T h e m inistry of h ig h e r and sec o n d a r y spec ial educatio n of th e r epu blic of u zbek istan tashkent state e c o n o m ic u n IV er sity


II боб ЭКОЛОГИК ЭКСПЕРТИЗАНИИГ ИЛМИЙ-


Download 4.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/31
Sana04.11.2023
Hajmi4.06 Mb.
#1747722
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31
Bog'liq
Экологик экспертиза. Жумаев Т.Ж

II боб
ЭКОЛОГИК ЭКСПЕРТИЗАНИИГ ИЛМИЙ- 
МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ
2Л . Экологик экспертиза туррисида тушунча
«Экологик экспертиза» тушунчаси асосан куйидаги уч хил 
йуналиш да тал ки п этилади. 
1 ) экологик экспертиза давлат 
бош карув тизимидаги махсус ф ао л и я т тармоги; 
2 ) экологик 
экспертиза-фап йуналиши; 3 ) экологик экспертиза — укув ф ани.
Экологик экспертизанинг мамлакат бопщарув тизимида гар- 
мок сифатида шаклланиши учун энг камида куйидаги учта шароит 
булиши керак: 
1 ) бундай тармокни шакллантириш учун давлат 
манфаатининг мавжудлиги; 
2 ) мусгакил тартибга солиш (бош ка- 
риш) предметини ташкил этувчи тартибга солинадиган экологик- 
щтисодий ижтимоий муноеабатларнинг яккол намоён булиши; 3) 
алохида методларда тартибга солишга эхтиёжнинг борлиги:
Бундай шароит Узбекистон мустакилликка эришгандан кей- 
инги даврда пайдо булди: мамлакатда Табиатни мухофаза килиш 
давлат кумитаси таркибида ягона Давлат экологик экспертиза ти­
зими ва уларнинг Цоракалпокистон Республикаси, вилоятлар, Toui- 
кент шахридаги эксперт органлари ташкил этилди ва улар ф аоли­
ят курсатмокда 1996 йилда ушбу тизимда 63 ходим ишлаган, му- 
раккаб муаммоларни куриб чикиш учун 300 дан купрок таникли 
олимлар эксперт сифатида цатнашганлар. Экологик экспертиза 
цилинган объектлар сони 1993 йилда 1860, 1994 йилда-2640, 1995 
йилда-3712, 1996 йилда-4384 та булган. 1997 йилда «Давлат эко­
логик экспертизасини ташкил этиш ва утказиш тартиби» ишлаб 
чикилган ва таедикланган'. 2002 йил январ ойида «Экологик экс­
пертизани ташкил этиш ва утказиш буйича низом таедикланган.
Экологик экспертиза бопщ арув тизим идаги махсус тар- 
моц ф ао л и яти булиб, у табиат ва ж ам и ят уртасидаги алокалар- 
ни уйкунлаш тириш , экологик-иктисодий муносабатларни тако- 
миллаш тириш , халцнинг экологик м анф аатларини амалга ош и­
риш буйича экологик экспертиза усулини куллаш асосида таб и ­
атдан ф ойдаланиш иинг экологик талабларга м увоф ик келиш и­
ни аниклайдиган ва уларни назорат киладиган махсус давлат 
бош карув тизимидир. Хар кандай тизим каби экологик эксп ер­
тиза хам уни ш акллантирувчи омиллар оркали бирлаш ган (ин- 
теграц иялаш ган) куплаб элементлардан таш кил топган.
' О состаянии окруж аещ ей среды и использовании природны х р есур­
сов в Республике Узбекистан. Н ациональны й доклад. - Т., 1998.
16


Экологик экспертиза бош карув тизим ида тармок, си ф ат и ­
да асосан экологизациялаш методларидан кенг ф ойдаланган 
холда уз ф ункциясини баж аради. Ушбу тарм ок объектлари гонт 
хилма-хил булиб, улар таркибига куйидаги л ар киради: Узбеки- 
стоннинг миллий экологик тизими таркиби га киради ган табиий 
объектлар-ер, фойдали казилмалар, сув, усЦмлик ва урмон, хай- 
вонот олами; экологик тизимнинг айрим ком понентлари (кис- 
м лари) - атм осф ера хавоси, курикхоналар, бую ртмалар; ишлаб 
чикариш ф аол и яти ва антропоген таъсирда булган экологик 
тизим лар-киш лок хуж алиги сохасида, кишлок, хуж алигндан та- 
шкаридаги сохаларда, ахоли яш аш манзиллари, рекреация (дам 
олиш ) даволаш -сорломлаш тириш зоналари, Куролли кучлар 
ихтиёридаги ерлар, ишлаб чикариш ва истеъмол чикитларини 
кайта, иш лаш ва утилизациялаш ни тартибга солиш ва бош ка­
лар. Уз навбагида бу хилма-хил объектлар йирик ва м ураккаб 
макро экотизим лар-текислик чул (са х р о ), суториладиган (а н т ­
ропоген) текислик, 
т о р о л д и
-
to f
зоналари таркибига киради. IIГу 
еабабдан тармок, экологик экспертизаси таркибида чул, антро- 
поген текислик, 
t o f
йуналиш лари хам аж рати ли ш и керак.
К урсатилган объектлардан ф ойдаланиш ни тарм ок йуна- 
лишида экологик эксп ертиза ут к а зиш да таб и ат м ухоф азаси 
буйича lionyii хуж ж атл ар и билан бир каторда, табиат ва ж ами- 
ятга хос конуниятлар хам хисобга олиниш и керак.
Э кологик эксп ертиза ф а н си ф ати д а эндиликда ш акллана 
бошлади. Хрзирги кунда унинг илмий асосланган концепцияла- 
ри иш лаб чикилмаган. Л екин экологик экспертизанинг ф ан
сиф атида ш аклланиш и учун барча ш ароит мавж уд. Illy муно­
сабат билан унинг ф ан сифатида ривож ланиш ининг куйидаги 
йуналиш ларини курсатш к мумкин: а ) экологик экспертиза му- 
аммолари йуналиш ини тад ки к этиш га тарихий ёндаш иш ; б) 
дастлаб ум}гмий коидалар ва конуниятларни, су'нгра хусуснй 
йуналиш ларни тад ки к этиш га асосланган м антикий ёндапп'вга 
амал килиш ; в) тадкик этилаётган йуналиш ларнинг хам м а то- 
монларини ва алокаларини экологик-иктисодий ёндашутзга асос- 
ланиб текш ириш ва урганиш.
Экологик экспертиза ф ан сиф атида экологик эксп ертиза­
нинг тармок, сифатидаги хусусиятлари, назарияси ва амалиёти 
гуррисидаги билимлар тизимидан иборатдир. Ушбу ({заннинг 
предметига экологик экспертизанинг ю корида курсатиб утил- 
ган тарм ок сифатидаги ахборотларига куш имча, ян а куйидаги 
мустакил мавзулар хам киради:
1) экологик экспертизанинг илмий тадкикот методлари;
2 ) экологик экспертиза амалиёти;
17


3) экологик экспертизанииг ривож ланиш тарихи;
4) экологик экспертиза манбалари (ахборотлар ва бошкалар);
5) экологик экспертизанииг регионал-зонал, худудий ху- 
сусиятлари ва уларни тартибга солиш экспертизаси;
6 ) экологик экспертиза ф анида кулланиладиган махсус 
герминалогияни баён этувчи терминлар (туш унчалар) аппарата;
7) экологик экспертиза талабларини баж ариш ам алиёти 
ва таж рибалари.
Экологик экспертиза ф ан сифатида экологик экспертиза - 
нинг бошкарутз тизимидаги тарм ок сифатидаги хусусиятлари тут- 
рисида билимлар тизимидан, шунингдек экологик экспертизанинг 
экологик экспертиза тутрисидаги укув фанидан таш кил топган.
Э кологик экспертиза укув ф а н и сиф атида куйидаги хусу- 
сиятларга эга. Эколог-эксперт ихтисослиги буйича мутахассис 
ёки экологик экспертиза сохасида иш ловчилар, экологик эк с­
пертиза хизматидан фойдаланувчилар ушбу соха буйича укув 
цастурларида белгиланган маълум хаж м даги махсус билимлар- 
га эга булиши керак. Укув ю ртларини битирувчиларнинг м ин и­
мум билимлари уларнинг келгусидаги иш ф аолияти хусусиятига 
боглик холда белгиланади. Ушбу курс буйича дастурлар хам 
шуларни хисобга олиб тузилади. Экологик экспертизанинг укув 
ф ан и сиф атида мазмуни амалда экологик экспертизанинг ф ан
сифатидаги хусусиятларига асосан мос туш ади ва улар билан 
деярли бир хил булади.
Ш ундай килиб «Экологик экспертиза» тушунчаси уч хил
— тармок, ф ан ёки укув ф ан и сиф атида талкдга этилади.
2 .2 . Э кологик эксп ертиза таб и атд а ва ж а м и я т уртасидаги 
узаро таъсир йуналиш ларини назо рат килиш
Экологик м уам м олар-ж ам ият ва табиат уртасидаги у за­
ро муносабатлар, атроф табиий мухитни саклаш ва асраш муам- 
моларидир. Инсон минг йиллар м обайнида узининг техни к 
им кониятларини доимий равиш да ошириб борди, табиатга ун- 
даги биологик мувозанатни куллаб кувватлаш нн унутган холда 
аралаш иш ни кучайтирди.
Айникса XX асрнинг иккинчи ярмида табиатга таъсир 
курсатиш ю ки кескин купайди. Табиат билан ж ам и ят уфтаси- 
даги муносабатларда кескин си ф ат узгариш лари юз бердп ва 
бунда ахолининг тез купайиш и, (индустриализация) саноатла- 
шиш ва урбанизация (ш ахарлаш ув) ж араёнларининг зу[) бе- 
риб ва ж адал ривож ланиш и окибатида хуж алик ю клари боси- 
ми хамма жойда экологик тизимнинг уз-узини тозалаш ва реге­
18


нерация (ти кл аш ) кобилиятидан ош иб кетди. Ш у сабабдан 
биосф ерада табиий модда айлаииш и бузилди, ахолинннг хозир- 
ги ва келаж ак авлодининг сихат-саломатлиги х ав ф остида цолди. 
Табиатни экологик х авф -х ата р ва хал о катд ан асраб к о л и т
ж ам и ятни нг биринчи дараж али вазиф асига айланди. Акс холда 
агар хозирдан бош лаб шошилиич чоралар курилм аса якин ке- 
лаж ак д а мисоният глобал микёсда экологик халокатга дучор 
булиши мумкин. Хозирги ш ароитда, экологик тизим лар тобора 
кучайиб бораётган хуж алик босими юки ва огирлнгнга бардош 
бсра оладими, экологик муаммолар комплексида энг хавфли бутан 
(звено) каерда иайдо булади, инсон узи яратган кийии эколо- 
гик ахволии тузата оладими деган саволларга ж авоб тогшш эко- 
логик экспертиза муносабатлари учун биринчи д ар аж али ах,а- 
миятга эга булиб колди.
Экологик муаммолар гоят м ураккаблиги ва куп киррали- 
ги, ечимининг кийиилиги, айни пайтда моддий иш лаб чикариш- 
нинг барча тарм оклари ва хамма м ам лакатлар ва регионларда 
узига хос йуналиш ларда намоён булаётганлиги билан а.чохида 
аж рали б туради. Ш у билан бир каторда таб и ат ва ж ам и ят 
уртасидаги узаро алокаларга хос булган ва зам онавий ф ан то­
монидан ишлаб чикилган умумий таълим от хам борки, улар 
экологик экспертизанинг илмий-методологик асосларини иш ­
лаб чикиш ва экологик назоратни амалга ош ириш да мухим стра- 
тегик ахам иятга эгадир.
Ушбу таълимогнинг асосий мазмуни куйидагича:
1 .инсоннинг хаёти, яш аш и, ф аолияти, ф аровонлиги опти- 
мал (энг кулай, энг макбул) табиий ш ароитни таъминлам асдан 
амалга ошмайди.
2 . Инсон ф аолияти атроф табиий мухитга хар хил йуна- 
лишда мукаррар таъсир курсатади.
3. T a
6iiaT ва ж ам иятнинг узаро таъсири тарихан узаро 
богликдир.
4. Табиат ва ж ам и ят узаро таъсири иктисодий-экологик 
ж ихатдан узвий богликдир.
5. Табиат ягона (ях ли т) тизимдаи таш кил топган, ишлаб 
чикариш сох,аси учун зарур булган, айни пайтда таб иат крнун- 
ларига зид келадигаи идоравий м ехнат таксимотн ш аригида 
табиатдан фойдаланиш экологик ж ихатдан макбул йуналиш ­
ларда реж алаш тириб ам алга ош ирилм аса, ва экологик экспер­
тиза оркали назорат килинмаса, у м укаррар равиш да ягона ва 
яхлит табиат тизимига зарарли таъсир курсатади.
6 . Т абиат билан ж ам и ят 
у р т а с и д а г и
узаро алокаларни 
оптималлаш тириш ва зиддиятларпи бар атараф этиш нинг энг
19


макбул ва и л гор ф ан исботлаган йуналиши ривожланиш нинг 
ноосфера йулига утиш билан узвий богликдир. Ушбу йул хозирги 
пайтда мавжуд булган экологик ва иктисодий м анф аатлар уфта- 
сидаги зиддиятларнинг кескин туе олаётган давридан инсон, ж а ­
мият ва табиат ривожланиш ини окилона бошкаруни даврига — 
ривожланиш нинг ноосфера й у л и 'а утишни билдиради. Бу гоя 
биринчи марта академик В .Й .В ернадский томонидан баш ораг 
килингаи эди. Ноосфера ривожланиш ини турри гушуиишнинг 
иойдевори шупдан иооратки, инсон табиатнинг аж ралм ас тарки- 
бий кисми булиб, у табиат конунларига буйсучнишга мажбурднр. 
Ноосфера ривожланиш ига утиш замонавий цивилизацияни ха- 
локатдан саклаб крладиган ягона наж от йулидир.
1) 
Н оосф ера-ноос-акл, (гр е к т и л и д а ) сф ера-кобик, ят.ни 
«акл цобига» маъносини билдиради. Н оосфера-биосфера ри в о ж ­
ланиш ининг олий боскичи-цивилизациялаш ган инсониятнинг 
пайдо булиши ва ш аклланиш и билан боглик булиб, бу даврда 
инсоннинг аклли ф аолияти Ер ш ари ривож ланиш ининг асосий, 
хал килувчи омилига айланади.
Бирлаш ган М иллатлар Т аш килотининг (Б М Т ) атроф - 
мухит ва ривож ланиш га баги иланган К онф еренциясида (Рио- 
д е-Ж ан ейро, 1992) ривож л +иан м ам лакатларга хос булган 
Хозирги бозор-истеъмол модели инсониятни халокнтга олиб бо- 
риши туррисида хулоса чикарди. Бу беркарор ривож ланиш м о­
дели булиб, биосф еранинг ва хомаш ё ресурсларини уйламай 
ишлатиш ва истеъмол килиш билан характерланади. Ш у са ­
бабдан К онф еренция Д екларацияларида барча м ам лакатларга 
бугунги ва кел аж ак авлодларининг эхтиёж ларини таъминлаш
максадида атроф-мухитни саклаб колиш асосида баркарор (ку л ­
лаб кувватловчи) ривож ланиш га утиш тавсия килингаи. Бу н ­
да иктисодий ривожланиш ни инсон фаолиятининг табиатга т а ъ ­
сирининг экологик хавф еизлигини таъ м и нлаш билан барча 
кушиб олиб боришга эриш иш лозим. Ш ундай килиб баркарор 
ривож ланиш тулиунчаси куйидагиларни уз ичига олади:
• инсон эътиборнинг марказида тугради ва уг табиат билан 
уйгу'нликни саклаган холда соглом ва сам арали яш аш хукукига 
эгадир;
• атроф-му'хит му'хофазаси ривож ланиш нинг аж ралм ас 
таркибий кисми булиб, ундан аж ратилган холда курилиши мути- 
кин эмас;
• ривож ланиш хуку к и шуидай амалга ош ирилиш и керак- 
ки, унда ривож ланиш га талабни кондириш ва атроф -м ухитни 
саклаб колиш бир хил дараж ада таъминланиш нга бир вактда 
эриш иш мумкин булсин;
20


• м ам лакат а^олисининг дунё халкларининг яш аш дара- 
ж асидаги худудий ф ар к л ар кам айиб бориш и керак;
Ш у муносабат билан мустакил Узбекистон Республикаси 
утмиш тотолитар социалистик тизимдаи колган огир экологик 
мерос огирликларини б ар тараф этиш и ва баркарор ривож ла- 
нишга эриш иш и учун экологик экспертиза м уносабатларида 
куйидаги йуналиш ларга асосий эъгиборни карати ш и керак;
• истеъмол бую млари сониии купайтирм аслик ва моддий 
истеъмолиинг тухтовсиз ва чекланм аган усиш ига йул куймас- 
лик, инсоннинг ам алий ва ижодий эхдиёж ларини товарнинг сн- 
ф ати ва вазиф асиии яхш илаш асосида таъм инлаш ;
• м ам лакат микёсида ресурсларни т еж аш , табиатни т и к ­
лаш технологиясига утиш ни ам алга ош ириш ва уни назорат 
кили ш ;
• м ам лакат ва унинг региоиларида хуж алик-ахборот ва 
иж тим оий-дем ограф ик ривож ланиш нинг илмий асосланган да- 
стурларини ишлаб чикиш ва ам алга ош ириш , уларни табиатни 
асраш ва унинг бойликларини купайтириш ва му'хофаза килиш 
вазиф аларига, инсоннинг жисмоний ва м аънавий ривож ланиш и 
м анф аатларига буйсуидириш ;
• иж тимоий ж араёнларни бош кариш ва тартибга солиш- 
нинг янги типига утиш ва оу нда хар том онлам а илмий тахлил 
ва баш оратлаш га экологик экспертиза хулосаларига асосланиш;
• узбек халки ва бош ка м иллатларнинг миллий к.адрият- 
лари, ан ьаналари , м аданиятларинипг узаро алокалари ва бир- 
бирини бойитиш ж араёнларин и ривож лантириш ва улардан 
табиат мухофазаси ва экологик экспертиза ам алиётида ф о й д а­
ланиш .
Б аркарор ривож ланиш стратегияси экологик экспертиза- 
да табиат ва ж ам и ят ривож ланиш нинг уйгуилгиини таъмин- 
лаш га каратилган куйидаги принципларга асосланади.
• экологик вазиятни билиш;
«табиатнинг ифлосланиш и ва табиий-ресурс салохияти- 
дан фойдаланиш нинг чегара парам етрларини асослаш;
• ушбу параметрларга эриш иш ни таъминловчи иктисодий- 
экологик ва экологик экспертиза м еханизмларни ишлаб чикиш.
2 .3 . Экологик экспертиза м уносабатларида экологик 
конунлар, кридалар, принципларга асосланиш
Экологик экспертиза бонж ариш тизимининг тармок. йу­
налиши сифатида м ам лакат ва унинг регионлари ва худудла- 
рида хуж алик комплекси янгиликларининг (ш у жумладан та-


биатни узгартириш лойихаларининг х а м ) инсон яш аш м ухити, 
табиий ресурслар ва одамлар саломатлигига таъсирни бахолаш
билан ш угулланади. Бунда экологик экспертиза экологиянинг 
цонунлари, доидалари ва принципларига асосланади, уларнинг 
ам алга ош ирилаётган лойихаларга таъсири эхтимолини текш и- 
ради ва хуж алик тадбирларининг ушбу фундаментал коидалар- 
га мос келиш ини аниклайди.
Экологик экспертиза муносабатларида таъсири хар том он­
лам а хисобга олиниши зарур булган экология конунлари, коида - 
лари, принциплари куп сонли оулиб, у'ларни тузилмаси, функци- 
яси, эволю цияси, тизимлараро урни, эмпирик окибатига кура 
гурухларга булиш мумкин. М асалан, ту'зилмасига кура 10 та 
экологик конун, 4та коида, 2 та принцип, функциясига кура 14 
та экологик конун, 7та коида, 5 та принцип, эволюцияси буйича 
9 та экологик конун, 2 та коида, 5 та принцип, тизимлараро 
урнига кура 
8 та к ° нун, 5 та коида, эмпирик окибатига кура 1 
та экологик конун, 7 та коида, 
6 та принцип борлиги аниклан- 
ган (Рейм ерс Н .Ф ., 1990) Уларнинг умумий сони куйидагича: 
Конунлар-42, коидалар-25, принциплар-13. Уларнинг таъ риф и, 
таъсири хусусиятлари, улардан фойдаланиш нинг асосий йуна- 
лиш лари махсус экология эициклопедиялари, лутат ва маълу- 
мотномалар, укув адабиётларида ва илмий асарларда батаф сил 
баён килинган. Ш у сабабдан биз энг мухим экология конунла­
ри, коидалари, принципларининг айримларига намунавий мисол 
тарицасида кискача таъ риф бериш билан чекланамиз. Булщай 
ёндашу'в уку вчиларда маълучи тутиунча ва тасаввур пайдо бу- 
лиш га ёрдам беради.
Экологик конунлар орасида ф ункционал конунлар к а т о ­
рига кирадиган ички динам ик м увозанат крпуни_мугхим уринни 
эгаллайди.
И чки денам ик м увозанат конунига кура айрим табиий 
тизимлар ва ушарнинг иерархиясининг (боскичлари) моддала- 
ри, энергияси, ахбороти, динамик си ф ати шулща!! узаро боглан- 
ганки, ушарнинг бирортасида содир буладиган хар кандай узт а - 
риш тизимнинг ички мунозанатига таъсир килади, унинг модда- 
энергетик, ахборот, динамик сиф атининг йигандисида ва ф у н к ­
ционал тузилмасида микдор ва си ф ат узгариш ларининг содир 
булишига олиб келади. Бундай у^згаришлар эса ушбу ж араён- 
лар содир булаётган худудлар ва ушарнинг иерархиясига хам 
деярли бир хил ва баробар д араж ада таъсир курсатади.
Ушбу экологик конун таъсирининг экологик экспертиза 
фаолиятида хисобга олиниши зарур булган эмпирик (ам алий ) 
окибатлари кунидагилар билан характерланади:
22


1. Табиий мухитнинг хар кандай узгариш н (экотизимлар- 
нинг модда, энергия, ин ф орм аци я, динам ик си ф ат и ) м укаррар 
табиий зан ж ир реакцияларининг ривож ланиш ига олиб келади, 
улар эса уз навоатида ам алга ош ирилган узгариш ларни нейтра- 
лизациялаш (таъсирсизлантириш ) ёки янги табиий тизимларни 
ш акллантириш томонига йуналади ва табиий мухитнинг сези- 
ларли кайтмас характердаги узгариш ига олиб келади.
2. Экологик комгюнентлар (энергия, газ, сую цликлар, суб- 
стратлар (озиклантирувчи м у х и т ), продуцент (у си м л и к л а р ), 
консумент (х а й в о н л а р ), редуцентлар (м и к р о о р ган и зм л ар ), т а ­
биий тизим ларнинг ахборот ва динамик си ф атлар и микдорий 
ж ихатдан тутри чизикли эмас, яъни бир курсаткичнинг узгари- 
ши ёки кучсиз таъсир курсатиш и окибатида бош каларида (ва 
буту 
н 
тизимда) куч л и четга чикиш , 
o fh iii
ю з
бериш и мумкин.
3. Й ирик экотизим ларда ам алга ош ирилган узгариш лар 
нисбатан кайтмасдир. Улар иерархия буйлаб пастдан баландга 
утиб, - таъсир курсатиш ж ойидан б>тун б иосф ерагача - глобал 
ж араёнларни узгартиради ва шу асосда уларни янги эволю ция 
дараж асига куга ради.
4. Табиатни хар кандай махаллий узгартириш нинг глобал 
биосф ера микёсидаги йигиндисида ва унинг энг йирик кисмла- 
рида (регионларида) ж авоб реакциясини кузгайди ва эколо­
гик-иктисодий салохиятнинг нисбатан узгармаслигига олиб к е ­
лади ва унинг купайиш и табиий тизим ларнинг термодинамик 
баркарорлиги билан чекланади.
Куплаб экологик цоидалар орасида «Табиатни «цаттиц» 
( «Купол»;«дагал») бош кариш пинг зан ж и р л и (м у к ар р ар ) реак- 
цияси цоидаси» алох,ида уринни эгаллайди. «Каттйк.», коида та- 
рикасида, табиий реакц ияни келтириб чикаради ва узок вакт 
оралигада экологик, ижтимоий ва иктисодий ж ихатдан йул куйиб 
булмайдиган окибатларга олиб келади. Бу коиданинг харакати 
шу билан богликки, ундл табииг! тизимлардаги хаётга купол, 
«жаррохлик» аралаш уви ички динамик м увозанат конунини 
хар акатга келтиради ва табиий ж араёнларни куллаб кувват- 
лаш учун энергетика хараж атларини кескин кутпайтиради. Бутща 
экологиянинг опти м алли к конуни бузилади. Ш у м уносабат 
билан «каттик» бош кариш га асосланган тадбирлар м аж м уаси, 
масалан, чулларни узлаш тириш , сув ресурсларини кайта таксим- 
лаш ва бош калар зарарни конлаш (ком пен сац ия) учун куп 
микдорда х араж ат килиш ни (ш ур ювиш, м елиорация, эрозияга 
карш и кураш ) талаб килади ёки тадбирларни гонт эх;тиёткоро- 
на 
p
,;
i
кетини уйлаб ам алга ош ириш ни такозо этади.
Табиийлик принципи («эеки автомбиль» принципи) шунга


асоеланадики, табиатни техник тизимлар оркали бошкариш вакт 
^тишига борлик равишда тобора купрок, маблар куйишни талаб 
килади ва охир окибатда уларни куллаб кувватлаш норационал 
(зарар келтирувчи) ахволга утади. Ш у саоабдан бош кариш нинг 
табиий ( «юмшок») ш акли техник («к,аттик») бош кариш дан са- 
Маралирок булади. Табиий («юмшок») бош кариш (экологик ба- 
лансни (нисбатни) б илвосита iiyi галтирувчи, тикловчи бош кариш ), 
коида таракасида, макбул, максадга мувоф ик табиий занж ир ре- 
акциясини кузгашга олиб келади. Ш у сабабдан у ижтимоий- 
иктисодий жихатдан «каттик» (техноген) бош кариш дан афзал- 
дир. Мисол тарикасида максадга м^иофик. мелиорация тадбир- 
лари тизИмини табиатга мос йуналишларда ам алга оширишни 
курсатиш мумкин. Эски автомобилни таъмирлаш учуй куп маб­
лар сарф лаш кераклиги каби техноген ( «каттик») бопщарувдан 
ушбу холат бошка куринишларда намоён булади.
2.4 . Экологик экспертизанинг асосий туш унчалари ва 
бах;олаш мезонлари
Экологик экспертизанинг терминология (туш унчалари) 
бойликлари эндиликда ш аклланм окда. Унинг кенг таркалгаи 
ф ундаментал туш унчалари каторига «экологик холат» (вази ят, 
ахвол), «экологизациялаш», «экологик зарар» ва улар билан бор- 
лик булган иборалар тизими киради.
Табиий мухитнинг «экологик холати» ( ах во л и , вази ят) 
тушунчаси инсон хаёти, яш аш и, ф аолиятининг ш арт-ш ароитла- 
рини таъминловчи (ва белгиловчи) конкрет геотизимлар (эко- 
тизимлар) (|)ун
1сцияси, харакатининг табиий механизми холачи- 
ни билдиради. Табиий му'хитга антропоген таъсир курсатиш
нуктаи назаридан экологик холатни бахолаш да экологик ва 
м антикан боглик. булган куйидаги тартиб зан ж ирига асосла­
ниш зар^гр: табиий хола г-муво.иикпли х,олат-бухронли (кризис- 
ли) холат-орир (кри ти к) хрлат-хдлокатли (к атастр о ф а) холат- 
х ал о каг (коллапс) х о л ат и . Ушбу зан ж ир асосий халкалари- 
иинг мохияти куйидагилар билан ифодаланади.
Табиий холатда табиат бевосита инсон ф ао л и яти оркали 
узгартирилм агаи булади. Т аб и ат м ахаллий м икёслардагина 
инсон ф аолиятининг 
роят
кам дараж ада, сезиларли ва оилвоси- 
та таъсирида булади.
М увозанатли холатда табиий м \х ч тда ш тикланиш ж ара- 
ёнлари суръатлари антропоген бузилиш ларга тенг ёки ю кори- 
рок булади.
Бухронли ( кр и зи сл и ) холатда табиий тизим ларда ан тро­
24


поген бузилиш лар тезлиги табиатнинг уз-узини тиклаш суръат­
ларидан ю кори булади, лекин бунда табиий тизим ларда туб уз- 
гариш лар содир оулмайди.
Огир (к р и т и к ) холатда илгари м авж уд булган экотизим- 
лар улардан камрок, мах,сулдорликка эга булганлари билан ал- 
маш инади, лекин бу ж араённи хозирги асл холи га кай та т и к ­
лаш им кониятлари мавжуд булади.
Х алокагли (к ат аст р о ф а) холатда кам махсулдор экоти- 
зим ларни м устахкамлаш нинг кийин тикланувчи ж араён лари
содир булади.
Х,алокат (кол л ап с) х,олатда экотизим лар биологик м ах ­
сулдорлигини тиклаб булмайдиган йукотиш содир булади.
Экологик экспертиза муносабатларида «экологизациялаш» 
тушунчаси марказий уринни эгаллайди. Экологизациялаш тутнун- 
часи махаллий (л о кал ), регионал ва глобал дараж ада (айрим кор- 
хоналардан техносферагача) табиий ресурслар ва шароитлардан 
фойдаланиш самарадорлигини оширишга имкон берадиган техно­
логик, бошкарув ва бошка карорлар тизимини узлуксиз ва изчил- 
лик билан жорий килиш ва куллашни билдиради. Экологизация­
лаш хозирги замоннинг энг мух,им талабидир. У табиат ва ж ам и­
ят уртасидаги муносабатларни уйгунлаштиришга йуналтирилган. 
Табиатдан фойдаланишнинг хар кандай тури табиат конунларини 
билиш ва улардан самарали фойдаланиш билан узвий богланган. 
Булар эса барча тадбирларни амалга оширишда ушбу конунлар 
талабларига буйсунишни такозо этади, яъни табиий мухдггга таъ ­
сир ва унинг ичига кириб боришга боглик. булган хар кандай тад- 
бир харакат ва фаолият экологиза цияла шув и лозим.
Ш у муносабат билан экологизациялаш ж араёнида ю зага 
келадиган экологик экспертиза муносабатлари куйидаги мак,- 
садларни к узда тллади:
1 ) табиат объектларидан (}х>йдаланшн давомида уларни сак- 
лаб колишни (асраш) таъминлаш ва табиат обьектларининг кайта- 
риб булмайдиган салбий узгаришларига уч|)ашига йул куймаслик.
2 ) фойдаланиш жараёнида табиат объектларини яхши- 
лаш ва улпшг фойдали табиий ф ункц ияларин и фаоллаш тириш , 
зарарларини нейтраллаштнриш (таъсирини утмайдиган килиш ). 
М асалан, тупрок. упумдорлигинп ош ириш ва эрозия ж араёнла- 
рини нейграллаш (йукотиш )
3) бузилган, издан чиккан табиат объектларини тиклаш
(рекультивация ва бош калар)
Табиат объектларини бир вакгнин г узида саклаш , яхш и- 
лаш, тиклаш оркали улардан самарали фойдаланиш икки асосий 
йуналишда амалга оширилади:
25


1) бевосита эксплуатация килинаётган табиат объектла- 
ридан самарали фойдаланиш ва уларни м ухофаза лаш ;
2 ) эксплу атация килинаётган табиат объектларининг фойда- 
ли хоссаларидан самарали фойдаланиш ва уларни мухрфазалаш.
Экологик экспертиза мутносабатларининг ушбу м аксадла- 
ри табиат объектларидан бевосита фойланувчилариинг ( истеъ- 
м олчиларнинг), асосан «эксплуатация»га каратилган, йуналти- 
рилган максадларидан тубдан ф а р к килади. Ш у сабабдан уларни 
кжорида таъриф ланган экологик иж тим оий мулгосабатларнинг 
макеадларига буйсу ниппа йуналтириш лозим.
«Экологик зарар» тушунчаси ж ам иятнинг иктисодий ва пул 
билан улчанадиган иктисодиётга боглик булмаган йукотиш ла- 
ри булиб, уларни табиий мухитнинг оптимал шароитларида (шар- 
тли идеал ш ароитда) б артараф этиш , антропоген ва айникса 
техноген таъсирдан холос этиш мумкин булар эди. Экологик 
зарарни хисоблаш иисоннинг табиат билан уза})о таъсири ж а- 
раёнларининг куйидаги занж ири халкаларини кам раб олади: 
узаро таъсир манбалари-таъсир этиш -табиатдаги узгариш лар- 
табиат асосий ф ункц иялар узгариш и-иж тим оий ва хуж алик 
сохаларидаги окибатларини бах,олаш.
Экологик экспертизанинг асосий тушу'нчалари каторига 
анторопоген юк (нагрузка), геотизимлар баркарорлиги, лагщшаф- 
гларнииг экологик потенциали ва бош калар киради. Уларнинг 
таъриф ини махсус экологик лутатлардан билиб олиш мумкин.
Экологик вазиятни бахолаш нинг у'мумий кабу л килинган 
курсаткичлари на тутрли таъриф даги вазиятни яхлит бир «мах­
ра ж>>га (бир хилликка) келтириш м етодлтэи хозирча иш лаб 
чикилмаган. Амалиётда экологик вазиятни бах,олашнинг турли 
методлари кулланилади. Экологик х авф -х атар турларига 
o o f

лик, равишда экологик вазиятни бах,олашпинг куйидаги йуна­
лиш ларини аж ратиб курсатиш мучикин:
1 ) табиат комионентларининг экологик вазияти;
2 ) «ижтимоий-экологик» вази ят (инсон ягааши ва хаёти, 
сорлирша бевосита таъсир курсатадиган одамлар яш аш и мух,и- 
тииинг ёмоилашуви курсаткичлари);
3) биосфера-экологик вази ят ( геотизимларнинг х,олати, 
регионал ва глобал табиий мувозаиатнинг бу’зи ли ш и );
4 ) ресурс-экологик вази ят (регионларнииг табиий-ресурс 
салохиятииинг камайиш и ва гугаш и).
Экологик-экспертиза вазияти тулиунчаси ихлитлаш тирув- 
чи тушунча булиб, одатда маълум худу'дларда барча экологик 
ингредиентлар (м ураккаб бирикм алар) холатини билдиради. У 
конкрет экологик хавф нииг турига ва тадкикот максадига кура
26


куйидаги хусусиятларга эга булади: таб иат компонентлари эк о ­
логик вазияти, ландш афт-экологик, экологик-иктисодий, иж ти- 
моий-экологик, экологик-сиёсий вазиятлар ( I -чизмага к а р а н г ).
I -чизма.
Экологик экспертиза вазиятининг курсатилган турларида эко­
логик экспертиза муносабатларининг уларга мос йуналишлари бел- 
гнланади ва танланади ва шунга мос бахолаш амалга оширилади ва 
тегишли хулосалар чикарилади. Шу муносабат билан экологик хавф- 
хатарнинг хусусий куриниши билан умумий экологик бухрон (кри­
зис) уртасидаги узвий бокликлик борлигини алохида хисобга олиш 
зарур. Бунда экологик холатни бахолашнинг антропоген таъсирга 
боглик тартиб занжири халкаларининг бирин-кетинлиги, мивдор 
узгаришларининг сифат узгаришларига айланиши ва унинг окиба- 
тида огир экологик холат халокатли (катастрофа) холатга айлани­
ши жараёнлари яъни огар (критик) масса силжиши содир булади.
Ленин шуни хам хисобга олиш керакки, халокатли вазият ва 
Холатлар инсон яшаши мухити ва унга жамият муносабатларининг 
бухронли (кризисли) ахволиниш факат шуларга мос келадипш хусу- 
сий куриниши тарзида намоён булаётир. Lily сабабдаи инсоният хо­
зирги пайтда ушбу хакикатни тоборо купрок тутпуниб, куйидаги мухим 
умумий хулосага келаётир: инсоният яшаш мухитини диккат билан 
кузатиши (мониторинг), табиат билан жамият уртасидаги узаро ало- 
каларни назорат килипп! ва ушбу
7 алокаларда хамма учун мажбурий 
булган умумий коидаларни ишлаб чикиб, уларга доимо амал килиш 
зарур. Шу муносабат билан экологик экспертизашшг ахамияти хам 
тоборо ошиб боради.
Экологик экспертиза мулюсабатларида экологик бухрон ва 
Халокатли холатнинг бир-биридан тугбдан фарк кнладиган икки ту'- 
рини хисобга олиш мухим ахамиятга эга: 
1 ) табиий жараёнлар ор­
кали пайдо буладиган; 
2 ) табиатдан норационал фойдаланиш ва 
бошца салбий антропоген омиллар таъсири окибатида пайдо булади - 
ган.
Му'зликларпи бостириб келиши, вулкоилар отилиши, 
tof
пайдо
27


булишй, зилзилалар ва улар билан боглик булган цунамилар (дах, 
шатли океан тллкинлари вадовули), 
1цунингдек довул куюн (гардоб), 
и м м ^ и б о с и ш ) , кучки, упиридищ ва бонщалар-буларнинг 
L
.. Рдаги табиии омилларнинг таъсирида содир булади. Улар 
j гарувчан Ер шаримизда конуний купа эга. Ленин XX-
? ^ “ ‘ ” я^ ;Г РМИДа ИИрИК таб™ и °ФатлаРнинг содир булиш тезлиги 
г
-1 


° ШДИ ва уларнинг таъсири окибатида инсон ва иктисодий 
'й J

11еча марта ьупайди. Бу холатда табиий офатларнинг
/ ? 
" 'З
1 инсон фаолиятининг провокацион (сунъий) таъсири 
б°гликдир. Табиии офатларнинг окибатида одамлар кур- 
пь-н ’„vn™ ^ мо^ ии„зг^ заР 'П’хтонсиз купайиб бормокда. Гаи шун- 
нг купаииб бориши билан бир каторда унинг табиий 
маларга (фалокат) учраган улкаларда тоооро куп туплани-
r v i n
’учаииб бораетганлнги хам табиий офатлар содир булишини 
гезлаштирувчи омилга аиланган.
Vo„ 
3
1у £)11Ла^ бир ^ат?РДа тамомила бошка экологик бухронлар 
1ЛИД0 5'ла бошлади. Улар инсоннинг юз йиллар мобайнида таби- 
^ Д“
° раТСИЗ ^ВДДяаишиига борлик холда юзага келган. Таби- 

инг Хар бир уиламаи курсатган таъсирига узига хос «уч»
а** жасо бераетир. Инсоннинг атроф мухитга таъсири ми- 
v-Pd 
окатли даражага етган. Атмосфера ифлосланган, окибатда 
1нг.ип й °Ркали> сунгря сзнозт оцавалари оркали ифлосланган. Мил- 
=

ар yHpi;U)i ) еРлаР «айР°н булган, зарарли химикатлар,

•1ИКИТЛар оилаи. ифлосланган. Чуллашиш, урмонларни 
араенла^и катта маидонларга тарка.тган. Биосфера тез суръ- 
‘ 
(■
Рон булаетир. Инсон уз фаолияти оркали уз-учини хало-
. ' r l w
келиши хавф-хатарини кучайтирмокда. Ж амият ва таби- 
И ЗИДД
1!ЯТ. табиат тизимларида кайтариб булмайдиган
• 
S

Ку4аииб бориши хавфини купайтираётир. Шу сабаб-

,5Я ЖЯМИЯТ >Ртасидаги адокаларни нормаллаштиришда
экологик экспертизанинг а^амияти хам тобора кучаймокда.
2.5. Экологик экспертиза атроф-мух,итга 
таъсирини бахолаш
1-1ЙЛ7Т, Экологик экспертиза табиатдан фойдаланиш сохасида карор 
нинг 
' З
аЭК0Л° ГИК талаблаРни хисобга олишни назорат килиш- 
v
УР и пРоцедураси (бажариладиган иш тар гиби) хисобла- 
аС°СИИ ;МаКСаДИ экспертизага тавсия килингаи обьект- 
гч каипята
™ 11 мухофаза килиш ва экологик хавфсизлик талаблари- 
Даражадя мос тушишини текшириш ва бахолашдан 
L !
P™
3T ' Hr аСОСИИ натижаси техник хатоларии аник- 
ш т Л Г 1 Г 0Кибатларини илмий асосда бахолаш, карор кабул 
питгян irnttHi 
а (таш ^илотга) тавсиялар бериш, экспертизага бе- 
Г ш Г п Г
Р Ва об
1>ектлаР»и Руёбга чикаришнинг энг самара­
ли шарт-шароитларини башорат килишга каратилган
Экологии экспертиза атроф-мухитга таъсирини бахолаш (АМТБ)


процедураеидан кейин ва тага асосланган холда амалга оиширилади. 
АМТБ-табиатдан фойдаланиш сохасидаги карорни тайёрлаш ва кабул 
килишда экологик талабларни хисобга олиш процедупасидир. Шу 
нуктаи назардан давлат экологик экспертизаси АМТБни утказиш 
коидаларига амал килишни назорат килиш шаклидир.
Атроф-мухитга таъсирни бахолаш (АМТБ) хужалик ва бо­
шка фаолиятни амалга оширишнинг жамият учун номакбул, кабул 
килиб булмайдиган, эхтимол тутилаётган салбий экологик ва у би­
лан боглик. булган ижтимоий, иктисодий ва бошка окибатларини 
аниклаш, улардан огохлантириш, уларни бартараф этишнинг ншон- 
чли ва зарур тадбирларини амалга ошириш максадларида ташкил 
этилади ва утказилади.
Бир неча хил асословчи хужжатларни ишлаб чикишни уз ичи­
га оладиган хужалик ва бошка карорларни тайёрлашда атроф-му- 
хитга таъсирини бахолаш (АМТБ) боскичма-боскич тайёрланади ва 
уларда назарда тлтилаётган (фаолиятнинг атроф-мухитга таъсири­
нинг турлари, манбалари, даражаси тафсилотлари аникланади.
АМТБ буйича фаолият мазмунига куйиладиган асосий талаб­
лар куйидагилардаи иборат. Эхтимол тугилаётган ва iixvi куй и б бул- 
майдиган окибатларнинг олдини олиш буйича зарур ва етарли чора- 
ларни аниклаш ва уларни куллаш учун назарда тутилаётган фаоли­
ятнинг атроф-мухитга таъсирини тахлил килиш ва бахолаш жараё­
нида хужжатларни асослаб берувчилар куйидагиларии куриб чи- 
кишлари керак:
- мулжалланаётган лойиха ва режанн амалга оширишнинг 
максади;
- мужлалланаётган фаолиятнинг окилона ва маъкул алътер- 
нативаси (мукобил йуналишлари);
- конкрет худудларда мавжуд экологик вазиягни илгари кабул 
килинган ижтимоий-икгисодий ривожланиш буйича карорларни хи- 
]собга олиб лойихаларни ва бошка тавсияларни таърифлаш;
- худудлар ва вактга мос холда назарда тутилаётган фаолият 
амалга оширилаётган худудлар атроф-мухити холати тутрисидаги 
маълумотлар;
- назарда тутилаётган фаолиятнинг эхтимол тутилаётган 
окибатлари ва унинг альтернативаси (мукобили);
- амалга оширилаётган карорнинг жамият 
>"4541 кабул килиб 
булмайдиган окибатларини бартараф этиш чоралари ва тадбирлари;
- мониторинг дастурини ишлао чикиш буйича таклифлар, лой- 
[ихадан кейинги иктисодий тахлил буйича кабул килинган карорлар­
ни амалга ошириш.
АМТБни утказишда куйидаги асосий принципларга амал килиш 
лозим:
1) 
Интеграция (комплекслик). Хужжатларни тайёрлаш жа- 
раёнининг барча боскичларида табиатга, ахолига, хужаликка таъсир 
курсатиш масалаларп бир-биридан ажралган холда куриб чикил- 
маслиги керак.
29


2) Альтернативалик (мукобиллик). Таъсирни бах,олаш лойи­
ха ни н г ф адат куриб чикилаётган варианта билангина чекланиши 
мумкин эмас.
3) Превентивлик (олдини олиш, огохлантириш). Лойихани 
ишлаб чикишнинг бирорта боскичи, унинг турли томонларини куп гиб, 
АМТБни тайёрламасдан тугалланиши мумкин эмас.
4) Устуворлик. Лойих,аларни руёбга чикаришда хар кандай 
мулохаза ва фикр унинг экологик окибатларини инкор этишга асос 
була олмайди.
5) Аииклик (ишончлилик). АМТБни утказишнинг деталлашшни 
(батафсил текшириш) даражаси табиат, ахоли ва хужалик узаро 
таъсирининг экологик ахамиятини белгилаб берувчи даражадан кам 
булмаслиги керак.
6 ) Саклаш(асраш). Режалаштирилаётган (фаолият экологик 
хилма-хилликнинг камайишига, худудлар ва акваторияларнинг био- 
мах,сулдорлиги ва биомассасининг иасайишига, шунингдек' амалга 
оширилаётган лойиха таъсири сохасида табиий биосфера комплек- 
сларининг мухим хаётии хиссаларини ёмонлашувига олиб келмас- 
лиги керак.
7) Мос келиш (мослик, тугри келиш). Режалаштирилаётган 
(фаолият ахоли гурухдари яшаши сифатинн ёмонлаштирувчи окибат- 
ларга олиб келмаслиги ва бошка фаолият турларига тиклаб бул­
майдиган зарар етказмаслиги керак.
8 ) Узгарувчанлик (мослашувчанлик) Режалаштирилаётган 
фаолиятга боглик холда АМТБ жараёнлари тахлилининг мнкёслари, 
му кур лиг и, тури буйича узгариши мумкин.
Атроф - мухитга таъсирни бахолаш (АМТБ) буйича хуж жат­
лар икки бос кич да тайёрланади: I) таъсирни дастлабки бахолаш. 
Режалаштираётган фаолиятнинг зарурати ва максадга мувофнкли- 
ги ва уни амалга ошириш усулларини танлашни асослашнинг даст­
лабки боскичларида утказилади ва АМТБ учун ахборот даражасини 
аниклаш максадини кузда гугади; 
2 ) таъсирни мукаммал (тула) 
бахолаш. Хужжатларни тайёрлаш билан бир вактда олиб борилади 
ва уннш' натижалари ишланманинг барча вариантларини шакллан- 
тириш ва танлашда иштирок этади. Ушбу боскичнинг натижаси: 
руёбга чикариш ёки ишланмани давом эттириш учун танланган ва­
риант; АМТБ буйича хисобот; танланган варнантни асослаш; «Ат- 
роф-мухитга таъсир хаки да баёнот». 3) му’хокама килиш. Мухока­
ма мутахассислар ва жамоатчилик иштирокида эхтимол г^тилаёт- 
ган экологик окибатлар, ижтимоий-иктисодий зиддиятларни аник­
лаш максадида хужжатларни давлат органлари томонидан гасдик- 
лашдан олдин утказилади. Унда АМТБни куриб чикиш, маифаатдор 
томонлар ва жамоатчиликнн хабардор килиш, .мухокама натижала- 
рини расмийлаштириш амалга оширилади.
АМТБ жараёнида экологик шароит ва талабларни аниклаш маса- 
лалари хал килинади, экологик мезонлар ва курсаткичлар ишлаб чики- 
лади. АМТБ бахолашнинг асосий курсаткичлари каторига куйидашлар
30


киради: 
1) табиат компонентлари (атмосфера, шушм, сун, тупрок, усим- 
лик, хайвонот олами, табиий ресурслар, рельеф ва бошкалар) холати 
курсаткичлари: 
2 ) экотизимлар, ландшафтлар холати курсаткичлари: 3) 
ахоли ва тибоий-демографик холати курсаткичлари; 4) регионлар ижти- 
моий-иктисодий холати курсаткичлари ва бошкалар. (Бу курсаткичлар 
махсус йурикномалар, маътумотномаларга асосланнб аникланади).
2.6. Экологик экспертизанинг таркибим 
кисмлари ва тармоклари
Экологик экспертиза бошкариш фаолиятининг таркибий кисми 
сифатида назорат килинадиган объектлар ва фаолиятлар хусусият- 
ларига кура умумий, тармок ва интеграл кисмлардан ташкил тоиган.
Умумий экологик экспертиза унинг бошка кисмларига «хиз- 
мат» курсатадиган экологик экспертиза хизматидан ташкил топган. 
Унга давлат экологик экспертизасини тартибга солиш ва ташкил 
этишни бошкариш органлари киради. Республика Табиатни мух;о- 
фаза килиш давлат кумитаси, Коракалпогистон Республикаси ва 
внлоятлар эксперт органларидан иборат. Ягона Давлат экологик 
экспертизаси тизими утиумий экологик экспертизага киради ва улар 
Узбекистон Республикасининг «Экологик экспертиза тутрисида кону- 
ни» талабларига асосан фаолият курсатади. Шунингдек, буг тизимга 
жамоат экологик экспертизаси гурухларини хам кушиш мумкин.
Экологик экспертизанинг тармок киемига объектларнинг узига 
хослигига кура тор максадга йулланган ва айрим компонентлардан 
ёки уларнинг гурухларидан фойдаланиш ва мухофазалашни экс­
перт назорат килиш йуналишлари киради:
I. Миллий экологик тизим таркибига кирадитан комнонентлар 
экологик экспертизаси
1. Ердан фойдаланиш экологик экспертизаси.
2. Фойдали казилмалардан фойдаланиш экологик экспертизаси.
3. Сувдан фойдаланиш экологик экспертизаси.
4. Урмондан фойдаланиш экологик экспертизаси.
5. Усимлик оламидан фойдаланиш экологик экспертизаси.
6 . Хайвонот оламидан фойдаланиш экологик экспертизаси.
7. Атмосферани му^офазалаш экологик экспертизаси.
II. 
Ишлаб чикариш фаолияти сохасида ва антропоген таъсир- 
даги экологик тизимлар экологик экспертизаси
8 . Кишлок хужалик ишлаб чикаришидан ташкарида булган 
табиий объектлардан фойдаланиш экологик экспертизаси. 
и
9. 
1\ишлок хужалиги сохасида фойдаланиётган табиат объек­
тларининг экологик экспертизаси.
10. [Ахоли яшаш манзиллари (шу жумладан шахарсозлик хуж- 
жатлари) рекреация ва да в о л а ш - со 
f
л 
о м л а штир иш зоналарининг 
экологик тизимлари режими экологик экспертизаси.
11. Ахолининг санитария-эиидемиологик фаровонлигини таъ- 
минлаш экотизимлари экологик экспертизаси.
31


12. Узбекистон Республикаси Куролли Кучларини экологик 
таъминлаш экологик экспертизаси.
13. Ишлаб чикариш ва истеъмол ищитларини кайта ишлаш 
ва утилизациялашнинг экологик экспертизаси.
III. Корхоналар экологик экспертизаси
14. Гурли ихтисослик ва йуналишдаги корхоналар лойихала­
рининг экологик экспертизаси.
15. Корхоналар (ишлаб тур гаи) экологик экспертизаси.
IV.
Махсус экологик экспертиза
16. Технология (техника) экологик экспертизаси.
17. Препаратлар (кимёвий моддалар) экологик экспертизаси.
18. Материаллар, моддалар, махе ул отл ар н и и г янги турларини 
яратишга дойр хужжатлар экологик экспертизаси.
Экологик экспертизанинг тармок кисмида табиатдан фойда­
ланишнинг хар бир тури икки йуналишга (икки максадга) йуналти- 
рилган: I ) у ёки бу табиий объектдан фойдаланишда умуман мухит 
сифатини яхшилашни таъминлаш; 
2 ) фойдаланилаётган табиий 
объектнинг фойдали хоссаларининг жамият ва табиат манфаатла- 
ри учун самарали ва рационал хизмат дилишига эришиш;
Интеграл (комплекс) экологик экспертиза табиатга, ахолига, 
хужаликка таъсирни узаро богланган холда бир бутун килиб бир- 
лаштириб экспертиза назоратидан утказишни билдиради. Улар като­
рига куйидагилар киради:
1. Руёбга чицариища атроф-мухитга тач>сир курсатувчи комп­
лекс ва макса дли ижтимоий - иктисодий, илмий техник дастурлар ва 
концепциялар лойихалари экологик экспертизаси.
2. Ишлаб чикариш кучларини ривожлантириш ва жойлашти- 
риш башоратлари лойихалари экологик экспертизаси.
3. Иктисодий ва ижтимоий соха тармокдарини жойлаштириш 
лойихалари экологик экспертизаси.
4. Эркин иктисодий зоналар ва табиатдан фойдланиш ва хужа­
лик фаолиятини юритишда алохида режимга эга худудларшпи- ри- 
вожчаниши бош режаларининг лойихалари экологик экспертизаси.
5. Регионларнинг ахоли яшаш манзиллари, табиатдан фойда­
ланиш ва ишлаб чикариш кучларини худудий ташкил этиш схема- 
лари лойихалари экспертизаси.
6. Табиатни узгартириш лойихаларининг экологик экспертизаси.
7. Алохида мухофаза этиладиган табиий х}ДУДлар, фавкулодда 
экологик вазият ва экологик офат зоиаларининг худудларннн комп­
лекс текшириш материаллари экологик экспертизаси.
8 . Табиий ресурслардан фойдаланиш билан боглик хужалик ва 
бошка хил фаолияти и тартибга солувчи норматив-техник ва йурик- 
нома-услубий хужжатларнинг лойихалари экологик экспертизаси.
Интеграл экологик эспертиза дастлаб компонентлар буйича, 
сунгра интеграл (экологик иерархиянинг ва регионларнинг барча 
даражалари ва бугинлари учун) эксперт йуналишларида амалга 
оширилади.
32


Кискача хулосалар
Экологик экспертиза тушунчаси асосан куйидаги уч хил йула- 
нишда талкин килинади: 
1 ) экологик экспертиза давлат бошкарув 
тизими таркибидаги махсус фаолият тармога; 
2 ) экологик эксперти­
за-ф ан йуналиши; 3) экологик экспертиза-укув фани.
Экологик экспертизада табиат билан жамият уртасидаги узаро 
таъсир йуналишларини назорат килиш энг асосий муаммодир. Бу муам- 
мо ечими имкониятнинг ноосфера йуналишидаги баркарор йуналиши- 
даги баркарор ривожланишга утиши билан узвий бокшкдир.
Баркарор ривожланиш стратегияси экологик экспертизада 
куйидаги принципларга асослаиади: 
1 ) экологик вазиятни билиш;
2 ) табиатнинг ифлосланиши ва табиий-jpecypc салохиятидан 
фойдаланишнингг чегара параметрларини асослаш; 3) ушбу па 
раметрларга эришишии таъминловчи иктисодий-экологик ва эко­
логик экспертиза механизмларини ишлаб чикиш.
Экологик экспертиза уз тадкикотлари ва амалиётида экология- 
и инг конунлари ва принципларига асосланади, уларнинг амалга оши­
рилаётган лойих,аларга таъсири эхтимолини текширади ва хужалик 
тадбирларининг ушбу фуидаментал цонунларга мос келишини аник- 
лайди. Экология конунлари, коидалари, принциплари куп сонли булиб, 
уларни билиш, улардан амалиётда фойдаланиш мухим ахамиятга эга.
Экологик экспертиза учун энг мухим булган тушунчалар 
цаторига куйидагилар киради: «Экологик хаёт», «экологизациялаш», 
«экологик зарар» ва улар билан боглик иборалар тизими.
Амалиётда экологик вазиятни бахолашшшг турли методлари 
кулланилади. Экологик хавф хатар турларига боглик равишда экс­
пертизада экологик вазиятни бахолашнииг куйидаги йуналишларини 
ажратиб курсатиш мумкин: 
1) табиат компонентлари буйича; 2 ) 
ижтимоий-экологик вазият буйича; 3) биосфера-экологик вазият 
буйича; 4) ресурс-экологи к вазият буйича.
Экологик экспертизада атроф табиий мухитга таъсирини ба­
холаш (АМТБ) боскичма-боскич тайёрланади ва уларда назарда 
тутилаётган фаолиятнинг атроф-мухитга таъсирининг турлари, 
манбалари, даражаси тафсилотлари аннкланади.
АМТБни утказишда куйидаги асосий принципларга амал 
килинади: интеграция, мукрбиллик, превеитивлик, устуворшш, ашгк- 
лик, саклаш, мос келиш, узгару^чанлик.
АМТБ буйича хужжатлар икки боскичда тайёрланади: 1) дас- 
глабки бахолаш; 2) таъсирини тула бахолаш. Натижалар мутахас- 
сислар ва жамоатчилик иштирокида мухокама килинади.
Экологик экспертиза назорат килинадиган объектлар ва 
фаолиятнинг хусусиятларига к^ра умумий, тармок ва интеграл 
кисмлардан ташкил топади.


Н азорат ва м удокам а учун саволлар
1. Экологик экспертизанинг ф ао л и я т тарм оги, ф а н , укув 
предмети сифатидаги ф арклари ни туш унтиринг.
2. Экологик экспертнзада табиат ва ж ам и ят уртасидаги 
узаро муносабатларнинг кайси ж ихатларини биринчи уринда 
хисобга олиш керак?
3. Н оосф ера ривож ланиш и нима ва у экологик эксп ерти­
за учун кандай ахам иятга эга?
4. Барцарор ривож ланиш нима? Уни экологик экспертиза 
ам алиётида куллаш йулларини туш унтиринг.
5. Экологик экспертиза экологик конунлар, коида л ар, прин- 
ципларидан окилона ф ойдаланиш за руратини мисоллар билан 
тушунтиринг.
6 . И чки динамик мувозанат конуни, табиатни «каттик» 
бош кариш нинг занж ирли (м ухокам а учуикаррар) реакцияси 
коидаси, табиийлик принципи ним а? Уларнинг мохиятини ту- 
ш унтириб беринг.
7. Экологик экспертизанинг фундам ентал туш унчаларини 
айтинг ва уларни тушунтиринг. «Экологик хрлат>>, «экологиза­
циялаш», «экологик зарар» ва улар билан боглик туш унчалар 
тизимининг мазмуни ва мохиятини билиб олинг.
8 . Экологик вазиятни бахолаш нинг кандай йуллари бор?
9. Атроф - мухитга таъсирни бахолаш (А М ТБ) нима ва уп- 
дан экологик экспертиза муносабатларида кандай фойдалинади?
10. Экологик экспертизанинг таркибий кисмлари ва тар- 
м окларини таъриф лаб беринг.
34


Асосий адабиётлар
1. Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавф - 
сизликка тахдид, баркарорлик ш артлари ва тар ак к и ёт к аф о- 
латлари. —Т .: Узбекистон, 1997.
2. А троф табиий мухитни м ухоф аза килиш . Конунлар ва 
норматив х уж ж атлар. —Т .: Адолат, 20 0 2 .
3. «Экологик экспертиза тутрисида» Узбекистон Респуб­
ликаси Цонуни. (
2 0 0 0 Й).
4. 2 0 0 5 йилгача атроф -м ухитии м ухоф аза килиш ва т а ­
биий ресурслардан рационал ф ойдаланиш буйича давлат дас- 
турп. —Т ., 
2 0 0 0 .
5. А троф-мухитни м ухоф аза килиш миллий ,\аракат ре- 
ж аси. —Т ., 1998.
6 . Н ациональный доклад. О состоянии окружаю щ ей при­
родной среды и использования природны х ресурсов в Респуб­
лике Узбекистан. -Т ., 2002.
7. Ли Н. «Экологическая экспертиза. У чебное руководство. 
М. 1995.
8 . Реймерс Н.Ф. «Экология (теория, закона, правила, прин­
ципы и гипотезы)». —М ., 1994.
9. С провочник эколога-эксперта. -Т ., 1997.
35


III боб
У ЗБЕК И С ТО Н Д А ГИ Э К О Л О ГИ К В А ЗИ Я Т ВА УНИ 
ЭКСПЕРТ БАХОЛАШ
З Л . Экологии в ази яи и .н г умумий таъ р и ф и
Бирлаш гаи М иллатлар Таш килотининг Рио-де-Ж анейро- 
да 1992 йилда утказилган атроф -м ухит ва ривож ланиш га ба- 
ришланган Конф еренциясида ж ам и ятн и н г баркарор ривож ла- 
ниши табиий мухитни емириш ва табиий ресурсларнинг кам ай- 
иши ва тугаш и хисобига амалга ош маслиги, шунингдек кучли 
иктисодиётсиз яшаш мухитииипг зарур сиф атини таъминлаб 
булмаслиги туррисидаги хулосаларга келди. Узаро боглик бул­
ган иктисодиёт, экология ва иж тим оий ж араёнларни биргалик- 
да бош кариш баркарор ривож ланиш ни таъм инлаш нинг асосий 
шартидир. Ушбу коидалар Узбекистон Реснубликасига хам тулик 
тааллуклидир. Бу конференцияда глобал экологик муаммолар 
ечимини топишда бозор иктисодиётига утаётган м ам лакатлар- 
нинг алохида роль уйнаш и туррисидаги 
ро я
биринчи м арта кун 
тартибига куйилди ва 'гула куллаб кувватланди. Бу м ам лкатлар 
каторига Узбекистон ва М арказий О сиёнинг бош ка давлатлари 
Хам киради. Улар катта табиий ресу])с салохиятига эга булиб, 
регионал ва глобал мнкёеда атрог[)-мухитни сорломлаштиришга 
салмокли хисса куш иш имкониятига эгадир. Ш у муносабат 
билан Узбекистондаги хозирги экологик вазиятни экологик эк с ­
пертиза муносабатларини ривож лантириш нуктаи назаридан 
тахлил килиш мухим ахамиятга эга.
М устакиллик йилларида Узбекистонда экологик тадбир­
лар тизимини амалга оширишга катта ах ам и ят берилиб, бу ти- 
зим м ам лакат халд хужалигиии ислох килиш нинг таркибий 
кисмига айланди. Амалга оширилган энг мухим тадбирлар к ато­
рига куйидагилар киради: атроф -м ухитни м ухофаза килиш ни 
амалга ош ириш нииг куп боскичли тузилм алари барпо этилди; 
атроф -мухитни мухоф аза килишнинг хукукий асоси яратилди 
ва у муттасил такомиллаш тириб берилмокда; 200 5 йилгача 
даврда табиатни м ухоф аза килиш ва табиий ресурслардан ра- 
ционал фойдаланиш буйича давлат дастури ишлаб чикилган 
ва у ам алга оширилмокда; атроф -м ухитни м ^ о ф а з а килиш 
миллий харакат реж аси ишлаб чикилган; биологик хилма-хил- 
ликии саклаш миллий стратегияси ва х ар ак ат реж аси ишлаб 
чикилган; реснубликада атро())-мхтсит гигиенаси буйича м и л ­
лий харакат реж аси ишлаб чикилган; алохида мухо(})аза кили-
36


надиган худудлар майдони сезиларли купайгирилган. Курсатил- 
ган ху ж ж атл ар ва ам алга ош ирилган тадбирлар мам лакатда 
экологик экспертиза муносабатларини ривож лантириш страте- 
гиясини иш лаб чикиш учун асос булиб хи зм ат килади. Ш у 
сабабдан Республика ф укароларининг яш аш и учун с о т о м шарт- 
ш ароит вуж удга келтириш ва табиатдан ф ойдаланиш самара- 
дорлигини ош ириш , табиий ресуреларнинг озайиш ига йул куй- 
маслик, табиатини асраш ва м ухоф аза килиш да экологик экс­
пертиза амалиёти бош кариш нинг ута мухим ахам и ятга эга бул­
ган йуналинш ари каторига киради.
Экологик экспертиза нуктаи назаридан табиатдан ф о й д а­
ланиш ва атроф -м ухитни м ухрф аза килиш сохасида республи- 
када узок давр мобайнида хукм ронлик килган утмиш тотали- 
тар ту'зумдан мерос булиб колган экологик м уаммолар ечими­
ни топиш , м ам лакатда м авж уд булган бош ка экологик муаммо- 
ларнинг яхли т м анзарасини аниклаш , уларни келтириб чикар- 
ган сабаблар ва улардан кузатилаётган кунгилсиз окибатлар- 
нинг натиж аси хисобланган мураккаб экологик вазиятнинг таъ- 
сирини тахлил этиш м ам лакатнинг антропоген ом илларга бог- 
лик. булган экологик вазияти тутрисида тула тасаввур беради. 
Булар уз навбатида экологик экспертиза ам алиётида максадга 
мунофик. лойихаларга аф зал л и к бериш ёки сам арасиз лойиха - 
ларни рад этиш масалаларини тугри хал этиш га хизм ат килади.
Республикадаги хозирги экологик вази ят у’зок. утмиш ва 
якин даврларда иж тимоий-иктисодий ривож ланиш да хукм рон­
лик килган бошкарувнинг юкори дараж ада марказлаш уви, икти­
содиёт ва табиатдан ф ойдаланиш уртасида м аксадга мувофик. 
мувозанатнинг урнати лм аганли ги, иш лаб ч и кар и ш , айникса 
киш лок хуж алигига хаддан зиёд ахам и ят берилгани, табиий 
ресурслардан фойдаланиш ва табиат м ухофазасини бошкаришга 
етарли эътибор берилмаганлиги ва бош ка кутглаб омиллар би­
лап узвий богликдир. Булар эса уз навбатида м ам л акат табиа- 
тига катта зарар етказди, уму'мий экологик вазиятнинг кескин- 
лашу'вига, экотизимлар ва ландш аф тнинг бузилиш ига ва бошка 
огир окибатларга олиб келди, ресиубликада утиучугай экологик 
баркарорликни жиддий х авф остига куii;rii.
Узбекистон Республикаси Президента И .А .Каримов табиий 
мухитни инсон юритадиган хуж алик фаолиятининг зарарли таъ- 
сиридан химоя килиш билан боглик, купгина экологик муаммо­
лар тутрисида гапириб, М арказий Осиё ва Узбекистондаги эколо­
гик вазиятни куйидагича хакконий бахолайди: «Марказий Осиё 
минтакасида экологик фалокатнинг гонг хавф ли зоналаридан 
бири вужудга келганлигини алам билан очик, айтиш мумкин.


Вазиятнинг мураккаблиги шундаки, у бир неча ун йилликлар 
Мобайнида ушбу мумммони инкор этиш натижасидагина эмас, 
балки минтакада и^сон хаёг ф аолиятииниг деярли барча сох,а- 
лари экологик хатар остида колганлиги натижасида келиб чик- 
кандир. Табиатга купол ва такаббурларча муносабатда булишга 
йул цуйиб булмайди. Виз бу борада аччик таж рибага эгамиз. 
Бундай муносабатни табиат кечирмайди. И нсон-табиатининг 
хужайини, деган сохта социалистик м аф куравий даъво, айникса, 
М арказий Осиё минтацасида куплаб одамлар, бир канча халклар 
ва миллатларнинг хаёти учун ф о ж и ага айланди. Уларни кири- 
либ кетиш , генофонднинг йук булиб кетиш и ёкасига келтириб 
куйди
»1 И .А.Каримов Узбекистонда хам бу ж араёнлар мавжуд- 
лигини ва бу ерда жуда мураккаб, хавф ли вазият вужудга кел- 
ганлигини алохида таъкидлайди. (Уша асар 116 бет)
Узбекистондаги хозирги экологик вазиятнинг экологик 
экспертиза назоратида хисобга олиниш и зарур булган асосий 
хусусиятларидан куйидагиларни к
5фсатиш мумкин:
- респ^бликада атроф-мухитнинг экологик талабларга тула 
ж авоб берадиган (хаво, сув, тупрокниниг ифлосланиш и белги­
ланган стандарт талаблари дараж асида булган) худудлар мам- 
л акат умумий майдонининг 27% ни (
1 2 0 минг кв.км ) таш кил 
этади ва мазкур худудда Узбекистоннинг 45% га я кин ахолиси 
(
11млн. киш и) яш айди. Долган худудлар да экологик вазият 
турли дараж ада бузилиш ларга у р а г а н ;
- иктисодиётиинг хомашё ва табиатни этссплугация килувчи 
ресурс ва энергияни куп истеъмол киладиган тарм окларнинг 
тез ривож ланиш и (айникса анъанавий киш лок хуж алиги, ф ой- 
дали цазилмаларни казиб олиш ва экспорт килиш , энергия ва 
хомашёни куп истеъмол киладиган тар м о к л ар ) табиий мухичта 
салбий таъсир килиш босимининг кучайиб бориш ига ва меъёр- 
дан ошиб кетиш ига олиб келган;
- табиат компонентларининг барчасида экологик холат 
сезиларли узгариш ларга учраган. Б улар каторига хавонинг 
иф лосланиш и, ер усти ва ер ости сувларининг ифлосланиш и, 
тупрокнинг шурланиш и ва деградацияга лчраши, биологик мах- 
сулдорлик ва хилм а-хилликнинг кам айиш и, яйловларнинг диг- 
рессияси, урмонларнинг кесиб юборилиши мулла шу в ж араёнла- 
рининг кучайиши ва бош калар киради;
- ахоли яшаш м анзи л лар и -ш ах ар ва киш локларда эколо­
гик вазиятнинг ёмонлаш уви, ва унинг ахоли саломатлиги ва
1 К аримов. И .Л . У збекистон XXI аср бусагаспда: хап ф си зли кка тах- 
дид, баркарорлп к ш артларп на та р ац к и ёт ка(|ю латлари. —П.: У збекистон, 
1997,116 6.
38


гурмуш дараж асига зарарли таъсирининг кучайиб бориш и ку- 
затилмокда. Булар каторига ах,олининг тоза ичимлик сув и б и ­
лан етарли дараж ада таъминланм аганлиги, ком м унал хужалиги 
на саноат окаваларининг, чикиндиларнинг купайиш и, сан и та­
рия хизматининг паст дараж аси ва бош ка нокулайликларнинг 
мавжудлиги киради;
- катгик чикиндиларнинг (ш у ж ум ладан зарарли саноат 
чикиндилари) куплаб тупланиб колиш и, радиоактив ифлосла- 
нишнинг катта хавф л ар и борлиги (М арказий К изил кум, Тош - 
кент вилояти ва бош калар);
-т а б и и й ва техноген халокатлар (сел, кучки, упирилиш , 
зилзилалар) хавф ининг кучайиб> бориши;
- Орол денгизининг куриш и ва Орол буйидаги салбий эк о ­
логик узгариш ларга боглик булган х ал о к ат ва ин кирозлар, 
иж тимоий оф ат, экологик нокулайликларнинг мавжудлиги;
- алохида м ухоф аза килинадиган табиий худудлар майдо- 
ни ва тузилмасининг талабга ж авоб бермаслиги;
- куш ни давлатларни нг чегараларидан утиб келаётган 
ифлослантирувчи таъсирнинг мавж удлиги ва бош калар.
Узбекистонда м авж уд булган экологик вазиятнинг курса- 
тилган хусусиятлари экологик экспертиза муносабатларида ахо- 
лининг яш аш и кулай ш ароитлар ярагиш , табиий ресурслардан 
туга б колмайдиган гарзда ф ойдаланиш , табиатнинг мах,сулдор- 
лиги, уз-узини тиклаш им кониятларини саклаб колиш , атроф - 
мухитни саклаш ва м ухоф аза килиш сохасида миллий м анф а- 
атларнинг устуворлигини таъм инлаш , халк хуж алигида эколо- 
гиялаш тириш ни кенг цуллаш йуналиш ларида эксперт назора- 
тини кучайтириш ни такозо этад и .
3 .2 . Т аб и ат ком пон ентларин ин г экологик холаги
3 .2 .1 . А тм осф ера хавоси
Атроф-мухитнинг экологик холати ва худудларда эколо­
гик мувозанатнинг бузилиши куп ж ихатдан атм осф ерага ан т ­
ропоген таъсирнинг салбий хусусиятлари билан белгиланади. 
Узбекистонда 35 мингдан купрок хавони булгаётган доимий 
манбалар булиб, уларнинг ф а к а т ярмига якини чанг ва захарли 
газларни ушлагичлар билан жихозлаиган, 1,5 мингта манба чанг 
ушлагич курил мал ар билан ж ихозланм аган. М авж уд курилма- 
ларнинг уртача самарадорлиги хам 60-70% ош майди. Булардан 
таш кари атм осф еранинг автомобиллар томонидан ифлослани- 
ши айникса ш ахарларда катта курсагкичларга эга.
Ресиубликада хар йили атм осф ерага доимий ва ха ракат-
39


ланувчи манбалардан чицариладиган ифлослантирувчи чикин- 
ди микдори 1,8 млн тоннани таш кил этади. А тмосферага чика- 
рилган чикиндилар умумий миедорида саноат тарм окларининг 
улуши (% х,исобида) куйидагича таксимланган: иситиш сан о а­
ти 40, электр энергетика-28, м етталургия-14, курилиш индуст- 
р ияси-5, кимё саноати-3.
Доимий манбалардан атмосферага 150 хилдан ортик ифлос­
лантирувчи модцалар чикарилади. Атмосфера х,авосидаги энг куп 
захарли моддалар саноат зоналарига якин жойлашган (ёки уша 
томондан шамол эсганда) турар-жой районларида булиб, бу ерда 
стандартларда курсатилган микдордан анча юкори булиши куза- 
тилган. Олмалик, Чирчик, Навоий, Самарканд ва Ф аргона шахар- 
ларида кимё ва металлургия саноати корхоналарининг кимёвий 
моддалари атмосфера хавосини энг куп даражада ифлослайди. 
Иирик шахарларда атмосфера хавосини ифлословчи асосий омил 
шах,ар транспортидир. Масалан гГошкент шахри атмосфераси- 
нинг ифлосланишида ш ахар транспортининг хиссаси 80% дан 
ортади. Умуман республика буйича атмосферага чикариладиган 
ифлослантирувчи моддаларнинг 53% автомобил транспорта хдс- 
сасига т р и келади (0 ,9 8 млн т ) . Республика доимий манбалари- 
даи чикадиган чикиндиларнинг 84% Тошкент, Кашкадарё, Бухоро, 
Фаргона, Навоий вилоятлари хиссасига тутри келади.
Табиий ифлослантирувчи манбалар каторига Кизилкути ва 
[хораку м сахролари, Орол денгизининг куриб бориши туф айли 
пайдо булган «О рол кум >> чанг ва туз сахроси киради. Сурхонда- 
рё вилоятининг ку плаб туманлари Т ож икистоп алю миний за- 
водининг (М ирзо Турсунзода ш ах р и ) захарли чикиндилардан 
катта зарар курмокдалар.
Атмосферанинг ифлослантирадиган манбалар ва уларнинг 
зарарлари устидан экологик экспертиза назоратини амалга ош и­
ришда куйидаги чора-тадбирларни амалга ош ириш га алохида 
эътибор бериш лозим: а) энг йирик ифлослантирувчи к орхон а­
лар томонидан атм осф ерага чикииди чикариб таш лаш ни м а к ­
симу™ кискартириш; б) мунтазам равишда автотраиспортда ёнган 
газларнинг чикарилиш ига карш и кураш ; в) корхоналарда т е х ­
нология жараёнларини такомиллаш тириш , замонавий ва мукам- 
мал хаво тозалагич мосламаларидан (фойдаланиш; г) атм о сф е­
ра хавосининг тозалиги у стидан назоратни ку^чайтириш.
3 .2 .2 . Сув ресурслари
Сув ресурслари Узбекистоннинг кургокчил кескин Конти­
нентал иклимли, худудлар и да чуллар хукумрои мавкега эга бул-
40


ган шароитда х,аёгий мухим ахамиятга эга. М амлакатда хар йили 
60 куб км ха ж м да сув сарфланади. Узбекистонда фойдаланила- 
диган дарё суъ окимларининг асосий кисми (8 5 % ) Циргизистон 
ва Тож икистон тогларидан бошланади. Сувдан окилона ф он д а- 
ланмаслик, унинг ифлосланиш и, сифати пастлиги ва етишмасли- 
ги бир катор муаммоларни келтириб чикарм окда. Буларга куйи- 
дагилар киради: а) куплаб окар сутвларнинг в а ер ости сувлари- 
нинг ифлосланганлиги. М асалан, аникланган ер ости чучук сув- 
ларининг 40% ичишга яроксиз холга келиб колган; б) ахоли- 
нинг ичимлик сув и билан етарли таъминланмаганлиги. Умуман 
мамлакатнинг у'чдан бир кисмининг ахолиси давлат стандартна- 
рига тугри келмайдиган ичимлик сувини истеъмол килмокда; в) 
сукоришда стада и теж ам корлик билан фойдаланмаслик. Окиб 
келаётган сувиинг 40% сугориш тармош шрида ва карийб 20%
суториш ж араёнида йукотилади. Ста танкис ш ароитда далани 
ортикча суториш ернинг шурланишнга, ер остн сувларининг ер 
юзасйга якинлиги ва бошка сабабларга кура ахоли яш айдиган 
жойларнинг ста остида кол нити га олиб келади; г) ер юзасидаги 
сувнииг ифлосланиш и. Суториладигаи дехдончилик ер ю засида­
ги сувии ифлословчи асосий манба булиб, ж ам и станинг 78%ини, 
саноат 18%ини, коммунал хуж алик 4% ини ифлослайди. Кол- 
лектор-зовурда окаётган сувнииг деярли ярми республика окар 
сув тармокларига ва суъ хавзаларига гушади; д) коммуннал ху­
жалиги ва саноат окавалари. Киш локлардан окиб чикадиган 
окава сувла|> хеч каерда тозаланмайди ва у ока]) сувларни, сутв 
хавзаларини бактериялар билан зарарлайди. К анализация тар- 
мокларини куриш суги таъминотига нисбатан анча оркада кол- 
мокда. М асалан, ш ахар ахолисининг 54% , киш лок ахолиснинг 
3% игина канализация билан таъминланган. Саноат корхонала­
ри ж ам и сувнииг 
2 0 %дан камропш и ишлатса хам улар жойларда 
му'хитии ифлослайдиган хавфли манбаларни вужудга келтиради.
Сугориш куламининг катталиги, сувнииг м инераллаш ган- 
лиги ва ифлос коллектор-зовур су'влари жу'да кутпайиб кетган- 
лиги сув сиф атини яхш илаш билан боглик энг мухим экологик 
муаммони хал этиш ни м ура к ка бл а и гти р м окд а. Хозирги вактда 
(Ю% дан зиёд ирригация тизими кай та тиклаш ни талаб этади.
Суп ресурсларини теж аш ва му'хофаза килиш нииг эколо­
гик экспертиза иазорати учун мухим йуналишлари кутйидагилар- 
дан иборат: а) ичимлик сутш билан таъминлаш : сув таъминоти- 
ни яхш илаш , сувни теж аш , ичимлик сугв манбалариии м ухофаза- 
лаш; б) санитария ва маиший окава сутвларини гозалаш; в) 
кишлок хужалигида сувни теж аш ва 
м у х о ф а з а
килиш: иррига­
ция тузилмасини кайта таш кил этиш ва модернизациялаш , сугв,
41


ер ва шурланишни комплекс бош кариш , коллектор-зовур сувла- 
рини таш лаб юборишни тартибга солиш, окава сувларни дарё ва 
сув омборларига окизишни батамом тухтатиш ва бош калар.
3 .2 .3 . Ер ресурслари
Узбекистоннинг ер ресурслари гоят хилма-хил булиб, улар 
чул текислик зонаси (ш у жучмладан суториладиган (антропоген) 
текислик), адир(тоголди ва п а ст то гл а р ), 
to f
(урта 
t o f
) , 
баланд 
to f
зоналари ерларидан иборатдир. Республиканинг ер майдони 
44 7 ,4 минг кв. км ни таш кил этган. Ер фондининг 61,5 фоизи 
(2 7 5 ,2 минг кв.км ) кишлоц хужалигида 3 ,6 фоизи (1 6 ,2 минг 
кв.км ) урмон хужалигида ф ойдаланилган. 
2 % (8,9м инг кв.км ) 
алохида мухофаза килинадиган худудлар, 4 % (1 ,7 минг кв.км ) 
саноат корхоналари, транспорт тармоклари ва бошка нокишлок, 
хужалиги тармоклари ерлари, 1,5 % (6 ,7 минг ка.км ) гидротех­
ник ва бош ка сув хужалиги иншоотлари ерлари, 0,5% (3,1 минг 
кв.км ) ш ахар худудлари ерлари, 26,7% (119,4 минг кв.км ) фой- 
даланилмайдиган ерлардан таш кил топган.
Диш лок хужалигида фойдаланиладиган ерларнинг (2 7 0 ,2
минг к в.к м ) 8 2,2% яйловлар ва у тлоклар, 17,8% хайдаладиган 
ерлардан иборат. Республикада суториладиган ерлар 43 минг 
кв.км (м ам лакат худутшнинг 9 ,7 % ) майдонни эгаллайди. Р ес­
публиканинг давлат урмон фонди 16,2 минг кв.км булиб, унинг 
7 минг кв. км кумлик минтака урмонлари, 1,2 минг к в.к м
to f
урмонлари, колган кисми дарё буйи урмонлари, водий урмонла- 
ридан ,иборат.
Узбекистон Республикаси ер ресурслари давлат кум нтаси 
маъл умотла р и га кура мам лакатнинг суториладиган ерлари си- 
сфати буйича кунидагича таксимланган ( %) : сиф ати ёмон ер- 
лар -0 ,3 % , уртачадан паст ер л ар -2 4 ,3 % , уртача ер л ар -4 5 ,5 % , 
яхш и ер л ар-27 ,2% , энг яхш и ерлар-2,9% .
Ерларнинг чекланганлиги ва унинг сифати таркиби пасайиб 
бораётганлиги билан боглик. булган экологик хавф-хатар мухим 
ва хавф-хатарли муаммога айланмокда. Тупрокка ортикча ишлов 
бериш агротехника талабларига амал килмаслик ерларнинг шур- 
ланишига, утитлар ва пестицидлар эса ифлосланишига, чикинди- 
нинг камайишига, эрозпянинг кучайишига ва бошка куплаб сал- 
бий окибатларга олиб келди. Ернинг ишдан чиктпи га суториш ва 
зовур тизимининг эскириши ва етарли даражада таъмирланмаган- 
лиги, суториш техникасининг колоклигн ва сувдан фойдаланишда 
исрофгарчиликка йул куйилити хам сабаб булди.
Ту прокнинг шурланиши ва ифлосланиши, тупрок, эрозияси,
42


яйловлар дигрессияси каби антропоген таъсирга боглик ж араён- 
лар кенг таркалган ва улар катта зарар етказмокда. Хозирги 
вактда республикада шурланган ерлар суториладигаи ер турла- 
рининг умумий майдоиидан 46% ини, шу
7 жутмладан ку'чсиз шур- 
ланганлиги-25% , уртача ш урланганлиги-15% ва ку^чли шурлан- 
ганлиги-
6 % дан ортикрокни таш кил этади. Кейинги ун йил ичи- 
да суториладигаи ерларда шурланиш 
120 минг гектарга, шу жути- 
ладан кучли ш урланиш 43 минг гектарга ошган. Ту'ирокнинг 
хлороорганик иестецидлар билан ифлосланиш и му аммоси жид- 
дийлигича колм окда. Ту'прок эрозиясииинг хамма турлари хам- 
ма регионларда кенг микёсларда таркалган. Эрозиядан Бутгоро, 
Навоий, 1\ашкадарё, Ф аргона вилоятлари, Коракалпогистон Р ес­
публикасининг 65% дан 98% гача киш лок хуж алик экинзорлари 
зарар курмокда. 70% дан куп рок яйлов яроксиз холга тутпиб 
колган, жумладан угчдан бири юкори дараж ада зарарланган.
Ерларнинг яроксиз холга туш иш и ва сиф атининг ёмон- 
ш аш иш и муаммосини ту бдан хал килиш у'чу'н бош ка тадбирлар 
билан бир каторда экспертиза назоратини хам кунайтириш ло- 
зим. Бу со.\адаги устувор х,аракатлар куйидаги тадбирларни 
ам алга ош ириш ни уз ичига олади: а) де^кончиликнинг у'мутиий 
маданиятини ош ириш , бунда эрозияга карш и агротехник, таш - 
килий хуж алик, урмон-мелиоратив, гидротехника тадбирларини 
хамма ж ойларда кенг микёсда ам алга ош ириш . Экинлар тури- 
ни ва хилими купайтириш га ва алм аш иш лаб экиш га утиш , бе- 
дазор ва бош ка утзорларни кенгайтириш яш аш мугхитини со- 
гломлаш тириш , тупрок уну'мдорлигини саклаб колиш ва оши- 
ришда муосим экологик роль уйнайди; б) суториш ва коллек- 
тор-зовур тизимини бутуилай кайта таъм ирлаш , шур босган ер ­
ларнинг м елиоратив холати ни яхш илаш , таком иллаш тирилган 
зовур тизимларини барпо этиш; в) яйловлар дегрессиясининг 
олдини олиш ва яйловлардан (фойдаланиш ам алиётини я х ш и ­
лаш ва яйлов айланмаси талабларига катъий ам ал килиш .
Бу тадбирлар комплекси республикада атроф-мугхитни за- 
рарланиш дан, ш урланиш ва ер ости сувлари етказадиган жид- 
дий таъсирдан химоя килишга ва таб иат мувозанатини тик- 
лаш га имкои беради. Ш у сабабдан экологик экспертиза назо- 
ратида ушбу тадбирлар комплексини амалга ош ириш га алохи­
да эътибор бери ш лозим.
3 .2 .4 . Биологик ресурслар ва биохилм а-хиллик
Биологик ресурслардан зарар етказм ай ф ойдаланиш ва 
биохилма хилликни саклаш экологик экспертизанинг асосий мак-
43


садларидан биридир. Бу муаммо ечими мамлакатда мугтахкам 
экологик баркарорлик ва табиат тизимини куллаб кувватлашга 
ва биологик хилма-хиллигини саклаб колишга хизмат килади.
Биологик ресурслар жонли табиат ресурслари булиб, усим- 
ликлар, хайвонат олами ва микроорганизмлардан ташкил тоиади 
ва улар табиий мухитнинг барча кисмларида-ер, сув ва хавода 
мавжуддир. Биологик ресурслар комплекс ресурслар булиб, та- 
биатда модда ва энергиянинг биологик айланишини, атроф-му- 
хит тузилмаси биологик айланишини, атроф-мухит тузилмаси 
мувозанати баркарорлигини таъминлайди ёки яхшилайди. Шу 
сабабдан улардан фойдаланиш доимий равишда ресурслар ни ку- 
иайтиришга каратилиши керак. Б уни и г учун биологик ресурс - 
ларни тайёрлаш х,ажми уларнинг йиллик купайиши хажмидан 
ошиб кетмаслиги, фойдаланишнинг характери ва тузилмаси эса 
биологик мах,сулдорликни оширишга, биологик модда алмашину- 
вини оптималлаштиришга йуналтирилиши лозим.
Табиий ва ижтимоий - иктисодий тизимлар доирасида био ­
логик ресурслар худудлар биоэкологик инфратузилмасининг 
асосий элементи хисобланади. Улар табиат мухофазаси, ахолн- 
ни согломлаштиришда катта ахамиятга эга. Биологик ресурс­
лар озик овкат, ёкилп!, турли махсулотларни тайёрлаш учун 
органик хомашё манбаидир. Булар эса биологик ресурслардан 
фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва уларни мухофаза- 
лашнинг ахамиягини янада оширади.
Узбекистоннинг био хилма-хиллиги 27000 га якин гурии 
ташкил этади. Шундан 15000 гурдан ортикрогини хайвонлар, 
11000га якин турлари ни усимликлар, кузикориилар, сув угла р и 
ташкил этади.1 Флора ва фаунанинг таркиби ва уларнинг эко­
логик яшаш шароитлари (|заркларига кура Узбекистон худуди- 
да куйидаги 5та биогеографик зона ажратилган: 1) текислик 
чул экотизимлари; 2) тоголди чала чул ва даштлар; 3) дарё ва 
киргокбули! экотизимлари; 4) нам худудлар ва дельталар эко­
тизимлари; 5) 
t o f
экотизимлари.
Узбекистоннинг флора ва фаунаси турларининг хилма- 
хиллиги ва уларнинг куп-озлиш яшаш мухигииинг хрлатига 
бевосита богликдир. Куп йиллар мобайнида биологик pecjpc- 
лардан тухтовсиз фойдаланиш уларнинг уз-узини тиклаш им- 
кониятларидан анча юкори булдн. Бу эса уз навбатида флора 
ва фаунанинг яшаш мухитининг ёмоилашутзига, j m m i i сони ва 
г^рлари таркибииинг камайиб кетишига, биогеоценозиииг куч-
1 Н н о .ю п п ; xii.iMii-xii.i.iiiKiiii сп ц л а ш . iVlii.i.iuii (ггратсгпя i;a х а р а к а т
рс ж а с н. —ГГ., 1 9 9 8 , 3 0 -6 .
44


ли деградациясига олиб келди. Янги ерларнинг узлаштирилиши 
табиий ландшафтларнинг маданий ландшафтларга айлантирн- 
лиши, дарё сув окимларини тартибга солиш тугой, сув омборла- 
ри, каналлар курилиши, тукайларнинг куритилиши, тоглардаги 
арчаларнинг кесиб юборилиши, 
t o f
-
k o h
саноатининг ривожла- 
ниши табиий экотизимга жидций таъсир курсатди, яшаш ареал- 
ларининг кеск!ш кискаришига олиб келди. Окибатда усимлик 
турларининг 10-12%, хдйвонот оламининг куплаб турлари му- 
хофазага мух,тож булиб колди. Айни вактда мухрфаза этилади- 
ган табиий худудлар мамлакат жами майдонининг атиги 2%ни 
эгаллайди. Бу эса ландшафт ва биологик хилма-хилликни му­
хофаза килишни таъминлай олмайди.
Биологик ресурслардан зарар етказмасдан фойдаланиш 
ва био хилма-хилликни саклаш максадларида куйидаги тадбир­
ларни амалга ошириш зарур: а) чулга айланаётган ерларда, 
токларда агроурмон ва 
t o f
мелиорацияси ишларини амалга 
ошириш; б) алохида му'хофаза килинадиган худудлар майдо- 
нини кенгайтириш (энг камида мамлакат худудининг 10% гача) 
ва тузилмасини барча экотизимларни камраб олиш асосида та- 
комиллаштириш; в) флора ва фауна турлари ва захиралари, 
у'лардан фойдаланиш, мухофазалаш устидан экологик экспер­
тиза назоратини кучайтирипг ва бошкалар.
3 .2 .5 . Ер ости бойликлари
Ер ости бойликлари табиий мухит тизимининг ер каъри 
билан энг якин богланган элемента булиб, улар жонсиз табиат 
ресурслари хисобланади. Улардан конструкцион ва бошка мате- 
риаллар, кимёвий кутаилмалар, угитлар ва бошкаларни ишлаб 
чикаришда кенг микёсларда фойдаланилади. Узбекистоннинг ер 
ости бойликлари 
роят
хилма-хил, захиралари эса кун булиб. улар 
100га якин минерал хомашё турларини, 2,7 мингдан зиёд турли 
фойдали казилма конларини уз ичига олади. Республика асл раи- 
гли, камёб, радиоактив, кора металлар, тог-руда, 

Download 4.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling