T h e m inistry of h ig h e r and sec o n d a r y spec ial educatio n of th e r epu blic of u zbek istan tashkent state e c o n o m ic u n IV er sity


Download 4.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/31
Sana04.11.2023
Hajmi4.06 Mb.
#1747722
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   31
Bog'liq
Экологик экспертиза. Жумаев Т.Ж

kofo

ишлаб чикариш технологияси анаъанавий 
технологиядаи афзалдир; энергия олишни атроф табиий мухит­
га энг оз микдордаги таъсир курсатиб амалга ошириш (иссик- 
ликни хавога кам чикариш асосида), энергияни «ифлос» техно­
логия оркали олишдан анча афзалдир. Турли туман машииалар 
ва жихозлар, приборлар, назорат воситалари ва тизимлари амал- 
цаги табиат мухофазаси нормалари ва коидаларига, экологик 
хавфсизлик талабларига зид келмаслиги шарт. Масалан oFnp 
ва темир занжирли рилдиракка эга тракторлар тупрок катлам- 
ларини зичлаб ташлайди ва тупрокнинг уз узиии тиклаши хусу- 
сиятларига зарарли таъсир курсатади. Атроф-мухитга куплаб 
зарарлн газларни чикарадиган транспорт воситалари моторла- 
рп хам экологик талабга жавоб бермайди. Технологик ва тех­
ник экологик экспертиза назорати экологик хавфсизлик талаб­
ларига жавоб бермайдигаи техника ва технологияни руёбга 
чикаришга йул куймасликпипг асосий воситаси булиши керак.
Технологик экологик экспертиза таркибида препаратлар 
(кимёвий моддалар) экспертизаси алохида уринни эгаллайди. У 
кимёвий агентларнинг табиат комплексларига таъсирини аник­
лаш билан шуту'ллаиади. Бунда препаратнинг организмга таъси- 
рининг окибатлари лаборатория тадкикотларида аникланади. 
Препаратнинг захарлилиги (токсинлиги) ва уиинг табиат комп­
лексларига кушимча таъсири табиатда лабораторияда руйхатга 
олинган даражадан кескин фарк килиши мумкин. Б уиинг саба- 
би шуъи, кимёвий моддалар озука занжирида тупланиши мумкин 
ёки улар бир мухитдан бошкасига утгапда узгаради, иккиламчи 
ифлословчиларга айланади ёки бошка узгаришларга учрайди.
Техника, технология, материаллар, моддалар, махсулоглар- 
иинг янги турларини яратишга дойр барча технологик хуж ж ат­
лар давлат экологик экспертизасидан утказилиши шарт.
8.3. Корхоналар экологик экспертизаси
Давлат экологик экспертизаси объектлари орасида лойиха- 
лаштирилаётган ва агроф табиий мурчит х,олагига ва фукаролар
104


пилигига салбий таъсир курсатувчи ишлаб турган корхоналар ва 
бошка объектлар алохида уринни эгаллайди. Корхона тушунчаси 
худудмй яхлит, ихчамёки гуж жойлашган, маълум махсулотни (хиз- 
мат туриии) ишлаб чикариш ва сотиш, иуллаи
1
билан шугуллана- 
дигаи, уз махсулотини ишлаб чикариш ва реализация килишда 
нисбатан иктисодий мустакиллигп, технологик тугалланганлиги 
билан характерланадиган экологик экспертиза объектидир.
Корхоналарнинг купчилиги }’з иш майдонлари ва майдонча- 
лари билан шахарлар ва уларнинг агломерациялари, кургоилари, 
кпшлоклар табиий ландшафтга кушнлиб кетади ва табиатга турли 
да ража да салбий таъсир курсатиб туради. Корхоналар мицёслари, 
кагга-кичиклиги, ихтисослашиши, иктисодий-географик УР™ ва 
а гроф табиий мухит билан алокалари хусусияти, табиатнинг у ёки 
бошка компонентларига таъсири ва унинг ннтенсивлиги, окава ва 
чнкиндиларнинг захарлнлиги ва зарарлиги ва бошка куплаб кур- 
саткичлар буйича бпр-бирларндан фарк килади. Узбекистонда халк 
хужалигининг хар хил тармоклари таркибига кирадиган куп сон- 
лн корхоналар мавжуд. Корхоналарнинг ишлаб чикараётган мах- 
сулотларининг хусусияти, белгиланган вазифаси, технология ва 
хомашёнинг характери буйича ва хизмат тури ухшаш булган маж- 
муаси тармокларини ташкил этади. Тармоклар хам корхоналар 
каби махсулоти, табиатга таъсири буйича гоят хилма-хилдир (3- 
жадвалга каранг). Шу сабабдан корхоналар лойихаларпнинг тар- 
мок., худ уд и й хусусиятларинипг экологик хавфсизлилик даражаси- 
ни комплекс хисобга олиш зарур.
Купчилик корхоналар х>д^дий хусусиятларга t;ypa нуктали 
об
1
>ектлар булиб, улар каторига саноат, моддий техника таъминоти, 
савдо, курилиш корхоналари киради. Чизикди корхоналар объект- 
ларига эса транспорт корхоналари (йул, алока коммуникацияла- 
ри, инфрату^зилма), майдонли (ландша^эт'дан фойдаланиш) обт.ек- 
тларига-кишлок хужалиги, урмон хужалиги ва бошкалар киради. 
Улар хусусиятига мос холда табиатдан фойдаланади ва табиатга 
таъсир курсатади. Корхоналар гоят хилма-хил ва куп сонлидир. 
Масалан, саноат корхоналари-завод, карьер, комбинат, руда кони, 
фабрика, шахта ва бошка типларга булинади. Ушбу хусусияглар 
экологик экспертизада хар томоилама хисобга олиниши керак.
Корхоналар лойихаларининг экологик экспертизаси ушбу 
корхона курилишишин эхтимол тутилаётгаи экологик окибат­
ларини атроф -м ^и тн и н г макбул ва йул куйиладиган (меьёр- 
даги) холати билан таккослаб, объектив экспертиза хулосала- 
рини чицаришни билдиради. Бу хулосалар табиий ресурслардан 
фойдаланиш буйича амалдаги норматив-техник ва йурикнома- 
услубий хужжатларга, табиат мухсхфазаси конунчилиги талаб-
105


ларига асоеланади. Бунда куйидаги максадларга эришиш асо­
сий уринни эгаллайди:
• корхонанинг амалдаги нормативлардан ортик даражада 
табиатга таъсир курсатишининг олдини олиш;
• корхонанинг табиий мухитга эхтимол тутилаётган за­
рарли таъсири уиинг фаолиятининг барча даврида экологик хав­
фсизлик талабларига мос келишини таъминлаш;
• корхона фаолияти атрофда жойлашган бошка корхона- 
ларга атроф табиий мухит холатининг ёмонлашуви ва техноло­
гик жараёнлар оркали салбий таъсир курсатмаслигига эришиш.
Корхоналар лойихаларининг экологик экспертизаси куй- 
идагиларни экспертизадан утказишни уз ичига олади:
1. Корхонанинг узок муддатли даврда табиий ресурслар ва 
табиий шароитга таъсирини бахолаш. Бундай бахолаш эколо­
гик нормативлар мажмутаси талабларига амал килиш асосида 
амалга оширилади.
2. Корхонанинг истикболда ривожланиши асосий йуна- 
лишларининг атроф табиий мухитга таъсирини ва экологик хавф- 
хатар даражасини хар томонлама хисобга олиш.
Куп холларда корхоналарнинг атроф-му'хитга таъсири 
махаллий (локал) характерга эга булади. Ш у сабабдан асосий 
эътибор ушбу худудда экологик мувоза нагни саклаб коли шни 
таъминлашга каратилади.
Корхоналар лойихаларининг экологик экспертизаси учибу 
сохада катта тажрибага эга булган юкори малакали мутахас- 
сис экспертларпинг кичик гуруэси (3-5 киши) томонидан кор­
хона жойлашган жойда утказилиши керак.
8.4. Ш ахарсозлик экологик экспертизаси
«Экологик экспертиза тутрисида» Узбекистон Республи­
каси конунида «шахарсозлик хужжатларининг барча турлари» 
давлат экологик экспертизаси объектлари руйхатига киритил- 
гаи. Ш ахарсозлик тутпуичаси атроф табиий мухит муаммола- 
рини хисоога олган холда ижтимоий-иктисодий, курилиш-тех­
ник, меъморчилик-бадиий, санитария-гигиена карорларини таъ- 
миилайдигаи шахарлар ва шахар агломерацияси, кишлок ахоли 
пунктлари, кишлоклараро худудлари планировкаси (режалаш- 
тирилиши) ва иморат курилиши назарияси ва амалиёти хисоб­
ланади. У гоят мураккаб ижтимоий-иктисодий, курилиш тех­
ник, меъморчилик-бадиий, санитария-гигиена муаммолари ком- 
плексини камраб олади, шу жумладап улар каторига куйидаги - 
лар киради: ишлаб чикаришни рационал жойлаштириш, ахоли
106


пш ат манзиллари ва шахарлар усишини гартибга солиш, улар- 
ми реконструкция цилиш ва ободонлаштириш, унда атроф-му- 
чиг мухофазаси муаммосини хисобга олиш; йул ва транспорт 
тизимларини ташкил этиш; шахар курилишнии индустриялаш- 
гириш; шахар ва кишлокларнинг меъморчилик-бадиий киёфа- 
гини шакллантириш ва бошкалар.
Шахарсозлик экологик экспертиза амалиётида биринчи да­
ра жали ахамиятга эга йуналиш хисобланади. Унинг бундай аха- 
мпятн куйидагилар билан белгиланади: мамлакатнииг мавжуд 
асосий фондларининг асосий кисми (мамлакат миллий мулкиниш' 
асосий кцсми) ахоли яшаш манзилларида тупланган. Улар като- 
рнга уй-жой коммунал хужалиги, саиоат, савдо, маданият, маориф 
ва фан, согликни сакдаш сохаларининг деярли барча асосий фонд- 
лари, кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг ирригация ва мели­
орация иншоотларидан ташкари асосий воситаларининг бир кисми 
киради. Шу сабабдан ахоли яшаш манзилларида атроф-мухит 
мухофазаси, экологик хавфсизликни таъминлаш, санитария-гигие­
на нормалари ва кридаларига амал килиш, уларни фавку'лодда та­
биий ва техноген характердаги таъсирдан му хосфа.ча килиш эколо- 
гик экспертизанииг мухим вазифалари каторига киради.
Шахарсозлик экологик экспертизаси шахар ва кишлоклар­
нинг атроф табиий мухитга таъсирини бахолаш булиб, у шахар- 
созлик лойихалариии руёбга чикаришпинг эхтимол тутилаётган 
экологик окибатларини аниклаш билан шутулланади. Ахоли яшаш 
манзиллари табиий мухитга антропоген таъсирнинг деярли барча 
турлари ва йуналишларини узида мужассамлаштирган. Чикин- 
дилар (маиший ва саноат чикиндилари), саноат ва транспорт- 
нинг атмосферага чикарадиган хилма-хил ифлослантирувчи мод- 
далари, комму нал хужалиги ва саноат окавалари, ер ости ва ер 
усти сувларининг ифлосланиши, техноген ва табиий фавкулодда 
вазиятларнинг тез-тез содир булиши, кимёвий ва биологик мод­
далар билан ифлосланиш ва бошкалар шулар каторига киради. 
Шахарсозлик экологик экспертизаси-шахарсозлик фаолияти со- 
хасидаги хужжатларнинг экологик хавфсизлик талабларига мос 
келишини ёки келмаслигини аниклаш билан шутулланади.
Шахарсозлик экологик экспертизаси конун хужжатларида 
белгиланган тартибда шахарсозлик хужжатларининг барча турла- 
рини давлат экологик экспертнзасидан утказади, ушбу' йуналишда 
белгиланган тартибда лойиха, илмий тадкикот ва бошка ташкилот- 
ларнп, мутахассисларии жалб эгадц, тадкикот патижаларига асос- 
ланиб хулоса тузади. Шахарсозлик давлат экологик экспертизаси­
нинг хулосаси экспертиза обьекти руёбга чикариш мумкинлиги ёки 
мутикин эмаслиги ту'трисидаги якунларни уз ичига олган буладн.
107


Шахарсозлик экологик экспертизаси Узбекистон Респуб- 
ликаси Табиатни мухофаза килиш давлат кумитаси тайинла- 
ган мутахассис экспертлар томонидан утказилади. Бундан та- 
шкари Узбекистон Республикасининг меъморчилик ва курилиш 
буйича давлат кумитаси таркибида Давлат экспертизаси бош 
бошкармаси хам фаолият курсатади. Улар асосан ички идора- 
вий экологик экспертизани утказадилар.
8.5. Табиий ресурслардан фойдаланиш ва табиатни
узгартириш лойхаларининг экологик экспертизаси
Бу йуналиш экологик экспертиза объектлари ва асосий йу- 
налишларининг деярли хаммасини камраб олади ва ушбу муаммо- 
нинг мураккаблиги ва ечимини топишнинг кийинлиги билан ало- 
хида ажралиб туради. Табиатни узгартириш тушунчаси табиий 
комплексларнинг биологик уларнинг махсулдорлигини ва иктисо- 
дий самарадорлигини ошириш учун атроф-мухитнинг табиий шак- 
лланган экологик мувозанатини узгартиришга йуналтирилган ан­
тропоген тадбир гизимини барпо этишни билдиради. У табиатдан 
фойдаланишнинг мухим таркибий цисми хисобланади. Табиатни 
узгартиришнинг мухим воситалари ва йуналишларига янги худуд- 
ларни хужалик жихатдан узлаштириш ёки табиий тизимларнинг 
биологик ёки бошка махсулдорлигини тиклаш, гидроэлектрстанци- 
ялар, сув омборлари, ирригация каналлари барпо этиш, мелиорация 
тадбирларини амалга ошириш, шу жумладан ихота урмонларини 
барпо этиш, чулларни, тогларни узлаштириш ва бошкалар киради. 
Табиатни узгартириш кутилаётган самарага эришиш учун олдин- 
дан режалаштирилаётган ландшафгни кайта куриш тадбирларини 
амалга оширишни билдиради. Табиатни антропоген узгартириш 
айрим холларда биотик туркумнинг у ёки бошка даражада дегра- 
дациясига олиб келади. У худудларнинг чуллашуви мавж^д бул­
ган жойларда биологик махсулдорлигини тиклаш ва хужалик унути- 
дорлигини оширишнинг мухим йуналиши хисоблинади.
Табиатни узгартириш лойихаларини руёбга чикаришни эко­
логик экспертизадан утказиш, унинг якин ва уюк истикболдаги 
окибатларини хар томонлама хисобга олиш керак. Табиатни узгар- 
тириш экология ва табиатдан фойдаланишнинг конунлари, коида- 
лари, принциплари таъсири билан чекланган. Одамнинг табиатни 
чексиз узгартириши имкошштлари борлиги туррисидаги тасаввури 
узок. утмишда колиб кетган. Инсоннииг табиатни узгартириши (фа­
кат экология ва табиатдан фойдаланиш конунлари, коидалари, прин­
циплари доирасида амалга ошириши мумкин. Табиатни хаддан та- 
шкари антропоген узгартириш иктисодий халокатли ва экологик
108


\)iiu|un булиб, охир-окибаща одамнинг биологик тур-сифатида яшашп 
\ ч м I 
hik
жена булган шароитни юзага келтириши мумкин.
Габиатии узгартириш купчилик экологик экспертиза объек- 
ишринииглойих,алари таркибига киради. Маеалан, шундай объек- 
глирга давлат дастурларининг, концепцияларииииг, ишлаб чи- 
i.койлантириш хамда ривожлантириш схемаларииииг лойиха- 
Ij
11

11
киради. Барча г.ариантларда табиатни антропоген узгар- 
гирпш табиий тизимларии му возаиат х;олатидан чикишига куй- 
п.тмаслиги, уларнинг уз-узини куллаб-кувватлаши хоссаларини 
саклаб колишига каратилиши керак.
Табиатни узгартириш лойихаларининг экологик экспер- 
шзаси минтакавий ва локал (махаллий) даражада назарда туг- 
гилаётган табиий мутсит узгаришининг экологик-ижтимоий- 
пктисодий самарадорлиги ва экологик хавфсизлигини бахолаш- 
нп билдиради. У куйидаги кисмлардан ва эксперт йуналиши- 
дан тузилган булади: а) лойиханинг умумий экспертизаси (лой- 
нханинг конкрет объекта: курилиш, бевосита амалга оширила- 
ёгган ижтимоий-иктисодий тадбирлар тизими); б) муъаррар 
табиий занжирли реакцияларнинг экологик-ижтимоий-иктисо- 
дий экспертизаси (руёбга чикариш назарда тутилаётган тадбир- 
ларнинг табиий мутситга, ахоли яшаши ва хаётига бугун ва ис- 
тикболда таъсири окибатларини бахолаш); в) барча иерархия 
даражасидаги экотизимлар ва геотизимларнинг экологик экс- 
иертизаси (локал-регионал-миллий-субрегионал-глобал д ар аж а).
Экологик экспретизанинг курсатилган кисмлари ва экс­
перт йуналишлари буйича дастлаб алох,ида экспертиза уткази­
лади ва бучщай табиат компонеитлари (экологик компонент - 
лар) буйича эксперт та м и л и амалга оширилади. Сунгра ин­
теграл экологик экспертиза утказилади ва шуг асосда экологик 
иерархия ва экологик-иктисодий районлаштиришнинг барча 
бутинлари ва даражаси камраб олииади. Ушбу йуналишларда 
табиий мухитга антропоген таъсирининг экологик, ижтимоий, 
иктисодий параметрлари якин ва узок истикбол у'чу'и хар то- 
монлама чуъур тадкик этилади.
Табиатни узгартириш лойихаларининг экологик экспертиза­
си экология ва табиатдан фойдаланишнинг барча конунлари, коида - 
лари, принципларига асосланади. Бунда уларнинг руёбга чикари- 
лаётган лойихалар доирасидаги эхтимол тутилаётган таъсири 
окибатлари, амалга оширилаётган хужалик тадбирларига мос ке- 
лиши хар томонлама эксперт текширувидан утказилади. Шу са­
бабдан ва экспертиза объектининг узига хослиги утнбу' экспертиза­
ни утказишда махсус профессионал тайёргарликни талаб килади.
109


Кискача хулосалар
Экологик экспертиза объектнинг хилма-хиллигига мос 
Холда унинг йуналиншари хам бир-биридан тубдан ф арк кила­
ди. Амалиётда унинг табиий, техник, иктисодий, ижтимоий, та- 
биий-техник, геотехник тизимлар, табиий хужалик регионлари 
буйича амалга ошириладиган йуналиншари кенг кулланилади.
Экологик экспертиза утказишда лойихалардаги атроф т а ­
биий мухитга таъсирнинг хусусиятлари, уларни аниклаш, тах- 
лил килиш, бахолаш ва хисобга олиш нуктаи назаридан куйи­
даги комлекс йуналишлари ажратиш мумкин: 1) технологик 
(техника) экологик экспертизаси; 2) корхона экологик экс­
пертизаси; 3) шахарсозлик экологик экспертизаси; 4) табиий 
ресурслардан фойдаланиш, табиатни узгартириш лойихалари- 
нинг экологик экспертизаси.
Технологик экологик экспертиза технология ва техника- 
нинг экологик мос келиши ва ресурс истеъмоли сигимини (хаж- 
мини) аниклаш асосида зарур хулосалар ва ечимларга келиш- 
ни билдиради. Техника технология, материаллар моддалар, мах- 
сулотларнинг янги турларини яратишга дойр барча технологик 
хужжатлар давлат экологик экспертизасидан утказилиши шарт.
Корхоналар лойихаларининг экологик экспертизаси ушбу 
корхона курилишнинг эхтимол тутилаётган экологик окибатлари­
ни атроф- мухитн и 
11
г макбул йул куйиладиган (меъёрдаги) холати 
билан таккослаб, объектив экспертиза хулосалариии чикаришни 
билдиради. Хулосалар табиий ресурслардан фойдаланиш буйича 
амалдаги норматив-техник ва йурикнома—услубий хужжатларга, 
табиат мухофазаси конунчилиги талабларига асосланади.
Шахарсозлик экологик экспертизаси шахарсозлик ф аолия­
ти сохасидаги хужжатларнинг экологик хавфсизлик талабларига 
мос келишини ёки келмаслигини аниклаш билан шугулланади.
Табиатни узгартириш лойихаларининг экологик экспер­
тизаси минтакавий ва махаллий (локал) даражада назарда ту­
тилаётган табиий мухит узгаришининг экологик-иж тимоий- 
иктисодий самарадорлиги ва экологик хавфсизлигини бахолаб, 
хулоса чикаришни билдиради.
110


Назорат ва мухокама учун саноллир
I Экологик экспертизанинг кандай асосий М^нплит шри 
Гтр? Уларнинг бир-биридан ф аркини тушунтиринг.

Download 4.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling