T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

6.2. Hisoblash tajribalarini tizimli va taktik rejalashtirish
74

---

T o i i q faktor rejasida mashina tajribalari o ‘ rtasidagi farq u yoki 
bu maqsadga erishish uchun y o ‘ q o lib ketadi, chunki optimal sintez 
to ‘ la faktorli tahlilda olingan variantlardan biriga keltiriladi. Lekin 
to ‘ la faktorli tajriba variantlarning to ‘ liq olinishiga teng kuchli 
b o ‘ lib, bu mashina resurslaridan foydalanishda unchalik qulay emas.
Faktorlar darajasini optimal kombinatsiyasini topishda, y a ’ ni 
optimumni topishni aniqlashda tanlov usullaridan foydalanish 
mumkin.
Sistematik tanlov usullari:
Faktorli usul (teng o ‘ lch ovli setka), bir faktor usuli, chegaraviy 
tahlil 
usuli, tezlikda yaqinlashuv usuli. Mashina tajribalarini 
strategik rejalashtirishda yana bir muammo bu - k o ‘ p sonli 
faktorlam ing boMishi.
Faktorli tahlilda faktorlam ing kombinatsiya soni tajribadagi 
barcha faktorlam ing qiym atini k o ‘ paytm asiga teng. 
Masalan, 
faktorlar soni k=10 va har bir faktom ing ikkitadan qiym ati bor, 
y a ’ ni qi= 2 u holda to ‘ la faktor tahlil 2k = 2 10 = 1024 kombinatsiyani 
modellashtirishni bildiradi. A g a r x,, i = l,k b o ‘ lsa, u holda reaksiya 
funksiya faktorlar bilan b o g ‘ iiq b o is a , 
tajribalam i qayta ishlash 
usuli sifatida regression tahlil tanlanadi.
K e y in g i muammo mashina tajribalarini strategik rejalash- 
tirishdagi reaksiya funksiyasini k o ‘ p kom ponentaligidir. S tizim ni 
m odel variantlari bilan imitatsion tajribalarda uni loyihalash 
bosqichida k o ‘ p sonli o ‘ zgaruvchi reaksiyalam i o ‘ rganish zaruriyati 
bilan b o g ‘ liq boMgan muammo yuzaga keladi. Bu muammoni qator 
hollarda k o ‘ p reaksiyali imitatsion m odel tajribalari k o ‘ rinishida 
qarashimiz mumkin, bu yerda har bir tajribada faqat bir reaksiya 
tekshiriladi.
K e y in g i muammolardan biri - bu mashina tajribalarining 
natijalarini stoxastik yaqinlashuvidir. Bu muammo qandaydir 
taqsimlashlami o ‘ rtachasi, ulami baholash uchun tanlov o ‘ rtachalari 
q o ‘ llaniladi va ular kompyuterda k o ‘ p martali qayta o ‘ tkazish y o ‘ li 
bilan topiladi. Shunday qilib, qanchalik tanlov katta bo'lsa, 
shunchalik o ‘ rtacha tanlovni o'rtacha taqsimotga yaqinlashish 
ehtim oli katta b o ‘ ladi. Tan lovn i o ‘ rtachaga yaqinlashishi 
stoxastik 
yaqinlashuv
deyiladi.
75

---

S 
tizim ni 
harakatlanish 
jarayonida 
bizni 
qiziqtiruvchi 
xususiyatlami aniqlashdagi asosiy qiyinchilaklar bu stoxastik 
yaqinlashuvning sekinligidir. S tizim ni m odel orqali tajribalar 
o ‘ tkazishda mashina resurslariga chegaralar muammosida, turli 
usullar yondashuvida, tajribalar rejasini qurishda nazariy jihatdan 
strategik rejalashtirish muammosini yechish mumkin, lekin am aliy 
jihatdan rejani bajarishda tadqiqotchida resurslarni katta ta’ siri bor. 
Shuning uchun mashina tajribalarini rejalashtirish k o 'p qadamli 
jarayon b o ‘ lib, bu holda tajribani rejalashtirish uchun tanlangan 
m odeli 
funksiyasi tekshiriladi, 
keyin 
zarur 
b o ‘ lsa, 
m odelga 
o ‘ zgartirish kiritiladi.
Mashina tajribalarini 
strategik 
rejalashtirish 
m uam m osiga 
tizim li yondashib quyidagi bosqichlarni ko'rish im iz mumkin:
1) Stmktura m odelni qurish;
2 ) Funksional m odelni qurish.
Stmktura m odeli nima qilinishi kerakligidan kelib chiqib 
tanlanadi. Funksional m odel esa nima ish q ilin gan ligiga qarab 
tanlanadi.