Surxon vohasining tabiiy geografik joylashuvi va aholining xo’jalik faoliyat turlari reja

Qatag‘on urug‘i haqida Abulg‘ozixon, B.X.Karmisheva, Muhammad Solih, N.G.Malliskiy, S.M.Abramzon va boshqalar o‘z asarlarida to‘xtalib o‘tganlar. Abulg‘ozixon «Shajarai turk» kitobida Alanquvoni Nurdan uch o‘g‘il Bukun qatag‘on, Buskun cholchi, Buzanjir Munqoqni ko‘rdi. Bukun qatag‘on qatag‘on elining bosh bobosi deb ta’kidlaydi. Qatag‘onlar Surxon vohasining Saroosiyo, Denov, tumanlarida ko‘pchilikni tashkil etadi. Qatag‘onlar Hisor tog‘ tizmasining Sangardak, Vaxshivor qishloqlarida yashaydilar.
Tog‘chi qatag‘onlar qorapoycha, norbadal, ko‘mirchi, ko‘ksoy, ajina, butoshiq, isbilmas, xo‘yaki oila - qarindosh urug‘larga bo‘linadilar.
Sangardak tog‘ida Xubon, Changloq, Bog‘cha, Tojik qishloq, Dunangi qishloqlari bo‘lib, bu hududda yashovchi aholi asosan qatag‘on urug‘iga mansubdir. Sangardaklik qatag‘onlar o‘zlarini Afg‘onistonning Qunduz va Balx viloyatlaridan kelganmiz deyishadi. Sangardakliklar qatag‘onlarning qaysi dahasidan ekanliklarini bilishmasa - da, o‘zlarini bu yerlarga birinchi ko‘chib kelgan ota - bobolarini nomini saqlab qolishgan.
Ya’ni hozirgi vaqtda kishilarni dahalarga emas, balki avlodlarga bo‘lishadi. Aytishlaricha, Sangardakka afg‘onistondan Shohrux Maxsum, Shoxonboy, Shoqosim maxsum kabi kishilar ko‘chib kelishgan ekan. Sangardak qishloqlarida yashovchi har bir qatag‘on shajarasi (geneologiyasi) ni yuqorida keltirilgan nomlar bilan bog‘lashadi.
Qorluqlar. Milodiy VI - VIII asrlarda Surxon ham Tohariston tarkibida bo‘lib, mavjud aholi o‘troqlashgan turkiy qabilalardan iborat guruhlarni o‘z ichiga olib, ma’lum qismi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchilikda turmush kechirgan. Bu aholi asosan turk xoqonligi ixtiyorida bo‘lib VI asr oxiri VII asr boshlarida Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko‘chib kelgan turkiyzabon Qorluq Xalach, Chigil qabilalari bilan qo‘shilib aralashib istiqomat qilgan. Natijada siyosiy nufuzi ustun bo‘lgan qorluq Yabg‘ulari Toxaristonda o‘z mavqelarini kuchaytirib hokimiyat boshqaruvini qo‘lga oldilar. Yabg‘u mansabi avloddan - avlodga meros qoldirilib ularga tegin va tarxun unvonlari berilgan. Shu tariqa Surxon vohasida ilk qorluq qabilalarining kelib joylashishiga asos solindi.
Qorluqlar Qoraxoniy turklarning Movarounnahr bo‘ylab yurishlarida, shuningdek, ularning davlat boshqarishiga faol qatnashganlar. Tadqiqotlar davrida “Qorluq” qishloq kengashi a’zosi Bozorov Xudoyqul (Turk qabilasiga mansub o‘zbek) ta’kidlashicha “Bu yerlar salqin, qor ko‘p, chunki tog‘lar yaqin, shu tufayli bu yerni “Qorliq” deb ataydi - degan fikrni bildirdi. Shunga o‘xshash yana bir tadqiqot manbasida “O‘g‘uz o‘z xalqi bilan G‘ura-G‘archistondan o‘zining eski yurtiga qaytayotganda yo‘lda katta tog‘ yoniga kelganida qalin qor yog‘adi. Natijada ko‘plab oilalar qorda yo‘lda qolib ketadi.
O‘g‘uz orqaga qaytishni istamay qorda qolgan oilalarni “kimdir qor yoqqani sababli orqada qoladimi?” deb ta’kidlaydi. Shu sababli qorda qolgan bir necha oilaga O‘g‘uz qorluq nomini beradi; ya’ni “Qorning egasi: Qorliq” degan ma’noni bildiradi. Qorluq qabilasi ana shu odamlardan kelib chiqqan. Bu afsonalar xaqiqatga qanchalik to‘g‘ri kelishi bizga noma’lum. Ehtimol, “Qorluq” qishlog‘i o‘zoq o‘tmishda bu yerlarga kelib qolgan turk - qorluqlar nomini olgandir. O‘zbek halqining shakllanishida muhim o‘rin egallagan qorluq urug‘lari boshqa qabilalar va o‘troq mahalliy aholini ham o‘z tarkibiga qo‘shilishiga ta’sir ko‘rsatib “Qorluq turklari” yoki “Xoqonliklar”ning shakllanishiga imkoniyat yaratgan. O‘z navbatida “Qorluq” atamasi bir qancha qabila va o‘troq aholi uchun etnik nom ham bo‘lgan. Qorluq tili ilk o‘rta asrlarda vujudga kelgan. Qadimiy turkiy guruhiga kirib IX - X asrlarda tashkil topgan. Qorluq dialekti IX - X asrlarda o‘zbek ajdodlarining alohida elat bo‘lib shakllangan davriga to‘g‘ri keladi.
Surxon vohasining Oltinsoy, Sariosiyo va Uzun tumanlarida Qorluqlar yashaydilar. Oltinsoy tumanining Qorluq qishlog‘ida 1925 yilda 636 kishi yashab, 120 xo‘jalikni tashkil etgan. Sariosiyo va Uzun tumanlaridagi Qorluqlar besh yuz uyli Qorluq bo‘lib, ular Cholmiyon, Nelova, Boyqishloq, Sarimozor, Tog‘chiyon, Ko‘lmozor, Buyrapush, Fozilko‘chdi qishloqlarida yashaganlar. Oltinsoy tumanidagi Qorluq qishlog‘i Ipoq daryosi sohilida joylashgan. Shu boisdan, bu qorluqlarni Ipoq qorluqlari ham deyishadi. Ipoq qorluqlari XIX asr oxiri XX asr boshlarida o‘troq xayot kechirib asosan dehqonchilik hamda qisman chorvachilik bilan shug‘ullanganlar.
Ipoq qorluqlari antropologik, lingvistik hamda urf - odatlari jihatidan Muborak tumanida yashovchi qorluqlarga o‘xshaydilar. Sariosiyo Uzun tumanlarida yashovchi qorluqlar XIX asr oxiri - XX asr boshlarida yarim o‘troq hayot kechirgan. Ular bahor va yoz oylarida tog‘larda o‘tov va kapa tikib chorvalarini olib borsalar, kuzda qishlov uchun qishloqlarga qaytganlar. Bu qorluqlar kam bo‘lsa - da dehqonchilik bilan ham mashg‘ul bo‘lganlar.