T h e m inistry of h ig h e r and sec o n d a r y spec ial educatio n of th e r epu blic of u zbek istan tashkent state e c o n o m ic u n IV er sity


Download 4.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/31
Sana04.11.2023
Hajmi4.06 Mb.
#1747722
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31
Bog'liq
Экологик экспертиза. Жумаев Т.Ж

R esponsible editor: doctor o f econom ic science,
prof. H olm um inov Sh. R.
References: doctor o f econom ic science, 
prof. A birkulov.K.N.; 
doctor o f biologic science, 
prof. N orboyev N.N.


К И Р И Ш
Экологик эксп ертиза ф а н ва укув предм ети си ф ати д а 
ш аклланиш ва ривож ланиш нинг дастлабки боскичида гурибди. 
Табиатдан^ ф ойдаланиш ва атро ф - м ухитн и м у хоф аза килиш
сохасида Узбекистонга ечимини кутаётган катор м уаммолар 
утмиш тоталитар тузумдан мерос булиб колган. Республикада 
атроф -м ухитни м ухоф аза килиш ам алиётида ахолининг яш аш и 
учун соглом ш арт-ш аро и т вуж удга келтири ш ва табиатдан 
ф ойдаланиш сам арадорлигини ош ириш , таб и атн и м ухоф аза 
килиш асосида ижтим оий-иктисодий ривож ланиш нинг эколо­
гик хавф сизлигига эриш иш
fo h t
мухим ва долзарб муаммодир. 
Бу муаммо ечимини топиш да экологик экспертиза ж уда катта 
роль уйнайди. У ам алиётда ф а к а т экологик асосланган х у ж а ­
лик карорларини ам алга ош ириш ни таъминлайди. И ктисодиёт- 
ни ривож лантириш да экологик хавф сизлик ва ахоли саломат- 
лигини м ухоф аза килиш талабларини б аж ар и ш м ам лакатда 
атроф'-мух,итни м ухоф аза килиш стратегиясининг устувор йу- 
налишидир. Бу м ураккаб муаммоларни ечимини топиш да и л­
мий асосланган экологик экспертиза ёндаш увларига асосланиш
ва улардан амалиётда ф ойдаланиш м алакалари га эга булиш 
зам онавий иктисодчиларга экологик окибатларни хисобга ол- 
ган холда т)три карор кабул килиш ларига им кон беради.
Экологик экспертиза ф ан и иктисодчиларнинг экологик 
саводхонлигини ош ириш га, ж ам иятнинг иктисодий ривож лани- 
шида сабаб-окибат алокаларини т\т р и туш униш га хизм ат к и л а­
ди. Ушбу ф а н экологик экспертизанинг илмий асосларини яра- 
тиш га, улардан ам алиётда ф ойдаланиш га, «ж амият-табиат» ти- 
зимида янги экологик экспертиза м уносабатларини ш аклланти- 
риш га йуналтирилган.
«Экологик экспертиза» укув кулланмаси Узбекистон Рес- 
публикасининг Д авлат таълим стандартлари талабларига амал 
килиб ёзилган. Унга Т ош кент Д авлат иктисодиёт универси­
т е т а «Иктисодиёт ва статистика» ф акулътети ни нг В 3 4 0 2 0 0 - 
«Иктисодиёт (экологик)» таълим йуналиши (бакалаври ат) «Эко­
логик экспертиза» намунавий укув дастури асос килиб олинган. 
Ушбу ф ап н и урганиш ж араёнида олинадиган билим лар маж - 
муаси иктисодчи-экологларни фундам ентал тайёрлаш н инг асо­
сий ш артларидан хисобланади.
Укув кулланма 9 бобдан иборат. Биринчи бобда экологик 
экспертизанинг предмети, методи ва вази ф алари асослаб берил­
ган. И ккинчи боода экологик экспертизанинг илмий-методоло- 
гпк асослари баён килинган. Учинчи боб Узбекистондаги эколо­
5


гик вази ят ва у пи эксперт бахолаш га багиш ланган. Бу бобда 
республикада экологик вазиятнинг умумий таъ р и ф и , табиат 
им кониятлари ва вилоятлар ва туманлардаги экологик холат, 
экологик вазиятни бахолаш ва районлаш тириш , экологик вази ­
ятнинг худудий ф ар кл ар и , Орол денгизининг куриши ва эколо­
гик экспертиза сабоклари, 
t o f
ва текислик геотизимларидан 
фойдаланиш, халкаро экологик экспертиза тажрибалари ва улар- 
дан фойдаланиш муаммолари таъриф ланган. Туртинчи бобда 
экологик экспертизанииг асосий принциплари, беш инчи бобда 
экологик экспертизанииг хукукий асослари, олтинчи бобда эк о ­
логик экспертиза т а л а р и баён килинган. Еттинчи бобда эколо­
гик экспертизага куйиладиган талаблар ва атроф -м ухитга таъ- 
сирни бах,олаш, экспертиза объектларининг табиатга таъсири 
ф арклари ва уларнинг к л ас с и ф и к а ц и я м курсатилган. Сакки- 
зинчи бобда экологик экспертизанииг асосий йуналиш лари, тех­
нологик (техника), корхоналар, шахарсозлик, табиатни узгарти­
риш лойихаларининг экологик экспертизаси таъ р и ф л ан ган . 
Туккизинчи бобда экологик экспертиза хизматини таш кил этиш 
ва давлат экологик экспертизасининг хулосасига куйиладиган 
талаблар баён килинган. Бу бобда д авлат экологик эксп ерти­
заси хулосасининг структура ва мазмунига куйиладиган тал аб ­
лар, унинг мазмуни ва матни нусхаси берилган.7
Муаллиф иктисод ф анлари докторлари, профессорлар К Н . 
Абиркулов ва Ш .Р . Холмуминовга танкидий мулохазалари ва 
кимматли маслахатлари, китобни нашрга тайёрлаш даги хизм ат - 
лари учун чукур миннатдорчилик билдиради.
6


I боб
Э К О Л О ГИ К Э К С П ЕРТИ ЗА Ф А Н И И И Н Г П РЕ Д М Е Т И , 
М ЕТО ДЛ А РИ В А В А ЗИ Ф А Л А РИ
1.1. Экологик экспертизанинг янги ф а н ва укув предмети 
си ф атида ш акллани ш и ва ривож ланиш и
Ижтимоий-иктисодий ривожчаниш ва атроф табиий мухит 
холатининг узгариши уртасида у'заро чамбарчас алокалар мавжуд. 
Ижтимоий ишлаб чикаришнинг ривожланишига боглик холда инсон 
фаолиятининг табиатга таъсири ва табиий ресурслардан фойдала­
ниш даражаси узлуксиз ошиб, уларнинг салбий окибатлари мик.ёси 
тобора хавфли гус олмокда. Lily муносабат билан ижтнмоий-икти- 
содий ривожланишда экологик омилларни табиат билан жамият 
уртасидаги узаро алокаларнинг хусусиятларинн ва уларни тартибга 
соладипш йуналишлар ва конуниятларни хисобга олмаслик ёки улар- 
нинг ахамиятини тулалигича бахоламаслик кутилмаган экологик-икти- 
содий ва ижтимоий окибатларга олиб келиши мумкин. Бу шароитда 
ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг барча табиий-экологик омил- 
ларии, табиат-жамият уртасидаги узаро алокаларининг сабаб-окибат- 
лари занжирини тутри тушуниш ва шу асосда инсон хужалик фаоли­
ятининг экологик-иктисодий конуниятлари талабларга мос келиши- 
ни белгилаш мухим ахамиятга эга. Бунда табиат ва жамият уртаси­
да юзага келадиган ижтимоий-иктисодий муносабатларни маъмурий 
бошкариш методларини куллаш му'хим уринни эгаллайди. Ушбу на­
зорат йуналиши таркибида экологик экспертиза кенг кулланилади- 
ган фаолият тармоги хисобланади. Шу' муносабат билан ушбу сох,а- 
ни комплекс урганадиган экологик экспертиза фанини хам илмий, 
хам укув йуналишларида бозор иктисодиёш талабларига мос йуна- 
лишда шакллантириш ва ривожлантириш хаётий заруратга айланди.
Экологик экспертиза ф ан сифатида шаклланишининг объек­
тив шарт-шароитлари инсоннинг хужалик ва бошка фаолиятлари 
билан узвий боглик булиб, уларнинг табиатга таъсирининг микёс- 
лари ва салбий таъсирининг ошиб бораётганлиги билан изохлана- 
ди. Ушбу фаннинг Узбекистонда шаклланиши ва ривожланиши 
зарурати куп жюуггдан мамлакат экологик сиёсатини самарали 
амалга ошириш билан узвий богликдир. Lily муносабат билан 
Узбекистон Республикаси Президента И.А. Каримовнинг куйида­
ги сузларини келтириш уринлидир: «Асрлар тугаш келган паллада 
бутун инсоният, мамлакатимиз ахолиси жуда катта экологик хав- 
фга дуч келиб колди. Б уни сезмаслик, кул ковутитириб утириш 
узини-узи улимга махкум этиш билан баробардир. Афсуеки, куп- 
лар ушбу муаммога бенарволик ва масъулиятсизлик билан муно-
7


сабатда булмокдалар ... Экология хозирги замоннинг кенг микёс- 
даги кескин ижтимоий муаммоларидан биридир. Уни хал этиш 
барча халкларнинг манфаатларига мос булиб, цивилизациянинг 
хозирги куни ва келажаги куп жихатдан ана шу муаммонинг хал 
Килинишига бокликдир...»1.
Экологик экспертиза фани табиатдан фойдаланиш, экология 
иктисодиёти ва ижтимоий экология фанлари туташган чегараларда 
ва экологик ХУКУК фани билан узвий боглик. холда, уларнинг асосий 
тушутгчалари, янги крнуниятлари, категориялари, концепцияларига 
асосланган холда шаклланаётган ва ривожланиб бераётган фан- 
нинг янги йуналиши ва сохаси хисобланади. Экологик экспертиза 
ушбу фанларнинг назарий-амалий тадкикотлари натижаларининг 
энг сунгги ва янги ютукларини амалиётга татбик, этишга йугоалти- 
рилган назарий-амалий фандир. У табиатдан фойдаланиш, табиат­
ни асраш ва мухофаза килишни бошкаришнинг экологик эксперти­
за буйича маъмурий-назарот тармок йуналишининг назарияси ва 
амалиёти йуналишини мамлакатнинг баркарор, хавф-хатарсиз ри- 
вожланишини таъминлаш нуктаи назаридан асослаб беради
Узбекистон Республикасининг св е р ен давлат сифатида мус- 
такил тараккиёт йулига утиши жамиятнинг иктисодий ва экологик 
манфаатларини уйгунлаштириш учун янги имкониятлар яратиб бер- 
ди. Мустакиллик йилларида хужалик ни ривожлантириш буйича карор- 
ларни давлат экологик экспертизасидан утказиш тадбирлари амалга 
оширила бошланди. 2000 йилда «Экологик экспертиза тутрисида» 
махсус конун кабул килинди, 2002 йил январ ойида «Экологик экс­
пертизани ташкил этиш ва утказиш буйича низом» тасдикланди. Шу 
муносабат билан экологик экспертиза буйича тизимли, комплекс 
ёндашувларга асосланган илмий тадкикотларни р ив о ж л а нт ир и ш га 
талаб кучайди. 2000-2001 укув йилида Узбекистонда биринчи марта 
Тошкент Давлат иктисодиёт университетининг «Иктисодиёт ва 
статистика» факулътетига карашли «Минтакавий иктисодиёт ва эко­
логия» кафедраси базасида «Иктисодчи-эколог» мутахассислигига ба­
калавриат буйича талабалар кабул килинди. Бу эса уз навбатида 
экологик экспертизанииг утсув фани сифатидаги йуналишни шакл- 
лантириш ва ривожлантиришни такозо этади. Ушбу укув кулланма 
ТДИУда иктисодчи-экологларни тайёрлаш максадлари уд
1ун ёзилган 
биринчи укув кулланма хисобланади.
«Экспертиза» тушу! паси (термини) лотинча «expertus»- «таж- 
риба» сузидан келиб чиккан. Экспертиза тушунчаси фан, техника, 
санъат сохаларида махсус билимга эга булган мутахассис (эксперт) 
томонидан тур л и масалалар буйича тадкикотлар олиб бориб, уларни
Карпмов И.Л. Узбекистон XXI аср бусакасида: ханфеизлпкка гах- 
днд, баркарорлнк шартларп ва тараккиёт ка<|юлатлари. ГГ.: Узбекистан. 1997,

12 ва 115 бегла р.
8


бахолашни билдиради. Эксперт 
6ах,олари бевосита улчовга тушмай- 
диган, шу сабабдан мутахассис мулохазалари ва хулосасига асослан­
ган жараёнлар, ходиса, вокеалар, обьектларни микдорий ёки тартибий 
|бахолашдан иборат булади. Экологик экспертиза фанига нисбатан 
бу тушунча режалаштирилаётган ёки амалга оширилаётган инсон 
хужалик ва бошка фаолиятларининг табиат мухофазаси ва эколо­
гик талабларга, экологик ва табиат мухофазаси конунчилигига муво- 
фиклиги ва мос тушишини хамда экологик экспертиза объектларини 
ишга тушириш, руёбга чикариш, к у ри т мумкинлигини аниклаш ва 
уларни эксперт бахолаш, улар буйича маълум экологик экспертиза 
хулосапарини чикаришни билдиради. Бунда «табиат-жамият» тизими 
уртасидаги узаро алокаларда меьёрий мувозанат ва уйкунликка эри- 
шишни таъминлаш асосий урнини эгаллайди, яъни экпертиза объект- 
лари экологик талаблар ва жамиятнинг экологик-иктисодий манфа- 
атларига мос келиши ёки зид булиши тугрисида хулоса чицарилади.
1.2. Экологик экспертиза фанининг предмета, объекта, 
тадкикот методлари
Экологик экспертиза ф ани мулжалланаётган ёки амалга 
оширилаётган хужалик ёки узга фаолият ( объект )нинг табиатга 
ва инсон саломатлигига таъсирини бахолаш, уларнинг экологик 
иктисодий асосланганлигини аниклаш ва экологик хавфсизликни 
таъминлаш максадларида утказиладиган экологик экспертиза фа- 
олиятининг хусусиятларини урганадиган ва уии таш кил этишнинг 
илмий асосларини ишлаб чикадиган фандир.
Экологик экспертиза фани бир томондан табиий-экологик 
конунлар, коида, принципларга, бошка томондан эса табиат мухо­
фазаси ва экологик экспертиза тугрисидаги конун хужжатларига, 
экологик нормативларга асосланади.
Экологик экспертиза фани экология иктисодиёти фанининг 
амалий экодргия иктисодиёти таркибига киради ва унинг табиат 
ва жамият уртасидаги иктисодий экологик муносабатларни та- 
дкик. этиш сохасида эришган назарий ва амалий нлукларидан узи- 
нинг муаммолари ечимини топишда кенг фойдаланади. Экологик 
экспертиза фани билан боглик. булган Узбекистон Республикаси­
нинг илмий-амалий муаммолари учта асосий йуналишда - назарий, 
методик, экспрементал-намоён булади.
Экологик экспертиза фанининг предмета — экологик экс­
пертизани ташкил этиш ва утказиш жараёнида юзага келадиган 
экологик-иктисодий муносабатлар хисобланади. Бунда асосий максад 
табиат ва жамият уртасидаги узаро алокаларда айни бир вактда 
макбул мувозанатни саклаб кол га и холда иктисодиётни баркарор 
ривожлантириш ва табиий мухит холатини яхшилашга эришиш 
муаммоларининг оптимал ечимини топишдан иборат.
9


Экологик экспертизологик экспертизисодий муносабатлар дав­
лат (ихтисослашган эксперт булинмалари) билан экологик экс­
пертиза буюртмачиси уртасида табиатдан фойдаланиш, табиатни 
мухофаза килиш, чикитларни утилизация (кайта ишлаш), ишлаб 
чикариш фаолиятини экологизациялаш сохаларида содир булади. 
Давлат экологик экспертизасининг субъекти сифатида учта томон 
иштирок этади: бугортмачи, пудратчи, истеьмолчи.
Экологик экспертизани тайинлаш хукукига эга булган дав­
лат хокимияти тизимлари (Табиатни мухофаза килиш давлат 
кумитаси ва унинг худудий органлари, Хуку'мат органлари) эколо­
гик экспертизанинг буюртмачилари хисобланади. Пудратчи сиф а­
тида эса экологик экспертиза тоиширикларининг ижрочилари (ай- 
рим эксперт мутахассислар, илмий-тадкикот институ'тлари, вако- 
латли комиссиялар) иштирок этади. Ушбу экологик-иктисодий 
муносабатларда истеьмолчи сифатида эксперт тахлилининг пред­
мети булган объектларнинг мулкдорлари, эгалари хисобланган кор­
хоналар ёки ташкилотлар катнашади. Бу
7 муносабатларда асосий 
экологик-иктисодий зиддиятлар содир булади. Улар томонлар ман- 
фаатларининг ф арк килиши билан узвий богликдир. Ресурслар- 
нинг чекланганлиги ва одамларнинг табиий ресурсларга эхтиёжи- 
нинг ошиб бориши ва уларни таъминлашнинг кийинлиги, табиат 
Холати ва иктисодий ривожланишнинг узаро богликлиги, ресурс­
ларга харажатлар ва туловлар зиддиятлар келиб чикишининг асо­
сий маноаларидир. Масалаи: максадга мутвофик. экологик сиёсат- 
пи амалга оширмасдан ва табиат мухофазаси талабларига етарли 
амал килмасдан иктисодий ривожланишнинг юкори курсаткичла- 
рига эришиш табиат емирилишига (деградация) ва ифлослани- 
шига сабаб булади. Зиддиятларпинг мохиятини ва уларни максад­
га мувофик бартараф этиш заруратини жамиятнинг объектив эко­
логик ва иктисодий манфаатларининг диалектик бирлиги ва узаро 
богликлиги белгилаб беради. Бу сохада экологик экспертиза фани 
тавсиялари (муносабатларни такомиллаштириш, яхшилаш метод- 
ларини ишлаб чикиш) мухим ахамиятга эга.
Экологик экспертиза фанининг объекта гоят хилма-хил бу­
либ, улар турли микёс ва даражадагп экологик-иктпсодий тизим- 
ларни уз ичига олади. Улар каторига куйидагилар киради: давлат 
дастурларининг, концепцияларининг, ишлаб чикариш кучларини, 
иктисодий ва ижтимоий соха тармокларини жойлаштириш хамда 
ривожлантириш схемаларининг (тархлари) лойихаларн; курилиш 
учун ер ажратиш материаллари; лойиха олди ва лойиха хужжат- 
лари; норматив-техник ва йурик.нома-ут'лу'бий хужжатларининг 
лойихалари; техника, технология, материаллар, моддалар, махсу- 
лотларнипг янги турларини яратишга дойр хужжатлар; турли иш ­
лаб турган корхоналар ва бошка объектлар; алохида мухофаза 
килинадиган табиий худудлар, фавкулотда экологик вазият ва
10


экологик офат зоналари материаллари; шахарсозлик хужжатла- 
ри; махсус хукукий режимли объектлар ва бошкалар.
Экологик экспертиза фанининг асосий илмий-тадкикот ме- 
тодлари каторига тизимли тахлил, гурухлаш, экологик-иктисодий 
бахолаш ва киёсий тахлил, хисоб-аналитик (тахлил), синтез, ба­
ланс, норматив, эксперт бахолаш ва бошка методлар киради. Ай- 
никса норматив тадкикот методлари, шу жумладан экологик нор­
матив методлари (йул куйиш мумкин булган концентрациянинг 
энг юкори даражаси, яшил зоналар нормалари ва бош.) табиатга 
антропоген таъсирнинг йул куйиш мумкин булган объектив чега- 
раларини аниклашга имкон беради.
1.3. Экологик экспертиза фанининг бош ка ф анлар билан бог- 
ликлиги ва узаро алоцалари
Экологик экспертиза муаммоларининг комплекс характери, 
объектининг мураккао ва фанлараро хусусиятлари ушбу фанининг 
куплаб иктисодий, табиий, техника, хукукий, ижтимоий, географик
тиббий ва бошка фанлар билан бокшц булишини ва улар билан хар 
томонлама узаро алокаларни ривожлантиришни тацозо этади.
Табиат билан жамият уртасидаги узаро алокаларни эколо­
гик экспертиза ф ани н унта и назаридан урганиш ушбу муаммо- 
нинг экологик, иктисодий, ижтимоий-демографик, худудий-геогра­
фик, тиббий, шахарсозлик, хукукий, технологик ва бошка куплаб 
йуналишларини хар томонлама комплекс хисобга олишни такозо 
этади. Экологик экспертиза фани табиий ва ижтимоий фанлар 
тута дна н чегараларда тура ди. Ш у сабабдан турли фанлар сохала- 
рининг маълумотларидан, материалларидан кенг микёсда фойда­
ланиш экологик экспертизанииг гоят мураккаб муаммоларини 
муваффакиятли хал этишга имкон беради.
Экологик экспертиза фанини урганишда Б.Коммоиер томони­
дан тавсия этилган куйидаги табиат иктисодиёти конунлари ёки прин- 
цинларидан кенг фойдаланиш мухим ауамиятга эга: хаммаси хаммаси 
билан богланган; хаммаси каёккадир Foim
6 булиши керак; хеч нарса 
бекорга (текии) берилмайди; табиат яхши билади.
Экологик экспертиза тадкикотларида ва амалиётида табиат­
га куп даражада салбий таъсир курсатадиган хуж алик, бошкарув 
ва бошка фаолият (объект) йуналишлари экспертизада куйидаги 
умумий ва фанлараро принципларни хар томонлама хисобга олиш 
мухим илмий-амалий ахамиятга эга:
- шicoниинг хаёти ва сихат-саломатлигининг устуворлиги, ахоли- 
нинг хаёги, мехрати, дам олиши учун кулай экологик шароит яратиш;
- жамиятнинг экологик ва иктисодий манфаатларини айнан 
бирга кушишни илмий асослаб амалга ошириш оркали ахолининг 
яшаши учун сомом ва кулай атроф табиий мухитга эга булиши 
тугрисидаги хукукларининг реал ка фол а тл арини таъминлаш;


- табиат ресурсларидан табиат конунлари, табиатнинг по­
тенциал имкониятлари, табиий ресурсларни такрор ишлаб чика­
риш зарурати ва атроф-мух ит ва а^оли саломатлиги учун асил 
х,олига кайта олмайдиган окибатларга йул куймасликни хцсобга 
олган хрлда рационал фойдаланиш;
- табиат мухофазаси ва экологик экспертнзада конун х,уж- 
жатлари талабларига катъий амал килиш ва экологик хукукбузар- 
лик учун жавобгарлик;
- экологик муаммоларни х,ал этишда ошкораликка амал килиш, 
жамоат ташкилотлари ва ах,оли билан якин алокаларни урнатиш:
1.4. Экологик экспертиза фанининг максади ва 
вазифалари
Экологик экспертиза фани укув предмети сифатида куйида­
ги максадларни кузда тутади:
- табиат билан жамият уртасидаги узаро алокаларнинг асо­
сий конуниятларини билиш асосида экологик экспертизани утка- 
зишнинг мухим эканлигини тушунтириш;
- экологик экспертнзада табиат мухофазаси тугрисидаги ва 
экологик экспертиза тугрисидаги конун хужжатлари талабларига 
Катъий амал килиш зарурлигини доимо хисобга олишга ургатиш;
- мулжалланаётган хужалик ва бошка фаолиятни амалга 
ошириш тутрисида карор кабул килинмасдан олдин бундай ф ао ­
лиятнинг экологик талабларга мувофикдигини экологик экспер- 
гизадан утказганда табиатдан фоидаланиш ва табиатни мух,офаза 
килишнинг мураккаблиги, куп омиллиги, тармоклараро ва фанла- 
раро муаммо эканлигини хар томонлама х,исобга олган тадкик. 
этиш малакаларини эгаллашга эришиши;
- режалаштирилаётган ёки амалга оширилаётган хужалик 
ва бошка хил фаолиятнинг атроф табиий мухит ва фукаролар 
сотлигига салбий таъсир курсатишини, уларнинг хавфлилик дара- 
жасини аниклаш буйича экологик экспертиза утказганда масалан 
экологик хавфсизликни ва экологизациялашни таъминлаш зару­
рати нуктаи назаридан хдл этиш лозимлигини тушунтириш;
- экологик экспертиза утказишда атроф табиий мух,итни му- 
хофаза килиш ва табиий ресурслардан окилона фойдаланиш буй­
ича назарда тутилаётган тадбирларнинг етарли ва асослигини аник­
лаш принциплари, методлари ва йулларини билишга ва уларни 
амалиётда куллашга ургатиш;
- экологик экспертиза эндиликда шаклланиб бораётган ва 
тез ривожаанаётган фанлар жумласига киради. Унинг асосий коида- 
лари ва концепциялари табиатни мухофаза килиш максадларнга 
эришишга йуналтирилган. Ушбу фан тядкикотларида экологик 
экспертиза механизми оркали куйидаги экологи к-иктисодий муам- 
молари ечимига асосий эътибор берилади: инсон саломатлиги, эко­
12


логик мувозанатни саклаш, экологизациялаш, табиатдан окилона 
ва уни ишдан чикармайдиган килиб фойдаланиш учун кулай шарт- 
шароитлар яратиш, экологик хавфсизлик ва бош калар.
Экологик экспертиза фанининг назарий ва амалий билимлари 
иктисодчи-экологлар, эколог-экспертлар, иктисодчиларни профессио- 
нал тайёрлашнииг мухим шартларидан хисобланади. Экологик экс­
пертиза фани хозирги экологик сиёсатни тутри тушунишга ва амалга 
оширишга, мамлакатни баркарор ривожлантиришда табиат мухофа- 
засининг экологик-эксперт йуналишининг мохшгтини билиб олишга 
илмий асос булиб хизмат килади.
Ушбу фаннинг вазифалари мамлакатиинг табиатни мухофа­
за килишга каратилган объектив эхтиёжларига мутеофик бошка- 
ру'вининг барча бушнларида экологик экспертиза хизматларига 
талабнинг ошиб бораётганлиги билан белгиланади. Ицтисодиётни 
экологизациялаш, экологик баркарор ривожлаиишга утиш зарура- 
ти экологик экспертизанииг ахамиятини янада оширади. Ш у му- 
носабат билан экологик экспертиза фани олдида турган асосий 
вазифаларга цуйидагилар киради:
- табиат билан ж амият узаро алоцаларининг экологик экс­
пертиза йуналишини чукур ва хар томонлама тадкик этиш;
- экологик экспертизанииг Узбекистоннинг баркарор ривожла- 
ниш ва иктисодиётни экологизациялаш йуналишларига утиши билан 
боглик булган назарий ва амалий масалаларининг ечимини топиш;
- экологик экспертиза объектларининг табиатдан фойдала­
ниш ва атроф табиий мухитга таъсирини ва экологик хавфлилик 
даражасини комплекс тахлил этиш;
- экологик экспертиза учун такдим этилаётган материаллар- 
нинг табиатни мухофаза килиш тутрисидаги конун хужжатларига 
мувофиклигини аниклаш методларини ишлаб чикиш;
- экологик экспертизани истикболда ривожлантиришнинг эко- 
логик-иктисодий устуворлик ва иктисодиётни экологизациялашга 
асосланган йуналишларини аниклаш, уларни илмий асослаш ва ри- 
вожлантириш;
- экологик экспертиза утказиш оркали табиатдан рационал 
фойдаланиш ва табиатни мухофаза килиш имкониятларини дав­
лат бошкарутви ва бозор инструментлари оркачи тартибга солиш- 
нинг самарадорлигини ургаииш;
- экологик экспертизанииг долзарб ва усту'вор йуналишла­
рини аниклаш ва эксперт тадкикотларининг самарадорлигини 
ошириш методларини ишлаб чикиш.
Ушбу курени ^фганиш табиатни мухофаза килишни бошка- 
рувиинг тармок маъмурий методлари каторига кирадиган эколо­
гик экспертизанииг ахамияти, мохияти, мазмуни ва асосий йуна- 
лишлари ва ривожланиши истикболларини чукур урганиш ва асо­
сий коидаларини билиб олишга ва экологик-экспертиза билимла- 
рини амалиётда куллашга хизмат килади.
13


Ц исцача хулосалар
Экологик экспертиза янги ф ан ва укув предмети сифатида 
экология иктисодиёти ва ижтимоий экология ф анлари туташган 
чегараларда ва экологик хукук ф ан и билан узвий боглик хамда 
эндиликда ш аклланмокда ва ривож ланмокда. Бунда 20 0 0 йилда 
«Экологик экспертиза тутрисида» Узбекистон Республикаси кону- 
нининг кабул килиниш и мух.им ахам иятга эга булди.
Экологик экспертиза ф ан и м улж алланаётган ёки ам алга 
ош ирилаётган хуж алик ёки узга ф ао л и я т ( объект)н ин г т аб и ­
атга ва инсон саломатлигига таъсирини бахолаш , уларнинг эк о ­
логи к-иктисодий асосланганлигини аниклаш ва экологик хав- 
фсизликни таъминлаш максадида утказиладиган экологик эк с­
пертиза ф аолиятининг хусусиятларинн урганадиган ва уни таш ­
кил этиш нинг илмий асосларини иш лаб чикадиган ф андир.
Экологик экспертиза ф анининг предмети экологик эк с­
пертизани таш кил этиш ва утказиш ж араёнида ю зага келади- 
ган эк о л о ги к-и кти со д и й м уносабатлар х,исобланади. Унинг 
объекта булиб турли микёс ва дараж адаги экологик-иктисодий
— тизимлар хизм ат килади.
Д авлат экологик экспертизанинг субъекта сиф атида уч 
томон иш тирок этади: буюртмачи, пудратчи, истеьмолчи.
Ушбу ф аннинг асосий илм ий-тадкикот методлари к ато ­
рига тизимли тахлил, гурухлаш , экологик-и ктисодий бах;олаш 
ва киёсий тахлил, синтез, баланс, норматив, эксперт бахолаш ва 
бош калар киради.
Экологик экспертиза куплаб иж тим оий-иктисодий, т аб и ­
ий, техника, хукукий, география, тиббиёт ва бош ка ф ан лар б и ­
лан узвий б о т и к булиб, уларнинг назарий- ам алий кл у кл ар и - 
дан кенг фойдаланади.
Экологик экспертиза ф ан и предмети сиф атида узига хос 
максад ва вази ф аларга эгадир. Унинг асосий коидалари ва кон- 
цепциялари табиатни мухоф аза килиш м аксадларига эриш иш - 
га йуналтирилган.
14


Н азорат ва м ухокам а учун саволлар
1. «Экспертиза» ибораси нима ва у экологик экспертиза 
нуктаи назаридан кандай мазмуига эга?
2. Экологик экспертиза ф а н ва укув предмети сиф атида 
кандай ш аклланган?
3. Экологик экспертиза ф ан и нимани урганади?
4. Экологик экспертизанинг предмети ва объектини т а ъ ­
рифланг.
5. Экологик экспертиза м уносабатларининг иш тирокчи- 
лари - бую ртмачи, пудратчи, истеьмолчи кандай вазиф аларни 
баж ариш ини ва улар уртасидаги муносабатларнинг м охиятини 
тушунтиринг.
6 . Экологик экспертизанинг асосий илмий тадкикот ме- 
тодларини айтинг.
7. Экологик экспертизанинг бош ка ф ан л ар билан алока- 
лари ва бокликлигини ва уларнинг ахам иятини туш унтиринг.
8 . Экологик экспертиза ф анининг максади ва вазиф ала- 
рини таъриф ланг.
Асосий адабиётлар
1. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавф - 
сизликка тахдид, баркарорлик ш артлари ва тарак.киёт каф о- 
латлари. —Т .: Узбекистон 1997.
2. Атроф-мухитни мухофаза килиш миллий режаси. Т., 1998.
3. Н ациональны й доклад. О состоянии окруж аю щ ей при­
родной среды и использования природны х ресурсов в Респуб­
лике Узбекистан. -Т ., 2002.
4. А троф табиий мухитни м ухоф аза килиш . Ко ид ал ар ва 
норматив хуж ж атлар. —Т .: Адолат, 2002.,
5. Экологик экспертиза тутрисида. Узбекистон Республи­
каси К °нуни ( 2 0 0 0 ).
15



Download 4.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling