Suv resurslarini boshqarish

 
1.2. Suv resurslari, ularning tarqalishi va evolyusiyasi 
Yerda suvning paydo bo‗lishi haqida yagona tan olingan nazariya yo‗q. 
Biroq mazkur masalada bir necha gepotezalar mavjud bo‗lib, ularning har biri 
muayyan ilmiy asoslarga egadir. Mavjud ilmiy gepotezalarni umumlashtirish 
asosida bundan 3 mlrd. yil avval yer sayyorasida suvda xayot paydo bo‗lgan degan 
xulosaga kelinadi. Keyingi tektonik va vulqonli faoliyatlar natijasida quruqlik 
paydo bo‗lgan. Dastlab quruqlik sayyoraning 1/5 qismini band etdi. Bugun 
quruqlik yer kurrasining 1/3 qismini tashkil etadi, 2/3 qismini esa yani, uning katta 
qismini dunyo okeani va dengizlar band etgan. Suvning mikdoriy tavsiflarini 
quyidagicha beriladi:
- suv zaxiralari (kelib chiqishi va qayerda joylashishidan qatiy nazar 
planetaning bog‗lanmagan suvlari miqdori zahira deb ataladi): 
yer
tup
daryo
atm
muz
l
ko
dvn
ок
z
W
W
W
W
W
W
W
W
W
.
'
(m
3
yoki 
km
3
) 

---

Yangilanib turuvchi suv zahiralari, yani tabiatdagi suvning aylanma harakati 
natijasida xar yili shakllanadigan bog‗lanmagan suvlar miqdori 
y e rosti
y e rusti
z
V
V
V
(m
3
yoki km
3
) 
- suv resurslari deb – moddiy ishlab chiqarishda avval foydalanilgan, xozir 
foydalanilayotgan va kelajakda foydalanilishi mumkin bo‗lgan bog‗lanmagan suv 
miqdoriga aytiladi.
Umumiy (Q
umum
) va ekspluatatsion (Q
eks
) suv resurslari farqlanadi.
Umumiy resurslar bilan birga yangilanuvchi resurslar xam umumiy suv 
resurslariga kiradi.
yerosti
yerosti
yerosti
yerusti
V
V
W
W
Ekspluatatsion suv resurslari deb suvning sifati va miqdorini boshqarish 
yo‗li bilan belgilangan xisob davrida moddiy ishlab chiqarishda foydalanilanish 
mumkin bo‗lgan bog‗lanmagan suv mikdoriga aytiladi.
yerosti
yerusti
yerosti
yerusti
e
V
V
W
W
Q
Rejalashtirishda ekspluatatsion suv resurslarining faqat yangilanadigan yoki 
yerosti
yerusti
V
V
m
3
/s, m
3
/y, belgilangan xududlarga tenglashtiriladigan qismi 
xisobga olinadi.
Gidrosferadagi suv resurslari va zaxiralarini hisoblashda aksariyat 
mutaxassislar M. Lvovich ma‘lumotlariga asoslanganlar. M.Lvovichning 
ma‘lumotiga ko‗ra gidrosferadagi suvning umumiy zaxirasi 1494190000 km
3
. 
bo‗lib, quyidagi turlarga bo‗linadi:
- Dunyo okeani suvlari – 1370000 ming km
3

---

- Yer osti suvlari (faol suv almashinuvi va sekinlashgan suv almashinuvi) 60000 
km
3
- Doimiy muzliklar 4 km
3
. 
Gidrosferadagi suv zaxirasining bir qismi doimiy aylanib turuvchi yer usti 
va yer osti suvlariga bo‗linadi. Mazkur chuchuk suvlar zaxiralari cheklangan 
bo‗lib, umumiy suv zaxirasining 1,93% ni tashkil etadi. Daryolar esa chuchuk suv 
zahiralarining atigi 3% ni tashkil etadi.
Ammo suv resurslari boshqa tabiiy resurslardan farkli ravishda o‗ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‗lgan yagona resurs hisoblanadi. Ular doimiy harakatda va 
ularning 
barcha 
parametrlari 
o‗zgaruvchandir. Planetadagi portlashlar, 
chayqalishlar yerning suv muhitida aks etadi (okean va boshqa suv ob‘ektlari). 
Suvning 11 va 12 yillik sikllari quyosh va oyga bog‗liqdir. Oyning tasirida dunyo 
okeani xar yilda 2 marta 22 metrga ko‗tariladi va pasayadi.
Harakat natijasida biz quyidagiga ega bo‗lamiz
i
suvistemol
V
V
yerosti
yerusti
Tabiatda moddalarning kichik va katta aylanma harakati mavjud.
Quyosh energiyasining 55 % suv yuzasidan bug‗lanishga sarf bo‗lishi va 
shu tufayli suvning kichik aylanma harakati kuzatilishi aniqlangan. Dunyo okeani 
sathidan suv bug‗lanib, uning bir qismi shu zahoti yog‗in sifatida qaytadi, shu bilan 
birga namlikning bir qismi quruqlikka ko‗chadi. Quruqlikda namlikning 
qo‗shimcha manbasi yuzaga keladi va yana okeanga qaytadi.