T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

7.3. M a ’ Imotlarni dastlabki tahlil qilish
K ib em etik a
usullari 
qo'llaniladigan 
ix tiy o riy
faoliyatda 
tekshirishlar quyidagi sxema b o ‘ yicha k o ‘ riladi:
- tekshiruvni toMiq rejasi va dastumi ishlab chiqish;
- kiruvchi statistik materialni y ig ‘ ish;
- berilganlarni matematik-statistik qayta ishlash;
- m ateriallam i tahlili va ulami q o ila n ilis h i.
K ib em etik usullami ixtiyoriy sohaga to ‘ g ‘ ri q o ‘ llanilishi uchun 
material y ig ‘ ishni ahamiyati katta. T a n lov asosidagi kuzatuv usuli 
aniq, statistik ishonchli yechim qabul qilishga, tosh to ‘ plam 
k o ‘ rsatkichlari bilan ju da kam farq qiluvchi natijalam i olishga 
yordam beradi.
T a n lo v
usuli 
ehtim ollar 
nazariyasiga 
tayangan 
holda 
reprezentativlik xatoni o ‘ lchamini aniqlashga va shu bilan tanlov 
usulining aniqligini baholashga imkon beradi. T o ‘ plam tanlovining 
quyidagi turlari bor.
T a s o d ifiy tanlov- tasodifiy tanlovda birliklar bosh to'plam dan 
tasodifiy holda olinadi va shu bilan katta sonlar qonuniga sharoit 
tu g‘ iladi hamda ehtim ollar nazariyasini qoMlash imkoni yuzaga 
keladi.
Katta sonlar qonunining tanlov usuliga q o ‘ llanilishida tasodifiy 
tanlovlar uchun umumiy qonuniyat yuzaga keladi va qanchalik 
tanlov to ‘ plami 
katta b o ‘ lsa shunchalik aniqlikda qonuniyat 
o ‘ m atilishi mumkin.
T ip ik tanlov - o ‘ rganilayotgan belgiga qarab, bosh to'p lam bir 
necha sinflarga bo'lin adi va shundan keyin, har bir sinfdan alohida 
tanlov am alga oshiriladi. T ip ik tanlovda statistik ishlov har bir sin f 
uchun alohida o ‘ tkaziladi.
M exa n ik tanlov - bosh to ‘ plam olingan o ‘ lchovlar soniga k o ‘ ra 
teng guruhlarga b o ‘ linadi va tanlanayotgan to ‘ plam ning har bir 
guruhiga bitta o ‘ lch ov olinadi.
Seriyali tanlovi - bir x il q u w a tli o ‘ lch ovlam i guruhini olish.
Aralash tanlov - tanlovning turli k o ‘ rinishlaridan tashkil topadi.
T a n lo v usulini rejalashtira turib, a w a ld a n mumkin boMgan 
tanlov xatoligi va ja v o b ehtim oiligini aniqlab olish kerak.
84

---

Shu bilan birga zarur aniqlikni beradigan tanlov to ‘ plamning 
m inim al hajmini aniqlab olish zarur.
T a n lo v t o ‘ plam xatoligin i bir necha turlarini k o ‘ rsatishimiz 
mumkin.
Q ayd etish xatoliklari. Ishlovchi personalning sifatsiz ishi.
Bu xatoliklar tasodifiy (turli bosqichlarda paydo b o ‘ ladi, turli 
yo'n alishlarga ega b o 'la d i, k o ‘ pincha bir-biriga qarama-qarshi 
b o ‘ ladi) va tizim ii (bir y o ‘ nalish sababi orqali kelib chiqqan b o ‘ lishi 
mumkin, sonlam i bir tipligini yaxlitlash tufayli yok i bir x il tipli 
yozu vla m i tushurib qoldirish tu fayli) b o ‘ lishi mumkin.
Reprezentativlikning tizim ii xatoliklari.
Bu xatoliklam in g manbaisi har bir o ‘ lcham uchun bosh to ‘ p- 
lamda tanlangan b o ‘ lishliqning tenglik im koniyatining buzilishi.
R eprezentativlikning tasodifiy xatoliklari.
Bu xatoliklam in g manbai- bosh to ‘ plam ning bir tip li em asligi, 
tanlangan to ‘ plam hajm ining yetarlicha b o ‘ lm aganligi.
T a n lo v kuzatishlari xatoliklari (reprezentativ xatoliklar): 
berilgan to ‘ plamni - bosh to'p la m deb, y a ’ ni b e lg ili tanlangan 
qiym atini, n to'plam tekshiruv natijalarini 
to ‘ plamni tanlangan 
to ‘ plam deb yok i tanlov deb, bu bosh to‘ p!am dagi belgini o ‘ rtacha 
qiym atini bosh o ‘ rtacha deb, tanlanganlami o ‘ rtacha arifm etik 
qiym atni - o ‘ rtacha tanlangan deb olish.
Reprezentativ xatolik - bu tanlov o ‘ rtachasi bilan bosh 
o ‘ rtachaning farqi sifatida aniqlanganligi.
Tanlangan o ‘ rtacha xatolik quyidagi form ula orqali aniqlanadi.
bu yerda, Mxyr - tanlov kuzatuvining o ‘ rtacha xatoligi, X
yr2
-
tanlangan to ‘ plam o ‘ rtachasi, X yr - bosh to'plam o ‘ rtachasi, xyr - Xyr
- tanlov xatoligi, r - tanlov xatoligining uchrash chastotasi.
T a n lov k o ‘ rsatkichining chegaraviy xa toligi ishonch intervali 
deb ataladi.
Q uyidagi munosabatda
(
12
)
85

---

г = M/N
bu yerda, r - bosh to ‘ plam dagi berilgan belgili o ; lchovlar b o 'la g i; 
M - berilgan belgili o ‘ lchovlar soni; N - bosh to‘ plam soni:
Tanlangan to ‘ plamda xuddi shu k o ‘ rsatkich quyidagi form ula 
orqali aniqlanadi.
R = M/n
bu yerda, - R - tanlangan to‘ plam dagi berilgan b e lg ili o ‘ lchovlar 
boMagi, n - tanlov hajmi, m - berilgan b elgiga ega o ‘ lchovlar soni 
y o k i chastota.
Tanlangan to ‘ plam dagi berilgan belgili o 'lc h o v la r b o ‘ lagi soni 
va b o ‘ lak orasidagi farq reprezentativ xatolikni beradi.
M = r-R