Suvning molekulяr fizikasi mavzuning maqsadi talabalarga Er sharida suvning taqsimlanishi, suvning agregat holatlarining

nc
h
nc
-suv yuzasidan bug‘lanish 
yoki kondensatsiya, V
ct
va h
st
-yer usti oqimlari (chiqim) V
сст
'
va h
ст
'
yer osti oqim, V -hajmning o‘zgarishi, h-suv sathining o‘zgarishi.
Birinchi tenglamadagi suv muvozanati elementlari suv hajmida ifodalangan (m
3
, m
3
10
6
, km
3
), ikkinchi tenglamada esa qatlam 
ko‘rinishida (mm, sm) ifodalangan. Yuqoridagi tenglamalar suvning kirim-chiqim qismlari o‘rtasidagi muvozanatni aks ettiradi.
Ko‘llar va suv omborlarida suv yuzasi maydoni va suv hajmi o‘zaro bog‘lanadi, ularning o‘zgarishi esa, suv muvozanati 
elementlarining o‘zgarish qonuniyatlarini ifodalaydi. Natijada suv sathining o‘zgarishlari suv muvozanati elementlarining ham o‘zgarishiga 
olib keladi. Bu o‘zgarishlarni hisobga olish uchun B.D.Zaykov quyidagi suv muvozanati tenglamasini tavsiya etadi:

---

26 
V
пр 
V
пр
' 
h
oc 
F(H) h
nc 
F(H) V
ст 
(Н) V
ст
' 
(H) V 0
(3)
Vnp  Vnp'
VCT (H) Vc'т(H) h 0 (4)
hoc hnc  
F(H) F)(H) 
F(H)
F(H) 
bu yerda, F(H)-havza maydoni (F) va o‘rtacha suv sathi (N) ( t) vaqt oralig‘i uchun o‘zaro bog‘lanishni aks ettiradi.
Yuqoridagi tenglamalar suv sathi katta amplitudali tebranishlarga ega bo‘lgan suv omborlari uchun keng qo‘llaniladi.
Tenglamalarga suv omboriga xos bo‘lgan qo‘shimcha kirim-chiqim elementlari kiritiladi va, shuningdek akkumulyatsiya 
komponentlari alohida hisobga olinadi. Demak, suvning to‘planishi suv omborining kosasida, daryolarning qo‘yilish joyida, havzaning tuproq-
grunt va muz qoplamlarida sodir bo‘ladi. Suv omborlarining suv muvozanati tenglamasi turli hisoblash oralig‘i uchun quyidagi ko‘rinishga 
ega:
Vo Vб Vс Vос Vпр' (VCT VCT' V3 Vnc) Vr Vp Vn VCH л N
bu yerda:
V
0
-asosiy daryolar oqimi,
V
b
-yonbag‘irlardan qo‘yilgan oqim,
Vs-turli gidrotexnik inshootlari orqali suv omborlariga tashlangan suv hajmi,
V
st
-quyi gidrotexnik inshootlar orqali o‘tgan suv hajmi va shuning ichida to‘g‘ondan filtrlangan suv ham hisobga olinadi,
V
3
-sug‘orishga, suv ta’minotiga va boshqa talablarga olingan suv miqdori,
V
r
-suv omborining kosasidagi suv hajmining o‘zgarishi yoki akkumulyatsiya miqdori,
V
p
-suv omboriga qo‘yiladigan daryolarning qo‘yilish joyida to‘plangan (akkumulyatsiya) suv miqdori (gidrostvordan qo‘yi 
joylashgan daryoning qismi uchun).
V
n
-suv omborining qirg‘oq gruntlarida to‘plangan yer osti suvlari, 
V
CHL
-akkumulyatsiya, qor va muz qoplamidagi 
to‘plangan suv miqdori, 
N-qoldiq, muvozanat orttirmasi.
Qolgan elementlar (3) tenglama bo‘yicha.
V
0
V
b
V
c
-bu umumiy oqim (3) tenglamada V
pr 
deb belgilangan.
(3) va (5) tenglamalarda V
pr
, V
pr
va V
oc
-bular doimo musbat ishorali bo‘ladi.
V
st
, V
ct
va V
3
-doimo manfiy ishorada bo‘ladi.
V
nc
-kondesatsiya vaqtida musbat ishorali, bug‘lanish paytida manfiy ishoraga ega bo‘ladi, V esa (3) va (5) tenglamadagi 
akkumulyatsiya elementlari suv omborida suv ko‘payganda manfiy ishorada va suv kamayganda musbat ishorada bo‘ladi. (3) va (5) 
tenglamadagi barcha elementlar havzalarning suv muvozanatida turli ahamiyatga egadir. Buning sababi havzalarning oqar va oqmasligidir. 
Lekin barcha ko‘l va suv omborlarining kirim qismida asosiy o‘rinni yer usti oqimlari va yog‘in miqdori, oqar ko‘llarining va suv omborlarining 
chiqim qismida oqim miqdori egallaydi. Oqmas ko‘llarda esa bug‘lanish miqdoriga ajratilgan.
Suv muvozanatining qolgan elementlari ba’zi hollarda hisobga olinmasligi ham mumkin. Hisobga olinmaydigan suv muvozanati 
elementlariga yer osti oqimining kirim va chiqim qismlari kiradi.
Tekislik daryolari va suv omborlari uchun bu elementlar juda ham kichik bo‘lganligi uchun hisobga olinmasligi mumkin, lekin tog‘li 
va tog‘ oldi rayonlaridagi ko‘llarda bu elementlar katta miqdorga ega bo‘lib, ular albatta hisoblanishi kerak. Lekin yer osti tashkil etuvchilarni 
hisobga olish yoki miqdoriy baholash juda qiyin vazifa bo‘lganligi uchun, ular suv muvozanat tenglamasiga alohida kiritilmasdan, gidrometrik 
usul yordamida yer usti oqimi bilan birgalikda aniqlanadi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda (4) tenglamadan V
пр
' 
, V
CT
'
va h ni chiqaramiz, chunki ular turli yilda har xil ishorali bo‘lib, ularning 
ko‘p yillik o‘rtachasi 0 ga yaqin. Suv muvozanati tenglamasi ko‘p yillik davr uchun quyidagicha bo‘ladi: Oqar ko‘llar va suv omborlari uchun:
Vпр hoc hnc V
CT (H) 0
F(H) 
F(H) 
Oqmas ko‘llarda esa:
V
пр
F(H) 
hoc hnc  0,
Yuqoridagi (4) va (5) tenglamalar barqaror suv muvozanatini belgilaydi. Bu barqarorlik suvning kirim va chiqim elementlari o‘rtasida 
ma’lum aniq belgilangan ko‘l va suv omborining yuza maydoni va suv sathi uchun kuzatiladi. Boshqa yuza maydonlari (sathlari) uchun bu 
barqarorlik suv muvozanatida kuzatilmaydi. Barqarorlik suv sathi oqar ko‘llar uchun quyidagicha aniqlanadi:
Vпр  
(hnc10 6hoc) F(H) VCT; Vпр  
(hnc10 6hoc) F(H) oqmas ko‘llar uchun.

---

27 
Ko‘llar va suv omborlarning suv muvozanati o‘sha joydagi gidrometorologik observatoriyalarda yoki ko‘llardagi stansiyalarda 
tuziladi. Suv muvozanatlari barcha gidrologik, meteorologik va ko‘llar stansiyalarining kuzatish ma’lumotlariga asoslanib, tuziladi. Shuningdek
suv omboriga va ko‘lga qo‘shiladigan suv daryolardagi stansiyalar (postlar) GESlardagi kuzatish ma’lumotlariga asoslangan holda tuziladi. 
Suv muvozanatlari yillik, oylik va dekadalikka bo‘linadi. Oylik muvozanat yil mobaynida muntazam ravishda tuziladi, yillik muvozanat esa 
yilning oxirida tuziladi. Dekadali muvozanat ko‘p suvlilik daryolar uchun tuziladi. Suv muvozanatini tuzish uchun kerakli ma’lumotlar hajmi 
ko‘l va suv omborlarining xarakteri, ularning turi, oqar yoki oqmasligi bilan, quyiladigan oqim hajmi, muz qoplami va boshqalar bilan 
belgilanadi.