Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi

Qozog‘istondagi vaziyat O‘zbekiston iqtisodiyotiga qanday ta’sir qilishi mumkin

Qozog‘istondagi inqiroz fonida neft xomashyosi narxi oshdi, deya qayd etmoqda Reuters agentligi. Brent markali neftning jahon bozoridagi fyucherslari 6 yanvar kuni 1,33 dollarga yoki 1,7 foizga oshib, bir barreli uchun 82,13 dollarni tashkil qilgan. AQShning WTI markali neft fyucherslari narxi 1,55 dollarga yoki 2 foizga oshib, 79,4 dollarni tashkil etgan.

Qozog‘iston OPEK+ alyansi a’zosi bo‘lib, Xalqaro energetika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, noyabr oyida kuniga taxminan 1,7 million barrel neft ishlab chiqargan, bu o‘tgan yilgi kunlik global iste’molning 2 foizdan sal kamrog‘ini tashkil etadi.

Qozog‘istonning Tengiz neft konini boshqaradigan qo‘shma korxonaning 50 foiziga egalik qiluvchi Chevron korporatsiyasi noroziliklardan so‘ng zavodda ishlab chiqarishni qisqartirganini ma’lum qildi, deya yozmoqda The Washington Post.

RBK`ning yozishicha, 6 yanvar kuni Qozog‘istondagi inqiroz va mamlakatga KXSHT tinchlikparvar kuchlarining kiritila boshlanishi fonida rubl kursi bir dollar uchun 77 rublgacha tushib ketdi. Geosiyosiy fonning yomonlashuvi Rossiya milliy valyutasining zaiflashishiga olib kelishi mumkin, bu esa ushbu mamlakatdan O‘zbekistonga pul o‘tkazmalariga o‘z ta’sirini o‘tkazishi mumkin.

Qozog‘istondagi siyosiy beqarorlik, shuningdek, uran kotirovkalarining oshishiga ham olib keldi, sababi jahon miqyosida ishlab chiqariladigan uranning 40 foizi aynan shu davlat hissasiga to‘g‘ri keladi. 5 yanvar kuni Comex birjasida uran fyucherslarining narxi 9,26 foizga oshib, bir funt uchun 46 dollarni tashkil qildi, deya xabar bermoqda RBK. O‘zbekiston uran qazib oluvchi davlatlar reytingida beshinchi o‘rinni egallab turibdi va narx oshishidan yutqazmaydi.

Qozog‘iston prezidenti Qasim-Jomart Toqayev Parlament palatalarining qo‘shma majlisida Qozog‘iston xalqiga Murojaatnoma bilan chiqdi. Murojaatning asosiy qismi mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan.

Qasim-Jomart Toqayevning Qozog‘iston xalqiga Murojaatida ta’kidlanishicha, Konstitutsiyaviy islohot yangi, adolatli Qozog‘istonni yaratish yo‘lidagi juda muhim qadam bo‘ldi.
«Bu yil biz yangi bosqichga o‘tdik. Xalqimiz umumxalq referendumida siyosiy modernizatsiya yo‘nalishini qo‘llab-quvvatladi. Konstitutsiyaviy islohot yangi, adolatli Qozog‘istonni barpo etish yo‘lidagi juda muhim qadam bo‘ldi. Mamlakatimizdagi siyosiy tiklanish endi iqtisodiy o‘zgarishlar bilan kechishi kerak. «Fuqaro – biznes – davlat» munosabatlarini tubdan o‘zgartiramiz. Davlat, eng avvalo, hammaga teng imkoniyatlar yaratadi, adolatni o‘rnatadi. Bu jamiyat manfaati yo‘lida yuqori darajadagi xizmat ko‘rsatishni kafolatlaydi», dedi rahbar.
Uning aytishicha,«kuzda navbatdan tashqari prezidentlik saylovi bo‘lib o‘tadi.
«Men shu yilning kuzida navbatdan tashqari prezidentlik saylovini o‘tkazishni taklif qilaman. Adolatli Qozog‘istonni barpo etish yo‘lida tub va keng qamrovli islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun xalqning yangi ishonch mandati zarur. Men uchun davlat manfaati hamma narsadan ustun. Shuning uchun men vakolat muddatimni qisqartirib, navbatdan tashqari prezidentlik sayloviga qatnashishga tayyorman. Shuningdek, ko‘p o‘yladim va Prezident vakolatlari muddati soni va uzoqligini qayta ko‘rib chiqish zarur, degan xulosaga keldim. Men prezidentlik muddatini 7 yillik bir muddat bilan cheklashni tavsiya qilaman. Ammo qayta saylanish taqiqlangan», dedi Qasim-Jomart Toqayev.
– Kelgusi yilning birinchi yarmida barcha darajadagi maslahatlar saylovini o‘tkazishni tavsiya etaman, – dedi davlat rahbari. U ko‘pchilik manfaatlarini ifodalovchi deputatlarning yangi tarkibi yaratilishini ta’kidladi.
Prezident Qozog‘iston xalqiga Murojaatnomasida yangi iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlarini ham aytib o‘tdi. «Iqtisodiy siyosatimizning asosiy maqsadi o‘zgarishsiz qolmoqda – fuqarolarimizning sifatli va inklyuziv hayotini ta’minlash zarur», dedi Qasim-Jomart Toqayev.
Shuningdek, barcha uchun teng imkoniyatlar yaratish yangi iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi kerakligini aytdi. «Yangi iqtisodiy yo‘nalishning asosiy yo‘li xususiy tadbirkorlik tashabbuslarini rag‘batlantirish, ya’ni davlat kapitalizmini va davlatning iqtisodiyotga haddan tashqari aralashuvini tark etish, bu raqobatni rivojlantirish, hamma uchun teng imkoniyatlar yaratish va, albatta, milliy daromadni adolatli taqsimlash bo‘ladi», dedi Qozog‘iston rahbari.
Uning aytishicha, «Yillik o‘sish sur’ati 2,5 foiz bo‘lgan kichik kredit soddalashtirilgan tartibda beriladi».
«Yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash - davlatimizning asosiy vazifalaridan biridir. Mehnatni o‘z ichiga olgan turli tadbirlar orqali kelgusi yilda 100 ming kishini ish bilan ta’minlashimiz kerak. Yoshlarning tadbirkorlik tashabbuslari bundan keyin ham qo‘llab-quvvatlanadi. Ularga yillik 2,5 foizli kichik kredit beriladi. Bu chora-tadbirlar jamiyatning barkamol va adolatli bo‘lishiga yordam beradi», dedi Prezidenti.
Qozog‘iston Respublikasi Prezidentining so‘zlariga ko‘ra, ijtimoiy zaif toifadagi fuqarolarga yordam ko‘rsatiladi.
«Biz imkoniyati cheklanganlarga ham yordam beramiz. Prezident huzuridagi Ombudsman tayinlanadi. Davlat iqtisodiy erkinlikni qo‘llab-quvvatlaydi. Aholini bozordagi beqarorlik ta’siridan himoya qiladi. Bu kichik va o‘rta biznesni imkon qadar rivojlantiradi», dedi Qasim-Jomart Toqayev. Uning ma’lum qilishicha, Qozog‘istonda 2023 yilda yangi Soliq kodeksi ishlab chiqiladi.
«Barqaror iqtisodiy o‘sish bevosita aniq, bashorat qilinadigan soliq siyosatiga bog‘liq. Fiskal tartibga solishni yana amalga oshirish uchun 2023 yilda yangi Soliq kodeksi ishlab chiqiladi. Uning keng ko‘lamli qismi – soliq ma’muriyatchiligi butunlay yangilanishi kerak», dedi Prezident.
Bundan tashqari, Davlat rahbari soliq nazorati bilan har qanday tashqi o‘zaro aloqalarni taqiqlash zarurligini ta’kidlab, bu yo‘nalishni to‘liq raqamlashtirish zarurligini ta’kidladi.
Qasim-Jomart Toqayev Qozog‘iston xalqiga Murojaatida Milliy jamg‘armaning yillik investitsiya daromadining yarmi 18 yoshgacha bo‘lgan qozog‘istonliklarning shaxsiy hisob raqamlariga o‘tkazib borilishini ma’lum qildi. Ushbu tashabbusni sharhlar ekan, siyosatshunos Samat Nurtaza bu yoshlarning ijtimoiy ahvolini yaxshilash va ajrimlarni kamaytirishga yordam berishini aytdi.
«Mamlakat Milliy jamg‘armasi investitsiya daromadlarining 50 foizini 18 yoshgacha bo‘lgan bolalarga to‘lash tashabbusi o‘rinlidir. Qozog‘istondagi yoshlarning aksariyati uysiz. Bu tashabbus menimcha, yoshlarni uy-joy bilan ta’minlashda katta hissa bo‘ladi. Aniqrog‘i, ijtimoiy sharoitning yaxshilanishiga, ajrimlar kamayishiga bevosita ta’sir qiladi. Shu bilan birga jamiyatdagi keskinlikni pasaytiradi», deydi Samat Nurtaza.
Bundan tashqari, siyosatshunos Murojaatnomada ko‘tarilgan yo‘llar sifatini oshirish tashabbusi iqtisodiyot rivojiga turtki bo‘lishini ta’kidladi.
«Davlat rahbari ta’kidlagan ijtimoiy muammolardan biri – 2025 yilgacha avtomobil yo‘llarining 95 foizi ta’mirlanadi. Biz yo‘l muammosini bir odamdek his qilamiz. Magistral yo‘llar ta’mirlanib, yangilari qurilsa, iqtisodiyot jadal rivojlanadi. Bu arteriya. Chunki barcha savdo va ichki transport aynan shu magistrallarga bog‘liq», deydi siyosatshunos.
Qozog‘iston Respublikasi Ta’lim-maorif vaziri Asxat Aymag‘ambetov Prezident Murojaatnomasida ta’lim sohasidagi vazifalar haqida o‘z fikrini bildirdi. Uning aytishicha, Qozog‘istonda tarbiyachilarga qo‘yilayotgan talablar bilan birga ularning maoshini oshirish muammosi ham ortib bormoqda.
«Ta’lim Davlat rahbarining doimo asosiy e’tiborida. Siz buni o‘zingiz ko‘rdingiz. Ko‘plab tashabbuslar tilga olindi, bizga qator vazifalar yuklatildi. Biz ushbu vazifalar doirasida ishlaymiz», dedi vazir. U bolalar bog‘chasi tarbiyachilarining oylik maoshini oshirish zamon talabidan kelib chiqayotgan muammo ekanini ham aytib o‘tdi.
«Davlat rahbari doimo o‘qituvchilarning maqomi, maoshi haqida gapirdi. Umuman, kelasi yilning yanvar oyidan boshlab o‘qituvchilarning oylik maoshi 25 foizga oshirilishi vazifasi qo‘yildi. Bugun Prezident unga tarbiyachilarning maoshini oshirish, ularning ish yukini kamaytirish zarurligini aytdi. O‘qituvchilarni attestatsiyadan o‘tkazish va akkreditatsiyadan o‘tkazish ishlarini boshladik. Maktabgacha ta’lim tashkilotlariga ham shunday ishlarni olib borish vazifasi yuklatilgan. Bu haqiqatan ham xalqaro amaliyotda bor», dedi Asxat Aymag‘ambetov.
Vazir Davlat rahbarining tarbiyachilarni attestatsiyadan o‘tkazish, o‘qituvchilarni akkreditatsiya va attestatsiyadan o‘tkazish, «Qulay maktab» loyihasi bo‘yicha topshiriqlari asosida muntazam ishlar olib borilishini ma’lum qildi.
Prezident Qasim-Jomart Toqayev 2024 yildan boshlab Milliy jamg‘armaning yillik investitsiya daromadining yarmi 18 yoshga to‘lmagan Qozog‘iston fuqarolarining shaxsiy hisob raqamlariga o‘tkazilishi borasida topshiriq berdi.
«Har bir oila mamlakatning milliy boyliklaridan foydalanishi kerak. Shu bois men e’lon qilgan Bolalar yilida «Bolalarni qo‘llab-quvvatlash milliy jamg‘armasi» deb nomlangan prinsipial jihatdan yangi dasturni ishga tushirish kerak, deb hisoblayman. Milliy jamg‘armaning yillik investitsiya daromadining 50 foizini bolalar 18 yoshga to‘lgunga qadar, muddatidan oldin olib qo‘yish huquqisiz shaxsiy hisobvarag‘iga o‘tkazishni tavsiya etaman», — dedi Qozog‘iston rahbari.
Shuningdek, Prezident 18 yoshga to‘lgan fuqarolar bu mablag‘larni qanday sarflashi mumkinligini aytib o‘tdi.
«O‘qishni tamomlagach, to‘plangan mablag‘ uy-joy va ta’limga sarflanadi. Bu mablag‘lar yosh avlod uchun katta hayotga yo‘llanma beradi. Jamg‘arma o‘zining milliy maqomiga chinakam javob beradi va xalq manfaati yo‘lida ishlaydi. Ushbu keng ko‘lamli tashabbusni nihoyasiga yetkazish maqsadida 2024 yil 1 yanvardan boshlab yangi loyihani ishga tushirishni buyuraman», dedi Prezident.
Qasim-Jomart Toqayev Qozog‘iston xalqiga Murojaatida qimmatbaho avtomobil va ko‘chmas mulk egalariga «hashamat solig‘i»ni solishni taklif qildi. Prezident huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi Boshqaruv instituti direktori Quat Akejanov ushbu soliq progressiv shkala bo‘yicha joriy qilinishi lozimligini ta’kidladi.
«Keyingi 60 yil davomida progressiv soliq shkalasi barcha rivojlangan mamlakatlarda yaxshi natijalarni ko‘rsatdi va biz hali ham yagona o‘lchovdan foydalanamiz. Ya’ni, barchamiz daromadning atigi 10 foizini soliqqa to‘laymiz. Oyiga 150 000 tenge oladigan fuqaro ham, 5 million tenge maosh oladigan odam ham 10 foiz soliq to‘laydi. Agar hashamat solig‘i bo‘yicha progressiv shkala joriy etilsa, bu «xalq ovozini eshitadigan davlat» tamoyiliga muvofiq qaror bo‘lardi», dedi u.
Qozog‘istonda yanvar voqealarida halok bo‘lgan fuqarolarning kam ta’minlangan oilalariga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Bu haqda Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti Qasim-Jomart Toqayev Qozog‘iston xalqiga Murojaatida aytib o‘tdi.
«Biz bu fojiadan insonparvarlik ko‘rsatgan holda tegishli xulosalar chiqaramiz. Bu boshqa hech qachon sodir bo‘lmaydi. Biz bunga yo‘l qo‘ymaymiz. Yanvar voqealarida halok bo‘lgan fuqarolarning kam ta’minlangan oilalariga moddiy yordam ko‘rsatiladi. Qozog‘iston xalqini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi bundan buyon ham ushbu xayrli ishga o‘z hissasini qo‘shishiga ishonaman», dedi Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti. Uning aytishicha, yanvar oyida ro‘y bergan namoyishlarda ishtirok etganlarga bir martalik amnistiya qo‘llaniladi.
Davlat rahbarining so‘zlariga ko‘ra, ommaviy tartibsizliklar uyushtirishda ishtirok etgan asosiy gumonlanuvchilar, shuningdek, davlatga xiyonat qilish va hokimiyatni kuch bilan egallab olishda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan amnistiya qo‘llanilmaydi.

Xulosa
“Keyingi yillarda hamkorligimizni mutlaqo yangidan tashkil etdik va bugun qo‘shma sa’y-harakatlarimiz o‘zining ilk salmoqli natijalarini berayotganini guvohi bo‘lib turibmiz. O‘zbekiston va Qozog‘iston – tabiiy iqtisodiy hamkorlar. Iqtisodiyotlarimiz raqobat qilmaydi, bir-birini to‘ldirib turadi. O‘zaro savdo ortmoqda. Joriy yilda tovar ayirboshlash rekord daraja – 4 milliard dollarga yetishi kutilmoqda. Avtomobilda va temir yo‘llari orqali yuk tashish hajmlari oshmoqda. Aviaqatnovlar to‘liq qayta tiklandi, yangi yo‘nalishlar ochilmoqda. Yetakchi korxonalarimiz kooperatsiyani muvaffaqiyatli kengaytirmoqda. Keyingi yillarda iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarida qo‘shma korxona va loyihalar soni 6 barobarga oshdi”, 
O'zbekiston Qozog'istonga meva-sabzavotlar, transport vositalari, mineral o'g'itlar, qurilish materiallari va boshqa mahsulotlar, turli xizmatlar eksport qiladi. Qozog'istondan O'zbekistonga qora va rangli metallar, yog'-moy mahsulotlari keltiriladi.
Mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro tovar ayirboshlash hajmi izchil o'sib bormoqda. 2015 yil yakunlariga ko'ra, bu ko'rsatkich 3 milliard dollardan ziyodni tashkil qilgan.
Qozog'istonda o'zbekistonlik ishbilarmonlar ishtirokida tashkil etilgan 151 korxona faoliyat yuritmoqda. O'zbekistonda Qozog'iston kapitali ishtirokida 206 korxona, shujumladan, 171 qo'shma korxona ochilgan.
O'zbekiston Respublikasi va Qozog'iston Respublikasi o'rtasidagi hamkorlik bo'yicha hukumatlararo komissiya o'zaro aloqalarni izchil rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Joriy yil 10-11 mart kunlari Ostona shahrida mazkur komissiyaning 15-majlisi bo'lib o'tdi.
2007-2016 yillarga mo'ljallangan iqtisodiy hamkorlik strategiyasiga muvofiq savdo, sarmoya, transport, kommunikatsiyalar, bojxona, suv-energetika va innovatsiya yo'nalishlarida amalga oshirilayotgan istiqbolli loyihalar samarasi o'zaro aloqalarga qo'shimcha sur'at bag'ishlamoqda.
Adabiyotlar ro`yxati

1. 
   T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Ma`ruzalar matni). Samarqand – 2020.
   
2. 
   G`.R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Amaliy mashg`ulotlar). Angren – 2021.
   
3. 
   A.N.Ro`ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. Termiz – 2020.
   
4. 
   A.Soliyev., L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari”. T., 2000.
   
5. 
   A.S.Soliyev., E.A.Ahmedov., R.Y. Mahamadaliyev. “Mintaqaviy iqtisodiyot”. T., “Universitet”. 2013.
   
6. 
   “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” T., 2000.
   
7. 
   I.A.Hasanov., P.N.G`ulomov. “O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi”. T., 2012.
   
8. 
   Kalonov b.h. o`rta osiyo iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» fanidan ma`ruzalar matn