g‘arb bilan taqqoslab, uning tajribasidan foydalanishga chaqirib, g‘arbning 
qudrati nafaqat uning texnik va harbiy qudratida, balki Xitoydagidan ko‘ra erkinroq 
namoyish eta oladigan jamiyat a’zolarining erkin pozitsiyasida ekanligini ta’kidlaydi. 
Ularning qobiliyatlarini davlat manfaatlariga yo‘naltiradi va shuningdek, “er eng 
katta foyda keltirishini undan va har narsalardan to‘liq foydalanilishini va 
tovarlarning erkin aylanishi kerakligi”ni ta’kidlaydi. Ushbu to‘rt shart boylik va 
hokimiyatning asosiy sababi, hukumat asosidir. “Uni fikriga ko‘ra, ijobiy tomonga 
o‘zgarishi mumkin bo‘lgan bir qator tadbirlarni taklif qiladi. Ular orasida: 
mamlakatda transportni rivojlantirish, ta’limni takomillashtirish, qishloq xo‘jaligiga 
davlat tomonidan subsidiyalar berish, ichki sanoat kompleksini qo‘llab-quvvatlash va 
savdodir. Sun YAt-sen Xitoyning ahvolini yaqin qo‘shnisi YAponiya bilan taqqoslab, 

---