T h e m inistry of h ig h e r and sec o n d a r y spec ial educatio n of th e r epu blic of u zbek istan tashkent state e c o n o m ic u n IV er sity


Download 4.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/31
Sana04.11.2023
Hajmi4.06 Mb.
#1747722
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31
Bog'liq
Экологик экспертиза. Жумаев Т.Ж

2-ж адвал
Узбекистон маъмурий туманларидаги экологик вазият 
(Республика Табиатни мухрфаза килиш давлат кумитаси 
материаллари асосида.)
Иктисодий 
районлар ва 
вилоятлар
Э К О Л О Г И К Х О Л А Т
конш^арли
туманлар
кескин
туманлар
фавкулодда
туманлар
халокатлл
туманлар
1.
Тошкент
иктисодий
райони
1. Тошкент вил.
1. Искобод
2. Зашиота
3. Оедургон
4. Пскент 
i). Тошкент
6. Урта Чирчиц
7. Чнноз
8. Kiiftpaii
9. Ьука
10. Иуетонлиц
11. Паркет-
12. Юкори Чнрчик
13. Янги йул
14. Куйн Чнрчик
2. Тошкент ш.
Тошкент шам)и
II.
Фаргона
ицгисодий
райоии:
3. Андижон 
пплолтн
1. Acaica
2. Ьалнцчн
3. Вуз
4. Жалакудук
5. Хужаобод 
в. 11 lavpiixoii
7. Андижон
8. О .тш кул
9. Булоц боши
10. Избоскап
11. Мархамат
12. Пахтаобод
13. У.гунюр
14. Kvproirrciia
4. Фаргона 
вилоятн
1. ,'Цшгара
2. Учкунрнк
3. Ёэсво! 1
4. Ьакдод 
о.Ьсшарнц 
6 .Бувайда 
Т.Олтнарнк 
8 .0
xvh
6
o
6
ocii
9 Сух
10. Фаргона 
11 .Фуркат 
12. Узбекистон 
I3.l{viia
5. Наманган
1. Косонсой
2. Норин
3. Унчи
4. Учкургон
5. Чартоц 
(i. Ч\«ст
7. Ямгнкургон
8. Miniifiy.iOK 
1. Наманган
52


HI.
Мирзачул 
иктисодий район
6. Жиззах 
вилояти
1. Дустлик
2. Жиззах
3. Зарбдор
4 .За(|ш|К)бод 
5. Форши 
в. Fa.L’iao|X).i
1. Арнасой
2. Ба^мал
3. Зомин
4. Мирзачул
5. Пахтакор
6. Янги ообод
7. Сирдарё 
вилояти
1. Боёвут
2. Ми|>заобод
3. Сайхунобод
4. Сирдарё
5. Гулистон
6. Мехнатобод
7. Ховос
8. Шароф Рашидов
IV.
Самарканд
иктисодий
райони
8. Самарканд 
вилояти
1. Булунрур
2. Гузалкент
3. Жомбой
4. Окдарё
5. Тойлок 
в. Ургут
7. Иштихон
8. Каттакургон
9. Нарпай
10. Нуробод
11. Пойарик
12. Пахтачи
13. Самарканд
14. Челак
V.
Бухоро-Навоий
иктисодий
райони
9. Бухоро 
вилояти
1. Вобкент
2. Жондор
3. Когон
4. Пешку
5. Ромитан
6. Шофиркон
7. Коровулбозор
8. Бухоро
9. Олот
10. 1\ора-кул
11. Риждувон
10. Навоий 
вилояти
1. Конимех
2. Пу|К)та
4. Томди
5. Учкудук
6. Хатирчи
7. Кизилтепа
8. Навоий
9. Навбахор
VI
Цапщадарё
иктисодий
райони
11. 1^ашкадарё 
вилояти
1. Бахористон
2. Дех.конобод
3. Китоб
4. Косон
5. Нишон
6. УЛОсунов
7. Шаэфисабз
8. Яккабор
9. 1\амаши
10. I^apmii
11. Fv3op
12. Касби
13. Муборак
14. Чирокчи
53


VII
Сурходарё
ИК.ТИСОДИЙ
райони
12. Сурхоидарс 
вилоятп
1. Бандихоп
2. Бойсуп
3. Денон
4. Олтинсой
5. Сариосис
6. Узун
7. Шурчи
8. К.пзирпк
9. Аигор
10. Жаркургон
11. Шсробод
12. Кумцуррои
13. Музрабод
14. Терм ил
VII
1
Цуйи 
Амударё
иктисодий
районы
13. Хоразм 
вилоятп
1. Б
орот
2. Гурлан
3. Хива
4. Хопка
5. Шовот
6. Яигиарик
7. KviiiKvmip
8. Урганч
9. Хазораси
10. Яигибо- 
зор
14. Коракалпо- 
кистон 
Рсспуб- 
ликаси
1. Бузатов
2. Шумаиай
3. Амударе
4. Бсруний
5. 1\ора>’зак
6. Кегайли
7. I\VI1FHJK)T
8. Цанликул
9. Нукус
10.Тахтаку- 
нир
11. Турткул
12.Хужайли
13. Чимбой
14. Элик- 
калъа
15. M>4i- 
нок
Республика 
буйича туманлар 
сони
68
68
21
0,6
%
43,0
43,0
12,4
1
2-жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, мамлакат- 
нннг 68 туманида (43%) экологик вазият нисбатан коникарли, 
яиа 68 тасида (43%) кескин, 21 тасида (12,4%) фавкулодда, 1 
таси (Муйноц) халокатли. Бундай худудий фарклар экологик 
экспертизани амалга ошириш хамда бу сохадаги муаммоларни 
хал этишда ва тегишли экологик хулосалар чикаришда узига хос 
Худудий асос булиб хизмат килади. Шу муносабат билан экс- 
пертизада куйидаги худудий харакат й^налишлари мухим аха­
миятга эга: а) тармок. ва худудий режалар ва дастурларни амал-
54


га оширишда худудий фаркларни хар томонлама хисобга олган 
х,олда хулосалар чикариш; б) туманлар ва вилоятлар харакат 
режалари экологик экспертизасида яшаш учун кулай экологик 
шароит яратиш, хужаликни экологиялаштиришни чукурлашти- 
риш, табиатдан баркарор фойдаланишни экологик жихатдан таъ- 
минлашнинг устуворлиги сохасида миллий манфаатларга асосла- 
ниш ва уларга риоя килиш ва бошкалар.
3.4 . 
Орол денгизининг куриши ва экологик экспертиза 
сабоклари: салбий антропоген таъсирнинг экологик халокатга 
ва ижтимоий-иктисодий инкирозга олиб келиши намунаси
3.4.1. Орол халокати микёслари, сабаб ва окибатлари
Орол денгизи (кули) XX асрнинг 60 йилларигача майдони- 
нинг катталиги буйича дунёда Каспий денгизи (371 минг кв.км), 
Юкори кул (82,1 минг кв.км, Шимолий Америка), Виктория (69 
минг кв.км., Африка) кулларидан кейин туртинчи уринни эгаллай- 
диган, майдони 66 минг кв.км га тенг булган улкан сув хавзаси эди. 
У куйидаги мухим геоэкологик ва иктисодий-экологик функцияни 
бажарган: 1) дунёнинг буюк сахролари хисобланган Цоракум, Кизил- 
кум, Устюрт платосини бир-биридан ажратиб турадиган ва улар 
туташган чегараларда жойлашган Орол денгизи Марказий Осиёда 
мухим иклим шакллантирувчи ролни бажарган. Маълум даражада 
регионнп Шимолдан келадиган совук хаво окими таъсиридан асра- 
ган, муътадил минтакалардан келадиган нам денгиз хаво окимлари- 
нинг харакатини эса Урта Осиё 
t o f
тизимларига томон йуналти- 
ришга кулай имконият тутдирган. У к.иркок буйидан 50-150 км 
масофагача кенгликда икдимни назорат килувчи мухим омил бул­
ган. Денгизнинг юмшатувчи таъсири икдимнинг курроклишни ка- 
майтириб, ёз 
и с с и р и н и
ва киш совутини чеклаган; 
2

Орол минг 
йиллар давомида регион да асосий туз тупловчи ва сакловчи табиий 
омбор булиб, тузлардан Урта Осиёни холос этиш функциясини ба­
жарган. У регион гидрология тизимида дарё окимлари олиб кела­
диган тузларнинг буюк конц.'нтратори эди; 3) Орол мухим эколо­
гик тизим сифатида био хилма-хилликнинг узига хос макони булиб, 
денгиз биоталари, экологик бой делъталар, тукайзорлар хилма-хил- 
лиги билан ажралиб тур ran. Хужаликда доривор усимликлар тай­
ёрлаш, балик овлаш (йилига 40 минг тоннагача), паррандачилик
яйлов чорвачилиги мухим ахамиятга эга булган ва улар экотизим- 
лар махсулдорлигига асосланган; денгиз ва дарё транспорти ри- 
вожланишига имкон берган; 4) Орол региони дунё цивилизацияси 
пайдо булган марказлардан ва дунёнинг энг кадимги дехкончилик
55


маданияти учокларидан хисобланади; 5) Орол денгизи акватория- 
сининг ярми Узбекистонда, ярми Цозогистонда жойлашган булиб, у 
ушбу икки давлат хаётида мухим экологик ва ижтимоий-иктисодий 
роль уйнаган.
Бу функцияларнинг купчилиги (1-3 бандлар) кучли антропо­
ген таъсир оцибатида тубдан узгарган ва карама-карши (салбий) 
йуналишга утган ва булар эса бу ерда юзага келган халокатли эко­
логик вазиятнинг асосий сабабидир. Улар билан боглик. булган хав- 
фли табиий жараёнлар спектри fo r t хилма-хилдир. Вокеалар ва 
жараёнларнинг бут 
1
дай J ’.irapn ш и сунгги 40-50 йилда содир булди. 
Уларнинг сабаб ва окиоатларини билиш, улардан тутри хулосалар 
чикариш Узбекистон экологик экспертизаси учун гоят му'химдир. 
Шу муносабат билан ушбу мураккао муаммо буйича мавжуд ада­
биётлар ва замонавий тадкикотлар натижаларига асосланиб куйи- 
даги асосий хулосаларга келиш мумкин:
1. XX асрнинг биринчи ярмида Орол регионида экологик 
вазият баркарор булган. 1950 йилда бу ерда 2,9 млн. га ер суго- 
рилган. Денгиз сатхидан 60 куб км сув бутланган. Шу микдордаги 
дарё суви хар йили денгизга куйилиб турган. Хрзирги экологик 
ннкироз собик тоталитар социалистик тузум амалга оширган хато 
иктисодий ривожланиш стратегиясининг натижасидир. 1950 йил- 
ларнинг охири 1960 йилларнинг бошида Козогистон ва Урта Оси- 
ёда сугориладиган дехкончиликни кенг микёсда ривожлантириш 
тугрисида карор кабул килинди. Диска муддатларда Орол регио­
нида суториладиган ер майдонлари 7 млн. га етказилди (2,5 марта 
усиш), минерал утитлардан фойдаланиш 3,5-6 марта купайди, ул- 
кан ирригация-мелиорация тизимлари барпо этилди. Айни вактда 
су'вдан тежамкорлик билан фойдаланилмади. Пахта, шоли, мева 
ва уз ум, дон, сабзавот етиштириш кескин купайди. Бу'ларни етиш- 
тиришда Оролни халокатга олиб келиши эхтимоли хисобга олин- 
мади. Шу билан бир каторда сувга талаб хам тухтовсиз ошди.
2. Орол хавзасида суториладиган майдонларнинг хаддан ташк- 
ари кенгайтирилиши инсоният тарихида энг йирик экологик ва гу­
манитар халокат-Орол денгизининг куриб боришига сабаб булди. 
Сунгги 30 йилда денгиз сатхи 15,6 м га пасайди, акватория майдони 2 
марта киск.арди (66 дан 33 минг кв.кмга), сув хажми 2,6 марта 
камайди (1062 дан 278 км. куб гача). Цуриб колган денгиз туб и 
майдони 34,5 минг кв.км га етди. Суташнг шурланиши 2-3 марта 
ошди. Натижада «янги» антропоген «Оролкум» шурхок сахроси пай- 
до булди. Бу ерда туз, чанг-тузонлари хар кутш ва йил давомида катта 
майдонларни захарли моддалар билан ифлослантираётир. Шу'ларга 
боглик. холда экологик тизимлар, усимлик хайвонот олами катта за- 
рар курди ва чукур дефадацияни бошидан кечирмокда.^Чуллашиш 
жа]>аёнлари тезлашди. Иклим салбий томонга узгарди. Уртача йил-
56


лик харорат амплитудаси 1,5-2° га усди, (бу жуда катта курсаткич), 
натижада ёз ута иссик, киш эса ута совук булиб колди, бахррги ва 
кузги кора совукдар илгаригидан анча узокрок давом этадиган булди. 
Орол табиий туз саклайдиган «омбордан» атрофии туз билан булгай- 
диган дахдлатли ва катта ифлослантирувчи хавфли экологик манбага 
айланди. Денгизнинг куриган тубидан кутарилган тузли кум бурони 
атрофдаги ва узок, масофада жойлашган ерларни ифлослантирмовда, 
одамлар ва хайвонот оламига бевосита зарарли таъсир курсатмокда.
3. Орол халокати табиий мухит сифатининг кескин пасайи- 
ши, экотизимлар ва улар компонентларининг кучли деградацияси- 
га, ахоли экологик яшаш мухити ва турмуш даражасининг кескин 
пасайишига, илгари мавжуд булган яхлит шур сувли табиий эко- 
тизимларнинг кучли деградациясига олиб келди. 1985-1990 йил- 
ларда Амударё ва Сирдарё сугорадиган ердан окиб чиккан туз 
мивдори 137 млн. т ташкил этган, демак хар йили суториладигаи 
бир гектар ердан 18 т туз окиб чиккан. Х,ар йили шурланиш 
туфайли 2 млрд AKIJJ доллари микдорида зарар курилади (бу 
Марказий Осиёда ишлаб чикилган ялпи т к и махсулотнинг карийб 
5%ни ташкил этади.)
4. Орол регионини экологик инкирозга олиб келган кенг 
микёсли хужалик тадбирларининг экологик окибатлари олдиндан 
хисобга олинмаган. Давлат экологик экспертиза эса факат 1988 
йилдан бошлаб, яъни СССРда табиатни мухофаза килиш давлат 
комитети ва унинг худудий органлари (шу жумладан Узбекистон­
да хам) тузилгандан кейин утказила бошлаган. Бу даврда эса 
Орол регионида экологик инкироз энг юкори боскичга кутарилиб 
булган эди. Бундан ташкари экологик экспертиза амалда давлат 
номидан назорат функциясини амалга оширадиган геология, сув 
хужалиги, согликни саклаш вазирликлари, давлат агросаноат ко­
митети ва бошка ташкилотлар билан режалаштиришдан ва лойи- 
Халаштиришдан олдинги материалларни келишиб олишдан ибо- 
рат булган. Шу сабабдан экологик экспертиза самара бермаган 
ва экологик талаблар эса хужалик манфаатларининг курбони бул­
ган.
3.4.2. Орол инкирозидан чикиш йуллари
Орол инкирози окибатларини баркарор ривожланши, бу ре- 
гионда яшаётган ахолининг турмуш даражаси пасайиб кетишига 
йул куймаслик ва яшаши учун кулай шароитлар яратиш, келажак 
авлод манфаатлари йулида экологик вазиятни яхшилаш принцип- 
ларига амал килиш асосида бартараф этиш мумкин. Бунда барк- 
арорликни амалга ошириш шунга мос фаолиятни ташкил этиш 
билан узвий богликдир. Мавжуд экологик вазият барча даража-
57


ларда илгариги шаблонлар (эскирган андозалар) ва тушунчалар- 
цан воз кечишни ва янгича турмуш тарзи ва тафаккурлашга утишни 
тацозо этади. Табиат билан узаро муносабатларда ушбу янги йу- 
налишларга асосланиш ва уларни мунтазам куллаш ижтимоий- 
иктисодий сох,аларни хам баркарор ривожланиш томонга узгар- 
тишга хизмат килади.
Орол регионида табиатдан баркарор фойдаланишнинг маъ- 
носи ва мазмуни бутун мамлакатга ва кушни давлатларга тааллук- 
ли булиб, у табиат ресурслари ва комнонентларидан фойдаланиш- 
ни уларнинг захиралгши ва тикланиши суръатларига мос йуна- 
лишда, шунингдек табиатнинг ифлосланиши ва деградациясини 
табиий тизимлгшни тиклаш тадбирлари билан биргаликда куш и б 
олиб боришни билдиради.
Хозирги вактда табиатдан фойдаланишда кенг кулланилаёт- 
ган технология ва ёндашувлар ахолининг табиий ресурсларга бул­
ган эхтиёжини табиатга зарар етказмасдан таъминлашга имкон 
бермайди ва купинча унга зид келади. Шу сабабдан антропоген 
таъсир табиий тизимларнинг бекарор булиб колиши жараёнлари- 
ни кучайтираётир, бу эса табиий офатларнинг содир булиши жара- 
ёнларини кучайтириб, уларни тезлаштирмокда. Шу сабабдан Орол 
регионида табиий мухитнинг баркарорлигининг асосий муаммоси 
роят мухим булган ифлосланиш муаммоси эмас, балки улардан 
хам мухимрок булган табиий экотизимларни саклаш ва тиклаш 
муаммоси хисобланади. Факат ушбу ёндашув табиий мухитнинг 
Хаётий мухим иараметрларини куллаб кувватлашга ва экологик 
баркарорликни таъминлашга хизмат килади. Шу нуктаи назар- 
дан Орол инкирозининг куйидаги икки аспектини куриб чикиш ва 
уларни хал этиш зарур: 1) Орол регионининг экологик, ижтимоий 
ва иктисодий муаммоларнинг ечимини топиш; 2) Орол денгизини 
саклаб колиш зарурати.
Бу икки аспект бир-бири билан узаро бокпанган, лекин Орол 
денгизини саклаб колиш ахамияти буйича ва уни амалга ошириш 
имкониятлари чекланганлиги сабабли Орол денгизи хавзасининг 
умумий муаммоларини ечиш йулларига насбатан объектив равиш- 
да иккиламчи ва иккинчи даражали булиб колди.
Умуман инкироздан чикиш учун уни келтириб чикарган са- 
бабларни бартараф этиш зарур. Бунда биринчи навбатда регион 
ахолисининг экологик яшаш шароитини яхшилашга ва баркарор 
ривожланиш коидаларига амал килишга каратилган тадбирларни 
ажратиб курсатшл лозим. Бундай тадбирлар каторига куйидаги- 
лар киради:
1) 
кишлок ахолисининг ижтимоий турмуш шароитларини 
яхшилаш: тоза ичимлик сув ва табиий газ билан таъминлашни 
яхшилаш; канализация ва тозалаш курилмалари тизимини барпо
58


этиш; ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш; ахоли яшаш 
манзилларининг санитария холатини яхшилаш;
2) табиатдан баркарор фойдаланишни эколотк жихатдан 
таъминлаш: табиатни мухофаза килиш ва табиий ресурслардан 
фойдаланиш самарадорлигини ошириш; биологик хилма-хилликни 
саклаш; куриган денгиз тубида кенг микёсда урмон мелиорация ва 
фитомелиорация тадбирларини амалга ошириш;
3) кишлок ва урмон хужалигини экологик ва илмий асос­
ланган тизимга утказиш;
4) саноат корхоналарини экологиялаштириш;
5 ) ишлаб чикариш кучларини узок муддатли ривожланти- 
риш ва жойлаштириш стратегняснни ишлаб чикиш ва амалга 
оширишда экологик ва ижтимоий устуворликка асосланиш: а) 
мехнатни куп, сувни нам талаб киладиган, айни пайтда иктисодий 
ва ижтимоий самарадор ишлаб чикаришни ривожлантиришни мул- 
жаллаш; б) сугориш тизимларни реконструкциялаш; в) сугориш 
нормаларини илмий-асосланган холда камайтириш ва замонавий 
суториш технологиясини жорий этиш ва уларни такомиллашти- 
риш; г) зовур сувларидаи рационал фойдаланиш ва уларни утили- 
зациялаш йулларини топиш ва бошкалар.
Орол денгизини саклаб колиш муаммолари хам гоят мурак- 
кабдир. Хозирги вактда денгиз сатхининг пасайишини тухтатиш 
имкониятлари кам. Шу билан бир каторда денгизни caiyiain буйи- 
ча катор ички имкониятлар хам мавжуд булиб, улар Орол хавзаси- 
да сувни тежашнинг комплекс тадбирларини амалга ошириш би­
лан узвий богликдир. Хисобларга кура регионда сувни тежашнинг 
катъий чораларни куллаш, шу жумладан сугориш тизимларини 
реконструкциялаш, суториш нормаларини камайтириш, кам унум- 
дор ерларни сутормаслик, замонавий суториш методлари ва сув 
хужалигини боищаришнинг прогрессив тизимларини куллаш, шу­
нингдек сувни куп талаб киладиган экинлар майдонини кискарти- 
риш йилига 35-50 куб км сувни тежашга имкон беради. Бу мик- 
дордаги суп эса Орол денгизини махсулдор экотизим сифатида сак­
лаб колишга бемалол етади.
Бу тадбирлар комплекси экологик экспертизанинг истикбол- 
ли йуналишларини белгилашга имкон беради ва Орол регионидаги 
эколошк вазиятни яхшилаш ва Орол денгизини сактаб колиш- 
нинг асосий йуналишлари хисобланади.

Download 4.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling