T o s h k e n t davlat a g r a r u n IV e r sit e t I s. Avezba y ev, T. Karabayeva

^  
4.  Ishlab chiqarish  boMimlarini va  xo'jalik 
markazlarini joylashtirish
Qishloq  xo'jaligining  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  (uning  k o ‘p  tarmoqli 
xarakteri,  mavsumivligi.  yem ing  maxsus  roli  va  sh.  o '.)  sababli,  qishloq 
xo'jalik  korxonasida  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  hududni  tashkil  etish

bilan  chambarchas  bog'liq  va  yeming  ishlab  chiqarish  va  hududiy 
xususiyatlarini  (tuproqlar  unumdorligi,  namlanish  sharoiti,  eroziyaga 
uchrashi  va  madaniy-texnik  ahvoli,  yer  uchastkalarining  o'lcham lari  va 
joylashgan  o ’mi)  hisobga  olmasdan  mumkin  emas.  Bulardan  tashqari,  u 
k o 'p  jihatdan  aholi  yashash  tizimiga,  aholi  yashash joylari  soni,  o'lcham lari 
va  joylashishiga,  mavjud  ijtimoiy  aloqalarga  ham  bog'liq.  Shuning  uchun 
loyihaning  bu  qismining  asosiy  maqsadi  hududni,  ishlab  chiqarishni  va 
aholi  tizimini  tashkil  etish  masalalarini  bog'lash,  ularda  xo'jalikning barcha 
resurslaridan  (yer,  pul-moddiy,  mehnat)  eng  samarali  foydalaniladigan 
xo'jalikda  ichki  bo'lim lam i  yaratish  va joylashtirishdan  iborat.
Qishloq  xo'jalik  korxonalari,  asosan,  yirik  o'lcham larga  va murakkab 
ichki  tuzulishga  ega,  ko'p  sonli  har  xil  faoliyatlar  turlariga  ixtisoslashgan 
xo'jalikning 
ichki 
bo'lim larini 
o 'z  
ichiga  oladi. 
Ishlab  chiqarish 
samaradorligini  oshirish  bo'yicha  tadbirlar  birinchi  navbatda  bo'lim lar 
ichida  amalga  oshiriladi;  mos  ravishda  ulaming  yer  maydonlari,  ish  bilan 
bandlar  soni  bo'yicha  o'lcham lari,  fondlar  bilan  la’minlanishi  hamda 
iqtisodiy  va  yer  bo'yicha  o'zaro  munosabatlari  o'zgaradi,  bu  yer  tuzish 
o'tkazishni  talab etadi.
Loyihada  ishlab  chiqarish  bo'lim larining  xo'jalikdagi  ichki  ixtisosligi 
ularga  biriktirilgan  yerlam ing  sifatini  va joylashgan  o'm ini  hamda  xo'jalik 
va  uning  bo'lim lari  m arkazlarining  (um um xo'jalik  va  brigada  hovlilari), 
chorvachilik  fermalari  va  komplekslarining,  qishloq  xo'jalik  mahsulotlarini 
qayta  ishlash  va  saqlash  joylarining  joylashishini  hisobga  olgan  holda 
asoslangan  bo'lishi  kerak.  Ishlab  chiqarish  bo'lim lariga  yerlam i  ajratishda 
mehnat jam oalarining  istaklari,  ulaming soni; jam oa-pay  mulkchiligidagi  va 
ijaradagi  yer  paylari  o'lcham lari;  ixtisosliklari,  mulkiy  paylar  hisobiga 
ajratilgan  asosiy  va  aylanm a  fondlaming  mavjudligi;  yerlar  sifati,  xo'jalik 
hududi  bo'ylab  aholi  yashash  joylarining  joylashishi  va  ulam ing  rivoj- 
lanishi  xarakteri  hisobga olinadi.
Loyihaning 
ko'rilayotgan 
tarkibiy 
qismi 
quyidagi 
asosiy 
elementlardan  tashkil  topadi.
/.  X o'jalikning  tashkiliy-ishlab  chiqarish  tuzilishini,  ishlab  chiqarish 
bo'lim lari tarkibi,  soni va o'lcham larini belgilash.
2.  X o ‘ja lik  m arkazlurini joylashtirish.
3.  Ishlab chiqarish  bo ‘lim larining yer massivlarini joylashtirish.
Ishlab  chiqarish  bo'lim larini  va  xo'jalik  markazlarini  joylashtirish 
quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1. 
Ishlab  chiqarish  bo'lim lari  va  xo'jalik  markazlarining  hozirgi 
holatini  va joylashishini  tavsiflovchi  (aholi  yashash joylari,  ishlab  chiqarish 
markazlari,  chorvachilik 
fermalari,  binolar  va 
inshootlam ing  soni, 
o'lcham lari  va  joylashishi;  xo'jalikning  tashkiliy  ishlab  chiqarish  tizimi;

ishlab  chiqarish  bo'lim larining  turlari,  o'lcham lari,  ixtisosliklari  va  joyla- 
shishi) tayyorgarlik  ishlari  materiallari  tizimlashtiriladi.
2. 
Loyihalash 
uchun 
topshiriq 
materiallari 
ko'rib 
chiqiladi. 
xo'jalikning 
rejalashtirilayotgan 
ixtisosligi, 
uning  tuzilishi, 
mehnat 
jam oalari  va  ayrim  xodimlaming  yer  va  mulkiy  paylarini  birlashtirish 
bo'yicha  tilak  istaklari  tali ИI  etiladi.  aholi  tizimining,  xo'jalik  yer 
egaligining  kenglik  xususiyatlari  aniqlanadi,  yer  baholash  m a’lumotlari 
o'rganiladi.
3.  M azkur  ishlab  chiqarish  tipiga  mansub  xo'jaliklar  uchun  ishlab 
chiqarish  bo'lim lari  optimal  o'lcham lari  bo'yicha  ilmiy  muassasalar 
tavsiyalari,  ham da  ishlab  chiqarishni,  mehnatni  va  boshqarishni  tashkil 
qilish  bo'yicha  ilg'or tajribalar materiallari  ko'rib chiqiladi.
4.  M a’muriy  tuman  yer  tuzish  chizmalaridan  aholi  yashash  joy- 
larining 
kelajakdagi 
rivojlanishlari, 
yangi 
qishloqlami 
qurish 
va 
mavjudlarini  qayta  qurish,  qishloq  aholi  yashash  joylari  yerlarining 
chegaralarini  belgilash  va  ulami  inventarizatsiyalash,  yerlami  qishloq 
m a’muriyati  tasarrufiga  berish  va  ulardan  foydalanish  to 'g'risidagi 
m a’Iumotlar olinadi.
5.  X o'jalikning  tashkiliy-ishlab  chiqarish  tuzilishi,  ishlab  chiqarish 
bo'lim larining  soni  va  o'lcham lari,  ularning  ixtisosliklariga  aniqlik 
kiriti ladi.
6.  Aholi  yashash  joylarining  m o'ljallangan  vazifalariga  aniqlik 
kiritiladi.  shaxsiy  tomorqa  xo'jaligini  rivojlantirish  va  uy-joy  qurilishi 
uchun  zaxira  yerlari  ajratiladi,  ishlab  chiqarish  markazlarining  o'lcham lari 
va  joylashgan  o 'm i,  ulami  kengaytirish  uchun  yer  maydonlari,  ishlab 
chiqarish  bo'lim larining  turlari  va  soni,  ularning joylashishi  va  chegaralari 
aniqlanadi;  chorvachilik  fermalari,  mahsulotlami  qayta  ishlash  va  saqlash 
b o'yicha  korxonalar  joylashtiriladi,  iqtisodiy  asoslash  beriladi  (zarur 
hollarda-yechim lar bo'yicha).
7.  Iqtisodiy  ko'rsatkichlar  tizimi  bo'yicha  ishlangan  yechim lar 
solishtiriladi  va  eng  yaxshi  yechim  tanlanadi,  undan  loyihaning  keyingi 
masalalarini  ishlashda foydalaniladi.
Shunday  qilib,  xo'jalikda  ichki  yer  t'uzishning  mazkur  bosqichida 
xo'jalikning  kelajakdagi  tashkiliy  ishlab  chiqarish  tuzilishi  oldindan 
aniqlanadi.
Ishlab 
chiqarish 
bo'lim larining 
yer 
maydonlari 
bo'yicha 
o'lcham larini  aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi:
xo 'ja lik d a   qo'llaniladigan  yerga  bc/lgan  mulkchilik,  yer  egaligi  va
yerdan foydalanish shakllari;
ishlab  chiqarish bo 'limlarining  ixtisosliklari;

xo'jalik  yerlarining  unumdorligi.  ularning joylashgan  o'rni,  shakllari 
va boshqa xususiyatlari;
ishlab  chiqarish  bo'limlari  shakllari,  mehnat  jam oalari  o'lchamlari, 
fondlar bilan ta 'minlanish darajasi va mehnatning tashkil etilishi; 
chorvachilik tarmoqlari о  Ichamlari; 
xo'jalikda aholi tizimi va boshqa omillar.
Ishlab  chiqarish  bo'lim larining  o'lcham lari  hamma  vaqt  ham  qishloq 
xo'jalik  texnikasidan,  mehnat  resurslaridan,  asosiy  va  aylanma  fondlardan 
oqilona  foydalanish  nuqtai  nazaridan  optimal  bo'laverm aydi.  Shuning 
uchun  u  bo‘limning  qabul  qilingan  ixtisosligi  va  xo'jalikning  joylashgan 
mintaqasi  uchun  ilmiy-tekshirish  institutlari  tavsiya  etadigan  oMchamlar 
bilan  solishtiriladi.
Yemi 
doimiy 
foydalanishga 
ajratishda 
ishlab 
chiqarish 
bo'lim larining  oqilona  o'lcham lari,  xo'jalik  hududining  o'ziga  xos 
xususiyatlari,  aholi  tizimi,  tabiiy  va  iqtisodiy  sharoitlari  bo'yicha  tavsiyalar 
ham  hisobga olinadi.
X o'jalikdagi  ichki  bo'lim lar  o'zlarining  turlari  va  ixtisoslashish 
darajalari  bo'yicha,  bir necha  turdagi  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  (masalan, 
ishlab  chiqarish,  mollami  bo'rdoqiga  boqish  va  yem-xashak  tayyorlash) 
bilan  shug'ullanadigan  kompleks  va  bir-ikki  ekinni  yetishtimvchi  yoki  bir 
guruh  chorva  mollariga  xizmat  ko'rsatuvchi,  ixtisoslashgan  bo'lim larga 
bo'linadi.
Ishlab  chiqarish  bo'lim larining  ixtisosliklarini  asoslashda  bo'lim ga 
biriktiriladigan  yer  turlari.  ekinlar  va  chorva  mollari  tarkibi  imkon  boricha 
tashqaridan  mehnat  resurslarini  cheklangan  tarzda  jalb  etib,  butun  yil 
davomida  ishchilaming  ish  bilan  la ’minlanishi  bir  xil  darajada  bo'lishini 
ta'm inlashga  harakat  qilish  kerak.  Dehqonchilikda  bu  sharoit  bo'lim ga  dala 
ishlari  muddatlari  mos  tushmaydigan  bir  necha  ekinlami  biriktirish 
zaruratini  keltirib  chiqaradi.  Bunda,  bulardan  tashqari  qishloq  xo'jalik 
texnikasidan  to'laroq  foydalaniladi,  ayrim  ekinlar  hosildorligining  iqlim 
sharoitlariga  va  ekinlaming  unumdorlik  bo'yicha  har  xil  yerlarda 
joylashishiga  bog'liqligi  natijasida  o'zgarib  turishi  mehnat  haqiga  kamroq 
ta’sir  etadi.  Dehqonchilik  va  chorvachilik  tarmoqlariga  ega  kompleks 
bo'lim lar  dalalar  unumdorligini  oshirish  uchun  go'ngdan  va  yem-xashak 
uchun  dehqonchilik  chiqindilaridan  yaxshiroq  foydalanishlari  mumkin.
Ixtisoslashgan  brigadalar  kompleks  brigadalarda  yetakchi  ekinlam i 
samarali  yetishtirish,  ularga  biriktirilgan  ekin  maydonlari  o'lcham lari  bilan 
ta’minlanmaydigan  vaziyallarda tashkil  etiladi.
Ixtisoslashgan  bo'lim larni  tashkil  etish  k o 'p   qo'l  mehnati  talab 
etadigan  qishloq  xo'jalik  ekinlarini,  (tamaki,  sabzavot,  qand  lavlagisi  va  sh. 
o '.)  ham da  ozuqa  ekinlarini  yetishtirishda  ham  (yem-xashak  ishlab

chiqarish  va  chorvachilikning  samaradorligini  oshirish  maqsadida)  o'zini 
oqlaydi.
Tabiiy.  yaxshilangan  va  sug'oriladigan  madaniy  yaylovlar  va 
pichanzorlaming  katta  maydonlari  biriktirilgan  bo'lim lar  k o 'p   miqdordagi 
yashil  va  dag'al  ozuqalami  iste’mol  qiladigan  va  haydab  boqishni  talab 
qiladigan  chorva  mollari  (qo'ylar.  sigirlar,  otlar)  turlarini  parvarishlashga 
ixtisoslashtiriladi.
Ixtisoslashgan  dalachilik  brigadasining  taxminiy  o'lcham i  mehnat 
jam oasining  iqtisodiy  manfaatlaridan  kelib*  chiqib.  yerlam ing  qishloq 
xo'jalik  ekinlarini  yetishtirish  uchun  yaroqliligini  va  ulaming  almashlab 
ekishlarda  to 'g 'ri  aylanishi  imkoniyatini  hisobga  olgan  holda  aniqlanadi. 
Ekinlar  tarkibi  tanlanib  bo'linganidan  keyin,  mintaqaviy  texnologik 
xaritalarga  mos  tarzda  dala  ishlari  davridagi  mehnat  sarflari  hisoblanadi 
(1 0 -jadval).
10-  jadval
1  ga  haydalm a  yerga  ishlov  berish  uchun  zaru r mehnat sarflarini  hisoblash
Ekinlar
A lm a sh lab  
ekishdagi 
nisbiy  vazni
Vlehnal sarflari 
me’yori,  1  ga odam - 
soat
M ehnat
sarDari,
odam -soat
1.  K o"p y illik   o ‘llar
0,4
18
7,2
2.  D o n   u ch u n  k u z g i  g 'a lla
0,1
19
1,9
3.  O z u q a  u c h u n   k u zg i  g 'a lla
0.1
15
1,5
4.  K a rto sh k a.  ild iz  m e v a la r
0.1
23 2
23,2
5.  S ilo s  uch u n   m a k k a jo x o r i
0.1
60
6,0
6.  B ah o rg i  d o n lila r
0,2
19
3,8
Jam i:
1.0
-
4 3 ,6
Ishlovchilarning  o rta c h a   bandligi  (dala  ishlari  davridagi  ish  kunlari 
sonining  ish  kuni  uzunligiga  ko'paytm asi),  ulaming  soni  va  butun  dala 
ishlari 
davridagi 
mehnatning 
umumiy 
sarfi 
asosida 
brigadaga 
biriktiriladigan  maydon  hisoblanadi  (1 1 -jadval).
I I -   jadval
B riga d a ga   b iriktirilad igan   haydalm a  yerlar  m aydonini  taxm iniy  hisoblash
K o 'rsa tk ic h la r
Son  qiym ati
1.  B a rc h a   ish la m i  o ‘z  k u ch i  b ila n   b a ja ris h d a   1  ga  h a y d alm a  y erg a
4 3 .6
m e h n a t  sarflari.  o d a m -so a t
2.  Is h c h ila m m g  d a la   ishlari  d a v rid a g i  o   rta c h a  b a n d lig i,  o d a m -so at
1281
3 .H a y d alm a   y e rla rn in g   1  m e x a n iz a to rg a   l o 'c 'r i   k e la d ig an   m a y d o n i,  ga
(1 2 8 1 :4 3 .6 )
29 .4
4 .  B rig a d a g a  b irik tirila d ig a n   h a y d a lm a  y e rla r  m ay d o n i  (8  o d a m ),  ga
2 3 5 ,2
Sug'orm a 
dehqonchilik 
sharoitida 
paxtachilik, 
bog'dorchilik, 
uzumchilik  va  sabzavotchilik  brigadalari  maydonlari  odatda  100-200  ga. 
dan  oshmaydi.

Bo'limlarga  yem-xashak  olinadigan  yer turlarini  biriktirishda  nafaqat 
mavjud  mollar  bosh  sonini  ozuqa  bilan  ta ’minlash  zarurati,  balki, 
pichanzorlar  va  yaylovlam i  ta’mirlash  va  yaxshilashga  (pichanzor 
almashish  va  yaylov  almashishlarni  tashkil  etish  bilan)  bo'lgan  talab  ham 
hisobga olinadi.
Chorvachilik  va  kompleks  ijara  bo'lim larida  chorva  mollari  asosan 
biriktirilgan  yerlardan  olinadigan,  bo'lim ning  o'zida  ishlab  chiqarilgan 
ozuqalar bilan ta ’minlanishi  kerak.
Fermalami  bo'lim ning  o 'zid a  ishlab  chiqariladigan  ozuqalar  bilan 
ta ’minlash  uchun  zarur  qishloq  xo'jalik  yerlarining  laxminiy  maydoni  Pqx 
quyidagi  ifoda yordamida aniqlanadi:
bunda M  -  ozuqaga  bo'lgan  umumiy  talab (sotib  olinadiganlaridan  tashqari), 
ozuqa  birl.;  /.,  -  i  turdagi  mahsuldor  yer  turlarining  umumiy  maydondagi 
ulushi;  K,  -  i  turdagi  qishloq  xo'jalik  yerining  hosildorligi  (mahsuldorligi), 
ozuqa birligida.
Sut  fermalarini  o'zida  yetishtiriladigan  ozuqalar  bilan  ta ’minlash 
uchun  zarur  qishloq  xo'jalik  yerlarining  taxminiy  maydoni  12-  jadvalda 
ko'rsatilgan.
12-  j a d v a l
Ozuqa c k in la ri  m ayd onlarin ing sut  ferm alari  o 'lch a m lariga  bogMiqligi
B o 'lim d a g i  sig irlar. 
b o sh   soni
Q is h lo q   x o 'ja lik   y erlari  m a y d o n id a  h a y d a lm a  y e rla m in g  
n isb iy   s a lm o g 'i.  %
3 0
50
70
9 0
5 0
65
6 0
56
53
100
130
121
113
106
20 0
2 5 9
242
22 6
212
4 0 0
51 8
48 3
452
42 5
80 0
1036
9 6 6
904
8 5 0
1200
1554
1449
1356
1275
Xo'jalikdagi  ishlab  chiqarish  bo'lim lari  soni  ulaming  o'lcham lariga, 
korxonaning  tashkiliy  ishlab  chiqarish  tuzulishiga,  yer  egaligi  (yerdan 
foydalanishi)  o'lcham iga,  yerlam ing  unumdorligiga  va  joylashgan  o 'm ig a 
bog'liq.  Yer  egaligi  o'lcham larining  o'sishida,  shaklining  yomonlashishida, 
uzoq  yerlar,  yerlam ing  bo'linishlari  va  ajralib  qolishlari  mavjudligida 
xo'jalikning  ichki  bo'lim lari  soni  ko'payadi,  ulam ing  o'lcham lari  esa  mos 
tarzda  kamayadi.
K o'p  tarmoqli  xo'jaliklarda  va  intensiv  tipdagi  qishloq  xo'jalik 
korxonalarida  (masalan,  shahar  atrofidagi)  bo'lim lar  soni  k o 'p   bo'lishi 
mumkin.  Qulay  tabiiy  sharoitlarda,  tuproqlam ing  yuqori  unumdorligida,

fondlar  bilan  yuqori  ta ’minlanishda  va  aholining  yuqori  zichligida,  aholi 
yashash joylarining  rivojlangan  tarm og'ida  ham  ishlab  chiqarish  bo'lim lari 
soni  ko'payadi.
Loyihalashda  lashkiliy  qayta  qurishlarga  iloji  boricha  kamroq  yo'l 
qo'yish,  tashkiliy  ishlab  chiqarish  tuzilishini,  xo’jalikdagi  ichki  yuzaga 
kelgan  aloqalam i,  samarali  ishlayotgan  b o 'lim la ry e r  massivlari  butunligini 
saqlashga  intilish  kerak.  X o'jalikda  ichki  yer  tuzishda  bu  masalalarning 
barchasi  albatta  xo'jalik  rahbarlari  va  mutaxassislari  istaklarini,  mehnat ja- 
moalari,  ayrim  yer  mulkdorlari  va  yerdan  foydalanuvchilar  fikrlarini, 
qishloq  xo'jalik  korxonalarida  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  bo'yicha 
mutaxassislar tavsiyalarini  hisobga olib yyechiladi.
Ishlab  chiqarish  bo'lim lari  soni  va  joylashishi  albatta  xo'jalik 
hududidagi  aholi  yashash  joylarining  xo'jalikda  m o'ljallangan  maqsadi  va 
joylashishi  bilan bog'lanadi.
A holi  tizimi  -  bu  m a’lum  hududda joylashgan,  boshqarishni,  xizmat 
ko'rsatishni,  transport  va  sh.  o ',  umumiy  tashkil  etish  bilan  bogMiq,  aholi 
yashash joylari  yig'indisidir.
Qishloq  aholi  tizimi  shahar  va  aralash  tizimdan  mehnatga  yaroqli 
aholining asosiy qismi  qishloq  xo'jaligi  ishlab chiqarishida bandligi  va aholi 
yashash  joylarining  hududlari  mos  korxonalar  hududlarida  joylashganligi 
bilan  farq  qiladi.  Shuning  uchun  aholi  yashash  joylarining  kelajakdagi 
rivojlanishini,  ular  chegaralari  va  ichki  tuzilishini  hisobga  olmasdan  al­
mashlab  ekishlarni  va  yer  turlarini  to 'g 'ri  joylashtirish,  yo'llarni  o'tkazish, 
meliorativ  va  labiatni  muhofaza  qilish  tadbirlarini  amalga  oshirish,  ishlab 
chiqarishni,  mehnatni  va  ulami  boshqarishni  to 'g 'ri  tashkil  etish  uchun 
sharoit yaratish  mumkin emas.
X o'jalikda  ichki  yer tuzish  loyihalarida quyidagi  masalalar yechiladi: 
aholi yashash joylarining  x o ja lik d a   mo'ljallangan  maqsadiga  aniqlik 
kiritiladi;
qishloq  (posyolkaj  та  m uriyati tasarrujidagi yerlarning maydonlari  va 
joylashgan о  rinlariga  aniqlik kiritiladi;
xo 'ja lik  markazlarini,  shaxsiy  uy-joy,  ishlab  chiqarish  qurilishlarini 
kengaytirish  uchun  zarur  uchastkalar  (maydonchalar)  tanlanadi  va 
ularning maydonlari, joylashgan о 'rni aniqlanadi.
Y er  tuzish  loyihasini  ishlashda  har  bir  qishloqning  xo'jalikdagi 
vazifasiga  (markaziy  qishloq,  bo'lim   qishlog'i,  ishlab  chiqarish  markazi, 
yashash  joyi)  aniqlik  kiritiladi.  Bu  aholi  tizimini  xo'jalikning  tashkiliy- 
ishlab  chiqarish  tuzilishi,  ishlab  chiqarish  bo'lim lari  va  ular  markazlarining 
soni  va  joylashishlari  bilan  bog'lash  uchun  zarur.  Bunday  aniqlik  kiritish 
aholi  yashash  joyining  kelajakdagi  rivojlanishi  nuqtai  nazaridan  ham 
aham iyatga  ega,  sababi,  u  nafaqat  ichki  imkoniyatlar,  balki  xo'jalikning

boshqa  yerlari  hisobiga  ham  sodir  bo'lishi  mumkin.  Uy-joy  va  madaniy- 
maishiy  qurilishlarni  moliyalash  nafaqat  mahalliy  byudjet  va  qurilish 
qilayotganlam ing  shaxsiy  m ablag'lari  hisobiga,  balki  korxona  hisobiga  ham 
amalga  oshirilishi  mumkin,  ular  o 'z   ishchilarining  turmush  sharoitlarini 
yaxshilashdan,  qurilish  bahosini  pasaytirish  va  uni  asosiy  aholi  yashash 
joylarida jam lashdan  manfaatdordirlar.
Loyihalashda  aholi  yashash  joylarining  mavjud  ahvoli  va  xo'jalikda 
m o'ljallangan 
maqsadi 
baholanadi, 
m am u riy  
tuman 
yer 
tuzish 
chizmalaridan  loyiha  oldi  materiallari,  xo'jaliklararo  yer  tuzish  loyihalari, 
qishloq  aholi  yashash joylarini  rejalash  va  qurish  loyihalari jalb  etiladi.  Yer 
uchastkalari  mulkdorlari,  egalari  va  foydalanuvchilari  istaklari  ham  hisobga 
olinadi.
Markaziy 
qo 'rg 'o n  
iloji 
boricha 
xo'jalik 
hududi 
markazida 
joylashgan,  tuman  markazi,  qishloq  xo'jalik  mahsulotlarini  sotish  joylari 
bilan  yaxshi  yo'l  aloqasiga  hamda  kapital  uy-joy,  ishlab  chiqarish  va 
madaniy-maishiy 
binolarga 
ega, 
eng 
katta 
aholi 
yashash  joyida 
joylashtiriladi.  Odatda  uning  joylashgan  o ‘mi  o'zgarishsiz  qoladi.  Ishlab 
chiqarish,  madaniy-maishiy  qurilishlar  kapital  xarajatlarini  tejash  uchun  u 
ko'pchilik  hollarda  bitta  yoki  (sexli  tuzilishda)  bir  necha  bo'lim lam ing 
xo'jalik  markazlari  bilan  birlashtiriladi.
Ishlab  chiqarish  bo'lim lari  qishloqlari  ham  xo'jalikning  qishloq 
xo'jalik  yerlarining  asosiy  massivlariga  nisbatan  qulay  joylashgan, 
bo'lim larga  biriktirilgan,  hamda  ishlab  chiqarish,  uy-joy  va  m adaniy- 
maishiy  bino-inshootlarga,  markaziy  qishloq  va  boshqa  aholi  yashash 
joylari  bilan  yaxshi  yo'l  aloqasiga  ega.  yirik  aholi  yashash  joylarida 
joy lashtiriladi.  Loyihani  ishlashda  barcha  boshqa  aholi  yashash joylarining 
xo'jalikdagi  vazifasi  va  kelajakdagi  rivojlanishi  belgilanadi.  U lam ing  qaysi 
birida  ishlab  chiqarish  binolari  va  obodonlashtirilgan  uy-joy  fondi  mavjud 
bo'lsa,  o'shalarida  xo'jalikning  ichki  bo'lim lariga  yoki  ayrim  mehnat 
jam oalariga  biriktirilgan  chorvachilik  fermalari joylashtirilishi  mumkin.
Agar  xo'jalikda  ta ’mirlashga  yaram aydigan  eski  uy-joy  fondiga  ega 
kichik  aholi  yashash  joylari  yoki  xutorlar  mavjud  bo'lsa,  ulam ing  aholisi 
istaklari  bo'yicha yirik  qishloqlarga  ko'chiriIishi  mumkin.  B o'shagan  hudud 
zarur 
ishlar 
o'tkazilganidan 
keyin 
(eski 
imoratlami 
buzish, 
yer 
uchastkalarini  tekislash,  o'tloqlashtirish  va  sh.  o '.)  yonida  joylashgan 
qishloq  xo'jalik  yerlari  tarkibiga  qo'shiladi.  Bunday  qurilishlar  va  ular 
atrofidagi  yerlar  fermer,  dehqon  xo'jaliklari  va  ijarachilar  yerdan 
foydalanishlarini  tashkil  etish  uchun  ham  foydalanilishi  mumkin.
Ayrim  vaziyatlarda  kichik  tashlandiq  qishloqchalami  tiklash  masalasi 
ham  paydo  bo'ladi.  Ularning  o'm id a  ferm erlar  hovlilari,  brigadalar  yoki 
o'zlarining yer paylari  bilan  ajralib  chiqadigan  va  mustaqil  bo'lim lar tashkil

qiladigan,  ham da  qochoqlardan,  majburiy  ko'chirilganlardan  va  ulam ing 
oilalaridan  tuzilgan  boshqa  jam oalam ing  xo‘jalik  markazlari  yaratilishi 
mumkin.  X o ‘jalik  markazini  tashkil  etishning  eng  asosiy  sharti  bo'lim larga 
biriktiriladigan  qishloq  xo’jalik  yerlarining  vaqinligi  hisoblanadi.  U  iloji 
boricha xizmat  ko'rsatadigan  hududining m arkaziga yaqin joylashtiriladi.
X o'jalikning  aholi  tizimini  yanada  rivojlantirish  zarurati  tug‘ilgan 
hollarda,  loyihada  yangi  aholi  yashash joylarini  qurish,  mavjudlarini  qayta 
qurish  yoki  kengaytirish  ko'zda  tutiladi.  Loyiha  planida  mos  yer  uchastkasi 
ajratiladi;  u  qurilish-loyihalash,  sanitariya-gigiena  va  iqtisodiy  talablarga 
javob  berishi  kerak.  Odatda relefi  tekis,  yer qatlamlari jipslashgan,  y o ila rg a  
va  suv  ta ’minoti  manbalariga  nisbatan  qulay  joylashgan,  quruq  yer 
uchastkasi  tanlanadi.  Bunda  mavjud  qishloqlam ing  qishloq  xo'jalik 
yerlariga  va  ishlab  chiqarish  markazlariga  nisbatan  joylashishi  aholining 
ish,  yashash  va  xordiq  chiqarish  joylarini  oqilona  tashkil  etish  maqsadida, 
hisobga olinadi.
Yangi  aholi  yashash  joylarini  qurish,  mavjudlarini  qayta  qurish  va 
kengaytirish  uchun  uchastkalar  qishloq  xo'jaligi  uchun  yaroqsiz  yerlardan 
yoki  alohida  zarurat  tu g ‘ilgan  hollarda  sifati  past  qishloq  xo'jalik  yerlaridan 
ajratiladi.  Birinchi  navbatda  mavjud  qishloqlam ing  aholi  yashaydigan  qismi 
chegaralaridagi  qurilishdan  bo'sh  yerlar egallanadi.
Uchastkalami  tanlashda  tabiatni  muhofaza  qilish  bo'yicha  choralar 
ko'zda  tutilishi,  aholi  yashash  joyini  obodonlashtirish  va  uning  eng  yaxshi 
arxitekturasini  yaratish  maqsadida,  hududning  tabiiy  xususiyatlari  hisobga 
olinishi  kerak.
Qurilish  maydonchasi  to'g'risidagi  m a’Iumotlar  maxsus  texnik 
izlanishlar:  topografik-geodezik,  geologik-injenerlik,  gidrogeologiya  hamda 
sanitariya-gigiena  izlanishlarini  o'tkazish  yo'li  bilan  olinadi.  Uchastkani 
tuman  m a’muriyati  (hokim,  hokim  muovinlari),  qishloq  (posyolka) 
m a’muriyati  vakillari,  tuman  arxitektori  va  yer  tuzuvchisi,  yong'inga  qarshi 
inspeksiya,  sanitariya-epidemiologiya  stansiyasi,  qishloq  xo'jalik  korxonasi, 
kommunal  xo'jalik  va  loyiha  tashkiloti  vakillaridan  iborat  hay’at  tanlaydi. 
Hay’at  tanlangan  uchastka  chizmasi  bilan  hududni  tanlash  to'g'risidagi 
aktni  imzolaydi.  U  suv  oladigan,  oqova  suvlami  yig  adigan,  elektr 
manbalariga,  gaz  ta ’minoti  tizimiga  va  sh.  o ',  ulanadigan  joylam i  ham 
aniqlaydi.
X o'jalik  markazlari  joylashtirilganidan  keyin  ishlab  chiqarish 
markazlari joylashtiriladi.
Ishlab  chiqarish  markazi  -  bu  umumiy  ixcham  hudud,  yagona  tex- 
nologik  jarayon,  umumiy  transport  va  energetika  qurilmalari  va  hayotni 
ta ’minlash  tizimlari  (suv,  elektr,  issiqlik  ta ’minotlari  va  sh.  o '.)  bilan 
birlashgan  ishlab  chiqarish  binolari  va  inshootlari  majmuasidir.

Ishlab  chiqarish  markazlari  aholi  yashash  joylari  chegaralari  ichida, 
yashash  zonasiga  yaqin  ishlab  chiqarish  zonasini  tashkil  etib  joylashishi 
mumkin.  Ayrim  hollarda  sanitariya-gigiena  va  zooveterinariya  cheklashlari 
natijasida  bunday  markazlardan  aholi  yashash joylarining  yashash  zonalari 
va  boshqa  ishlab  chiqarish  majmualarigacha  bo'lgan  masofa  katta  bo'lishi 
kerak  bo‘lsa,  u  aholi  yashash joylaridan tashqarida joylashtiriladi.
Ishlab 
chiqarish 
markazlarining 
quyidigi 
tiplari 
mavjud: 
um um xo'jalik  aham iyatiga  ega  majmualar  (um um xo‘jalik  hovlilari),  ular 
o 'z   ichiga  ishlab  chiqarish  binolari  va  inshootlari  -  qishloq  xo'jalik 
mashinalari  va  qurollarini  ta'.mirlash  va  saqlash  bo'yicha  (ta ’mirlash- 
mexanika  hovlilari),  yog'och  materiallariga  ishlov  berish,  qurilish  detallari 
va  konstruksiyalarini  ishlab  chiqarish  (qurilish  hovlilari)  bo'yicha,  qishloq 
xo'jalik  mahsulotlarini  va  materiallarini  taxlash  va  saqlash  (omborxonalar 
majmuasi)  bo'yicha,  garajlar  va  brigadalam ing  ishchi  hovlilari  (ular 
um um xo'jalik  hovlilari  bilan  qo'shilgan  vaziyatlarda) guruhini  oladi; 
brigadalar ishchi hovlilari;
chorvachilik.  parrandachilik  va  hoshqa  hayvonlar  ferm alari  va 
majmualari;
issiqxona-parnik  majmualari,  omuxta  yem   tayyorlash  bo'yicha  ishlab 
chiqarishlar va sh.  о '.;
qishloq xo ja lik   mahsulotlarini birlamchi qayta  ishlash  bo 'yicha  ishlab 
chiqarishlar.
X o'jalikning  ishlab  chiqarish  o b ’ektlari  tarkibiga  qishloq  xo'jalik 
aviatsiyasi 
uchun 
uchish-qo'nish 
maydonchalari, 
vertolyotlar 
maydonchalari, 
veterinariya 
va 
veterinariya-sanitariya 
o b ’ektlari, 
um um xo'jalik  aham iyatiga  ega  don  qabul  qilish  va  tozalash  may­
donchalari,  mini-elevatorlar,  paxta  xirmonlari,  idishlar  maydonchalari, 
idishlarga  joylash  va  saralash  joylari,  m a’danli  o 'g 'itlam i  va  pestitsidlami 
saqlash  uchun  om borxonalar va sh.  o ',  ham  kiradi.
Har  xil  turdagi  ishlab  chiqarish  markazlari  y o 'llar  uzunliklarini 
qisqartirish, 
birgalikda 
foydalanish 
uchun 
qulay 
inshootlar 
va 
kom m unikatsiyalam ing  yagona  tarm og'ini  yaratish  imkonini  beradigan 
qilib joylashtiriladi.
Ishlab chiqarish  markazining maydoni  quyidagidek  aniqlanadi: 
ya n g i  quriladigan  ob 'ektlar  uchun  -  tasdiqlangan  aholi  yashash jo y - 
larini  (ishlab  chiqarish  markazlarini)  rejalash  va  qurish  loyihalari 
та 'lumotlari bo ‘yicha,  ular bo ‘Imaganda esa - namunaviy loyihalar va 
о 'xshashlar (analoglar)  та 'lumotlari bo “
yicha:
qayta  qurilayotgan  o b ’ektlar  hamda  m avjud  ishlab  chiqarish  mar­
kazlari  uchun,  ulam ing  y e r  bilan  t a ’m inlanishini  tahlil  qilishda

(qo'shim cha  maydonlarni  qo'shib  olish  yo k i  foydalanilm ayotgan 
ye rla m i olish imkoniyati bilan)  - hisob-kitoblar asosida.
Har  bir  ishlab  chiqarish  markazlari  uchun  yer  uchastkasi  maydoni  Pu 
quyidagi  ifoda yordamida hisoblanadi:
Pa=  (/>qur  т у н » ,
bu yerd a   Pqai-  ishlab chiqarish  markazi  qurilish  maydoni,  loyihala-nayotgan 
bino  va  inshootlar  ro'yxati  bo'yicha  aniqlanadi;  Hu  -  mazkur  ishlab 
chiqarish  markazi  uchun  qurilishning  m e’yoriy zichligi.
Qoramol  fermalari  hamda  mashina  ta’mirlash  va  omborxona 
majmualari  uchun  qurilishning  m e’yoriy  zichligi  25  %,  qurilish  hovlilari 
uchun  -  20  %,  otxonalar  -  15  %,  issiqxona-pamik  majmualari  -  35  %   ni 
tashkil etadi.
Ishlab  chiqarish  markazlari  yer  maydonlarining  taxminiy  maydoni 
quyidagi  m e’yorlardan  kelib  chiqib  aniqlanadi:  200  sigirga,  buzoqlari  bilan, 
m o'ljallangan  sut  fermalari  uchun  -  1  sigirga  -  100-110  m2;  400  sigirga, 
buzoqlari  bilan  -  90-100  m2;  600  va  undan  ko‘p  sigirlarga  -  80-90  m2; 
qoramollar  buzoqlarini  boqish  fermalari  uchun  -  1  boshga  -  30-40  m"; 
qo'ychilik  fermalari  uchun  -  1  q o ‘yga  12-15  m2:  parrandachilik  fermalari 
uchun  -  1  boshga  3,5-7  m ':  omborxona  guruhi  binolari  uchun  -  bo‘linmaga 
biriktirilgan 
haydalma 
yerlam ing 
1 
ga 
5 
n r  
hisobidan 
(Землеустроительное 
проектирование. 
Лабаратория 
ишларини 
бажариш  ва  боскич  лойихасини  ишлаш  учун  услубий  курсатмалар  ва 
гопшириклар.  М.:  M11Z,  1991.  118-119  б.).
Fermer  xo'jaliklarining  ishlab  chiqarish  markazlari  maydonlarini 
aniqlashda  ham,  hisoblangan  birlikka  mos  tushadigan  qurilish  maydonlari 
m e’yorlaridan  foydalaniladi.
Ishlab  chiqarish  markazlari  uchun  ajratiladigan  yerlar,  yoqimsiz 
hidlar  va  oqova  suvlarining  oldini  olish  va  antisanitariya  holatiga  y o 'l 
qo'ym aslik  uchun,  aholi  yashash  joylarining  yashash  zonasiga  nisbatan 
relefi  past  va shamolga teskari  tomonidan,  qishloq  xo'jaligi  ishlab chiqarishi 
uchun  yaroqsiz  yoki  kam  yaroqli,  sifati  past  yerlarda joylashtiriladi.  Ishlab 
chiqarish  markazi  uchun  tanlangan  joy  quruq,  imkoni  boricha  tekis, 
xo'jalikning  ichki  yo'l  tarm og'iga,  mollar  haydaladigan  yo'llarga,  ozuqa 
almashlab ekishlarga nisbatan  qulay joylashgan  bo'lishi  kerak.
Chorvachilik  fermalari  va  majmualari  zarur  sanitariya-himoya 
oraliqlarini  va  qishloqlam ing  kelajakdagi  rivojlanishlarini  hisobga  olib, 
aholi 
yashash  joylarining 
yashash 
zonalaridan 
m a’lum 
masofada 
joylashtiriladi.
Sanitariya-himoya  zonalarining  o'lcham lari  1 3 -jadvalda  keltirilgan. 
Ishlab  chiqarish  markazining  maydoni  yem ing  qulay  shaklini  yaratish

uchun  yonida  joylashgan  kam  unumli  yerlar  hisobiga  kengaytirilishi 
mumkin.
Uni  kamaytirish  (yerlarni  qirqib  olish  va  ulami  boshqa  yer  turlariga 
qo'shish)  faqat  ishlab  chiqarish  imoratlari,  binolari  va  inshootlarining 
joydagi joylashishi  tahlil  etilgandan  keyin  amalga oshiriladi.
Ishlab  chiqarish  markazlari  yerlarining  aniq  maydoni  aholi  yashash 
joylarini  rejalash  va  qurish  loyihalarida belgilanadi.
Ishlab  chiqarish  m arka/larini  mintaqalash  chizmasini  tuzishda 
texnologik 
operatsiyalar 
ketma-ketligi, 
o b ’ektlam ing 
o ‘zaro 
ishlab 
chiqarishdagi  aloqalari  va  rejalashtirish  talablari  hisobga  olinadi.  Masalan, 
mashina ta ’mirlash  va qurilish  majmualari  qattiq  bog'langan,  shuning uchun 
odatda  ular yonma-yon joylashtiriladi.
Ishlab  chiqarish  mintaqasi  ichida  ular  chegaraga  yaqin,  asosiy 
haydalma 
yerlarga 
qaratilib 
joylashtiriladi. 
Bu 
qishloq 
xo'jalik 
texnikalarining  ishlab  chiqarish  va  yashash  zonalariga  kirmasdan  dalalarga 
va  orqaga  o'tishlari  uchun  zarur.  Bundan  tashqari,  yog'och  va  taxta 
m ateriallami 
olib 
keladigan 
tirkamali 
o g 'ir 
yuk 
tashiydigan 
avtomashinalaming aylanishlari  sonini  qisqartirish  kerak.
Boqilishi  zarur bo‘lgan  mollarga ega chorvachilik  fermalari  yaylovlar 
yonida joylashtiriladi:  aks  holda  ularga  mollar  haydaladigan  y o 'llar  orqali 
tez yetib  borish  ta'm inlanishi  kerak.
Omborxona  xo'jaligi  ozuqalarini  saqlash  uchun  imoratlar  va 
inshootlar, 
ularni 
tayyorlash 
am alga 
oshiriladigan 
binolar 
bilan 
chambarchas  bog'langan.  U rug'lik  va  oziq-ovqat  donlarini,  kartoshkani, 
sabzavotlami  tozalashda,  saralashda,  quritishda  yaroqsiz  mahsulotlar 
chorvachilik  fermalariga  mollarga yedirish  uchun  keltiriladi.  Shu  sababli  bu 
ob'ektlam ing yonma-yon joylashishlari  maqsadga muvofiq  bo'ladi.
Ishlab  chiqarish  markazlarini  mintaqalash  chizmalarida  asosiy  ishlab 
chiqarish  majmualari,  eng  ahaniiyatli  imoratlar  va  inshootlar  guruhlarining 
chegaralari.  asosiy 
ko'chalar 
va  himoya  daraxtlarining  joylashishi 
ko'rsatiladi.  Bunda  albatta  qurilish-loyihalash  va  boshqa  sharoitlar  hisobga 
olinadi.
Bo'lim lam ing  yer  massivlari  maydonlari,  yer  turlari  tarkiblari  va 
sifati  bo'yicha  eng  yaxshi  tarzda  xo'jalikning  ichki  ixtisoslashishiga  mos 
kelishi,  mehnatga  yaroqli  aholining  bandligini  tekis,  yerdan  va  ishlab 
chiqarish  fondlaridan  samarali  foydalanishni  ta'm inlashi  kerak.
B o iim la r yer  maydonlari  shakli  va joylashishi  bo'yicha  ixcham,  iloji 
boricha to 'g 'ri  chiziqli  chegaralarga  ega,  to 'g 'ri  shaklda bo'lishi  va xo'jalik 
markaziga eng yaqin joylashgan  bitta  massivda joylashishi  kerak.

•
Т
ео
рет
ич
еск
ая
 
и 
мето
дическая 
полож
ен
ия 
у
ст
ан
ов
л
ен
ия
 
обр
е
ме
н
е
н
и
й
 
зе
м
е
л
ь
н
ы
х
 
у
ч
а
с
т
к
о
в
: 
У
к
у
в
 
кулл
анм
аси
 
/А
.А
.В
а
р
л
а
м
о
в
 
тах
ри
ри
 
ос
ти
да
. 
- 
М
.: 
Г
У
З
, 
1
9
9
5
. 
29 
б
.
N>  К) W NJ  '^1 
О  О  О О  О 
О  О  О  О
'чЛ  —
о   о  
о
ы -  W Ul  -
о  
о   о   о   о   о  
— 
о   о   о   о   о
У 
3 
ja
d
v
a
l
Q
is
h
lo
q
 
x
o
'ja
li
k
 
kor
xon
alar
i 
va 
o
b
'e
k
tl
a
rin
in
g
 
sa
n
it
a
ri
y
a
-h
im
o
y
a
 
m
in
ta
q
a
la
r
i1

Bu  odamlami  va  yuklami  tashish  uchun  transport  xarajatlarini  va  qishloq 
xo'jalik  texnikasining  befoyda  yurishlarini  sezilarli  qisqartirish  imkonini 
beradi.
Ular  ishlab  chiqarishning  eng  yuqori  samaradorligini  ta ’minlovchi 
oqilona 
o'lcham larga 
ega 
bo'lishlari 
kerak.X o'jalikning 
ichki 
ixtisoslashishini.  bo'lim larga  biriktirilgan  yer  turlari  tarkibini  va  ulam ing 
chegaralarini 
belgilashda 
ulaming 
keyinchalik 
transformatsiyalanish 
imkoniyatlari  va  xo'jalikda  hududni  ichki  tashkil  etish  (yo'llam i,  almashlab 
ekishlami,  magistral  kanallami  va sh.  o', joylashtirish) hisobga olinadi.
Ishlab 
chiqarish 
bo'lim larining 
yer 
massivlarini 
shunday 
shakllantirish  kerakki,  bunda  xo'jalik  markazi  iloji  boricha  yerdan 
foydalanishning  markaziy  qismida joylashsin.  Bu  asosiy  yer  turlarini  aholi 
yashash  joylariga  vaqinlatish,  yuklami  tashish  va  qatnashlaming  o'rtacha 
masofasini  ancha  qisqartirish  va  shuning  hisobiga  ishlab  chiqarish 
samaradorligini  oshirish  imkoniyatini  beradi.
Ishlab  chiqarish  bo'lim lari  yer  massivlarini  joylashtirishda  quyidagi 
talablarga rioya qilinadi:
har  bir  ishlab  chiqarish  bo'lim iga  uning  xo'jalik  markazlariga  eng 
yaqin  joylashgan  yerlar  biriktiriladi.  B o'lim   hududida  bir  necha 
qishloq  va  ishlab  chiqarish  markazlari  m avjud  bo'lsa,  yerlarni  shun­
day  biriktirishga  harakat  qilinishi  kerakki,  bunda  odamlarning 
qarama-qarshi  vurih  о 'tishlarini  va  texnikalarning  yurishh.rini 
tugatish kerak;
bo'lim lar  yer  massivlari  chegaralari  imkoni  boricha  yerda  mavjud 
tabiiy  elementlar  (daryolar,  jarliklar,  boshq),  magistral  yo'llar, 
kanallar,  о ‘rmon  polosalari  va  boshqa  sun ’iy  inshootlar  bilan 
birlashtiriladi;
yer  massivlari  ixcham,  t o ’g 'r i  shaklga  ega  bo'lishi  va  o 'tish   qiyin 
bo 'Igan tabiiy va sun 'iy to 'siqlar (jarliklar,  botqoqliklar,  temir y o  'llari, 
katta kanallar va sh.  о '.)  bilan bo ‘linmasligi kerak.
Bunday  loyihalash  yerlaming  maydalanishi  va  ajralib  ketishlariga, 
mayda  va  ishlov  berishga  qulaysiz  uchastkalam ing  paydo  bo'lishiga  y o 'l 
qo'ym aslik  imkonini  beradi.  B o'lim lar  chegaralari  ochiq  joylarda  to 'g 'ri 
chiziqli,  ortiqcha  burilishlarsiz,  bir-biriga  parallel,  to 'g 'ri  burchakli 
kesishishlar  bilan  loyihalanadi.  Bu  keyinchalik  dalalami  va  ishchi 
(sug'orish)  uchastkalarini  to 'g 'ri  shaklda,  mexanizmlar  bilan  ishlov 
berishga qulay qilib shakllantirish  uchun  zarur.
Tekis  joylarda  chegaralami  shunday  joylashtirish  kerakki,  bunda 
ularga 
parallel 
loyihalanadigan 
asosiy 
ihota 
daraxtlari 
polosalari, 
ekinlaming  polosali  joylashishi  va  U /s h   shudgor  bilan  alm ashishida  ekin 
maydonlari, 
kulislar 
zararli 
shamoliar 
yo'nalishlariga 
ko'ndalang

(perpendikulyar)  bo’lishi  kerak.  Bu  shamol  eroziyasi  ta’sirini  sezilarli 
pasaytirish  imkonini  beradi.
Suv  eroziyasining  oldini 
olish 
uchun  chegaralami 
shunday 
joylashtirish  kerakki,  bunda  tuproqlarga  ishlov  berishning  asosiy  yo'nalishi 
va  suvni  tartibga  soluvchi  o ’rmon  polosalari  joylashishining  qiyalikka 
ko'ndalang b o ’lishi  ta'm inlansin.
Loyihalashda  yer  egaliklari  va  yerdan  foydalanishlar  kamchi- 
liklariga  (polosalar  orqasida  joylashish,  chegaralam ing  pona  shaklida 
bo'lishi,  o ’zgalar  yeri  ichida  joylashish)  y o ’l  q o ’ymaslik  kerak.  B o’lim 
yerlari  tarkibiga  butun  almashlab  ekishlar,  sug'oriladigan  va  zaxi 
qochiriladigan  yerlar  massivlari  to'la,  bo'linm asdan  kiritiladi.  Hududni 
tashkil  etishning  turg’un  elementlari  (ihota  daraxtlari  polosalari,  yo'llar) 
ham  saqlab  qolinadi,  yer  massivining  xo'jalik  markazi  bilan  turg'un  yo'l 
aloqasi  ta ’minlanadi.
Ishlab  chiqarish  bo’limlari  yer  massivlarini  joylashtirish  taxminiy 
eksplikatsiyani  tuzish  bilan  yakunlanadi,  unda  yerlam ing  bo'lim lar  orasida 
yer turlari  bo'yicha taqsimlanishi  aks  ettiriladi.
5.  Xo'jalikda  ichki  asosiy (m agistral) yoMlarni,  injenerlik 
inshootlarini  va  ob’ektlarini joylashtirish
Yer  tuzish  loyihasining  mazkur  qism ining  asosiy  maqsadi  ishlab 
chiqarishning  texnologik  jarayonlarini,  mahsulotni  tashish  va  qayta 
ishlashni  ta’minlash  uchun  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy  tarkibning  injenerlik 
ob’ektlari  va  inshootlarini  joylashtirish  hisoblanadi.  Bunda  quyidagilar 
joylashtiriladi:
xo ja likd a g i ichki magistral у  о 'liar va  vo 7 inshoot lari;
meliorativ  qurilish  ob'ektlari  (sug'orish  va  zax  qochirish),  magistral
kanallar trassalari,  suv olinadigan  inshootlar  kollektorlar;
suv ta ’m inoti va suv chiqarish ob ’ektlari.  elektr  uzatish,  aloqa tizimlari,
gaz  va  mahsulot  o'tkazuvchi  quvurlar  va  boshqa  chiziqli  injenerlik
inshootlari:
o'rm on  meliorativ  va  gidrotexnik  um um xojalik  ahamiyatiga  ega 
eroziyaga qarshi ob ’ektlar.
Injenerlik  inshootlari  va  o b ’ektlarini joylashtirishda  quyidagi  talablar 
hisobga olinishi  kerak.
1. 
Yerlardan  to'la,  oqilona  va  samarali  foydalanish, 
ulami 
muhofazalash,  hududni  to 'g 'ri  tashkil  etish  uchun  sharoit  yaratish.  Bu 
talabni  bajarish  uchun  umumiy  foydalanishdagi  yo'lga  ajratiladigan  yer 
polosasida chiziqli  injenerlik inshootlarini joylashtirish,  bu  maqsadlar uchun 
qimmatbaho  yerlami  ajratishni  minimumga  tushirish  kerak.  Sug'orish  va 
zax 
qochirish 
uchun 
uchastkalami 
tanlashda 
hududning 
tabiiy

xususiyatlarini  va  melioratsiyalangan  yerlardan  foydalanish  oqibatlarini 
hisobga olish  kerak.
2.  Qurilishning texnik  talablariga  qat’iy  rioya  qilgan  holda,  injenerlik 
jihozlash  ob’ektlarini  qurishga  minimal  kapital  xarajatlar sarflash.
3.  Injenerlik  inshootlaridan  foydalanish  uchun  qilinadigan  yillik 
xarajatlam i  minimumga tushirish.
4.  Qishloq  xo'jalik  mahsulotlarini  yetishtirish,  saqlash  va  qayta 
ishlash, 
chorva 
mollarini 
boqishning 
mavjud 
texnologiyalarini 
takomillashtirish  va yangilarini joriy  etish  uchun  sharoitlar yaratish.
5.  Mahsulotlami  ishlab  chiqarish  uchun  mehnat  va  moddiy-pul 
vositalari  sarflarini  kamaytirish.
Injenerlik 
o b ’ektlari 
va 
inshootlarini 
joylashtirish 
loyihasini 
tuzishdan  oldin  melioratsiya,  suv  xo'jaligi  va  yo‘1  qurilishi,  elektr  ta'm inoti 
va  aloqa  tarmoqlarini  joylashtirish  bo'yicha  chizm alar  va  loyihalar  chuqur 
o'rganiladi.  Aytish  kerakki,  hozirgi  sharoitda  qishloq  xo'jalik  ishlab 
chiqarishini  injenerlik  ta’minlash  tarm og'i  tarkib  topgan,  shuning  uchun 
asosiy  e ’tibom i  mavjud  ob’ektlam ing  ishlash  samaradorligini  o'rganish  va 
tahlil  qilishga,  kamchiliklami  tuzatish  va  foydalanishdagi  halokatlilikni 
tugatishga,  foydalanishni  yaxshilash  bo'yicha  tavsiyalar  ishlab  chiqishga 
qaratish kerak.
Qishloq  xo'jalik  korxonalari  hududlarida 
injenerlik  jihozlash 
o b ’ektlarini 
loyihalash. 
odatda, 
mavjud 
injenerlik  tarmoqlarini 
va 
kommunikatsiyalami 
qayta 
qurish. 
joylashtirish, 
doimiy 
faoliyat 
ko'rsatayotganlari.  jum ladan  qayta  qurilganlari  bilan  bog'lanishi  kerak 
bo'lgan  sifat  jihatdan  yangilarini  loyihalashni  nazarda  tutadi.  X o'jalikda 
ichki  yer  tuzishda  asosiy  e ’tibor  xo'jalikdagi  ichki  yo'l  tarm og'ini 
joylashtirish  masalalariga  qaratilishi  kerak,  sababi,  boshqa  injenerlik  in- 
shootlari  ularga  ajratiladigan  yer  polosalarida  yoki  umumiy  foyda­
lanishdagi  yo'llar yonida joylashtiriladi.
X o'jalikda 
ichki 
magistral 
yo'llarni  joylashtirishda  quyidagi 
masalalar  yechiladi:  yo'llar  yo'nalishlari  aniqlanadi;  ulaming  toifalari  va 
guruhlari  belgilanadi;  magistral  y o 'llar trassalari  (o 'm i)  va  ular  o'lcham lari, 
qoplamalarining  turlarini  belgilash  bilan  yo'l  inshootlari  quriladigan joylar 
joylashtiriladi;  yo'llarni joylashtirishning  iqtisodiy  samaradorligi  va qurilish 
navbatlari  asoslanadi.
M agistral  yo 'lla rn i  joylashtirishda  qo'yiladigan  asosiy  talablar. 
X o'jalikda  ichki  magistral  y o 'llar  tarm og'ini  joylashtirishda  quyidagi 
talablar hisobga olinishi  kerak.
1. 
Qishloq  xo'jalik  korxonalarida  qo'shni  xo'jaliklar,  m a’muriy  va 
iqtisodiy  markazlar bilan  yil  davomida transport aloqalarini  ta’minlash.

2.  Loyihalanayotgan  xo'jalikdagi  ichki  yo'llar  tarm og'ini  umumiy 
foydalanishdagi  (davlat.  mahalliy)  yo'llar,  yangidan  loyihalanayotgan 
injenerlik  infratizimi  elementlari  (elektr  uzatish,  radio  va telefon  tarmoqlari, 
gaz  va  neft  quvurlari,  magistral  kanallar  va  suv  quvurlari  va  boshq.)  bilan 
bog'lash.
3. 
Y o'l 
va  y o 'l 
inshootlarini 
qurishga  kapital 
xarajatlam i 
minimallash,  foydalanish  xarajatlarini  kamayiirish.
4.  Minimal  transport  xarajatlari,  transport  vositalaridan  foydalanish 
samaradorligini  oshirish,  transport  ishlarini  o 'z   vaqtida  bajarish.
5.  Hududni to 'g 'ri tashkil  etish,  qishloq  xo'jalik yerlaridan  oqilona va 
to 'la  foydalanish  uchun  eng yaxshi  sharoit yaratish.
6.  Zarur toifa  va  guruhlardagi  asosiy  yo'llam i  loyihalash  va  qurishda 
qurilish  m e’yorlari  va qoidalarining bajarilishini ta ’minlash.
M agistral  yo ‘liar  tarm og ‘ini joylashtirish  loyihasini  tuzish  tartibi. 
Magistral  yo'llam i  loyihalash  asosiy  yuk  aylanadigan joylar  aniqlangandan 
keyin  bajariladi,  ular  sifatida  xo'jalik  va  ishlab  chiqarish  markazlari, 
almashlab  ekish  massivlari,  daraxtzorlar,  yyem-xashak  olinadigan  yer 
turlari,  tashqi  yuklash-yuk  tushirish  joylari,  m a’muriy  markazlar  xizmat 
qiladi.
Loyihani tuzish  quyidagi  tartibda bajariladi: 
m avjud y o  7 tarmoqlarini tekshirish mater iallari о 'rganiladi; 
transport  aloqalari,  y o 'lla r  yo'nalishlari  va  joylashishi  chizmalari 
tuziladi;
yo'Ilarning  kelajakdagi  yuk  tig'izligi  aniqlanadi,  yo 'lla r  toifalari  va 
guruhlari belgilanadi;
y o  ‘liar  о ‘rni  (trassalari),  y o  7  inshootlari  quriladigan joylar,  loyihaviy 
yechim larni ishlash  bilan joylashtiriladi;
magistral yo ‘liar  tarmog  ini joylashtirish  asoslanadi  va  tadbirlarning 
iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi.
M avjud  yo'l  tarm og'ini  o'rganish,  eski  yo'llam i  qayta  qurish 
hisobiga  yangi 
qurilish 
uchun 
xarajatlami 
qisqartirish 
m aqsadida 
o'tkaziladi.  Y o'l  izlanishlari  yoki  hududda  o'tkaziladigan  yer  tuzish 
izlanishlari  materiallaridan  foydalaniladi.  Bunda yo'l  v a y o 'l  inshootlarining 
texnik  tavsiflari  (yo'l  toifalari  va  guruhlari,  ajratiladigan  yer  polosasi,  yer 
ko'tarm asi  va  yurish  qismi  kengligi,  uzunligi.  y o 'l  inshootlarining 
mavjudligi  va  turlari),  ulam ing  sifati  ahvoli,  qayta  qurish  imkoniyati,  zarur 
tadbirlar ro'yxati,  mahalliy  qurilish  materiallarining mavjudligi  aniqlanadi.
Magistral  y o 'l  tarm og'ining  yo'nalishini  yuk  aylanadigan joylam ing 
joylashishi  belgilaydi,  ular  orasida  yuk  va  yo'lovchilam i  tashish  amalga 
oshiriladi.  Yuk  pavdo  bo'ladigan  (ulardan  yuklar  olib  ketiladi)  va  yuk  talab 
etiladigan  (ularga  yuklar  olib  kelinadi)  yuk  aylanish joylari  ajratiladi.  K o'p-

chilik  hollarda  bir  joyning  o'zi,  ulaming  ikkitasi  sifatida  ham  namoyon 
bo'ladi.  Kelajakda  yuk  aylanish  joylarining joylashadigan  o'm ini  aniqlash 
uchun  boshlang'ich  ma’lumot  sifatida  tuman  yer  tuzish  chizmalaridan, 
qishloq  xo'jalik  korxonasining  va  yuklami  tashishning  kelajakdagi 
rivojlanish  rejalaridan  foydalaniladi.
Yuk  aylanadigan  joylar  ahamiyatiga  qarab  uch  guruhga  bo'linadi. 
Birinchi  guruhga  m a’muriy  va  ijtimoiy-madaniy  markazlar,  tem ir  y o 'l 
bekatlari,  aeroportlar  va  pristanlar,  xojaliklararo  korxonalar,  m ajmualar  va 
bazalar  kiradi;  ikkinchiga  -  birinchi  guruhga  kiruvchi  joylar  bilan  transport 
aloqalarini  amalga  oshiruvchi  mahalliy  sanoat,  qishloq  xo'jalik  va  qayta 
ishlovchi  korxonalar  va  tashkilotlar:  uchinchiga  -  xo'jalikdagi  majmualar, 
boshqa  yirik  ishlab  chiqarish  ob'ektlari  hamda  almashlab  ekish  massivlari, 
daraxtzorlar va yycm-xashak  olinadigan  yerlar kiradi.
Yuklar  xarakati  yo'nalishlarini  belgilashda  har  bir  qishloq  xo'jalik 
korxonasida  yuklam ing  turlari,  ular  hajmi,  mahsulotlam ing  tovar  va  ichki 
ehtiyojlar  uchun  taqsimlanishi,  xo'jalikka  olib  kelinadigan  materiallar  va 
jihozlar,  yonilg'i,  m a’danli  o 'g 'itla r  va  boshqa  mahsulotlar  aniqlanadi. 
X o'jalik  ichida  hamda  birinchi  va  ikkinchi  guruh  yuk  aylanish  joylariga 
yo'lovchilam i  tashish  ham  hisobga olinadi.
Y o'llam ing  joylashgan  o'm ini,  toifalarini  va  guruhlarini  asoslash 
uchun  ulam ing yuk tig'izligini  aniqlash  zarur.
YoM larning  y u k   tig'izligini  aniqlash.  Y o'llam ing  o'rtacha  yillik 
yuk  tig'izligi  deganda  undan  yil  davomida  tashiladigan  yuklam ing  jam i 
miqdori  tushuniladi.  Hisoblashlar qishloq  xo'jalik  korxonasining o'rtacha  5- 
10 yildagi  rivojlanishi  kelajagidan  kelib chiqib  bajariladi.
Umumiy  foydalanishdagi  yo'llam i  loyihalashda  qishloq  xo'jalik 
korxonasining  barcha  tarmoqlari  tovar  mahsulotlari,  iste’mol  mahsulotlari, 
o 'g 'itla r,  sanoat  va  qurilish  materiallari,  tranzit  va  yo'lovchi  tashishlar  yuk 
aylanishi  hajmlari  hisobga olinadi.
X o'jalik  tarmoqlarining  tovar  mahsuloti  hajmi  M\  quyidagi  ifoda 
bo'yicha aniqlanadi, t:
I   H'.r.
bunda  Wi  -  i  turdagi  ayrim  tarmoqning  yalpi  mahsuloti  hajmi,  t;  P,  -  i 
turdagi  tarmoqning  tovarlik  darajasi,  %;  n  -  tarm oqlar  va  mahsulot  turlari 
soni.
O 'g 'itlam i,  yonilg'i  va  moylash  materiallarini,  sanoat,  qurilish  va 
boshqa 
materiallarni, 
savdo 
tarm og'i 
yuklarini 
tashish 
hajmi

umumlashtirilgan  ko'rsatkichlar  va  m e’yorlar  bo'yicha  maydon  birligi  yoki 
bir yashovchi  hisobiga aniqlanadi.

1
7
з
Н Ч Ч
b o'lim lar  chegarasi 
b o 'lim lar  ta r tib   raq am lari 
f   toifadagi  yo'llar 
f f   toifadagi  yo'llar 
f lf   toifadagi  y o 'liai 
ish lab   ch iq arish   m arkazi
5- 
rasm
  Q ishlo q  xo'jalik  korxonasida  m agistral (asosiy) yo‘l ta rm o g'in i 
joylashtirish  chizmasi.
Y o'lovchi  tashishlar  hajmi  aholining  yil  davomida  bir  yashovchi 
hisobiga 
qatnovlari 
soni 
bilan 
ifodalanadigan 
harakatchanligi 
ko'rsatkichidan 
foydalanib  aniqlanadi. 
Bu  ko'rsatkich  avtotransport 
korxonalari  m a’lumotlari  bo'yicha  aniqlanadi.
Rejalashlirilmagan  yuk  tashishlar  va  tranzit  harakatlarini  hisobga 
olish  uchun.  aniqlangan  yuklar yig'indisi  20-40  % ko'paytiriladi.
Y o'llar 
bo'yicha 
yuklami 
tashish 
yo'nalishlari 
va 
hajmlari 
to 'g 'risid ag i  ko'rgazm ali  tasavvumi  transport  aloqalari  chizmalari,  o'rtacha 
yillik  yuk  tig'izligi  epyuralari  yoki  magistral  y o 'l  tarm og'ini  joylashtirish 
chizmasi  (17- rasm) beradi.
A sosiy yo 'tla rn in g  toifalarini va gurulilarini belgilash.  X o'jalikdagi 
ichki  asosiy  yo'llar  kiritilgan  V  toifadagi  yo'llar,  hisoblangan  yuk  tashish 
hajmlariga qarab  uch  toifaga bo'linadi:  1-Q.  II-Q,  Ill-Q.
1-Q  toifadagi  y o 'llar  qishloq  xo'jalik  korxonalari  va  tashkilotlarining 
markaziy  qishloqlarini  ishlab  chiqarish  bo'lim lari  qishloqlari,  chorvachilik 
majmualari,  fermalari,  umumiy  foydalanishdagi  yo'llar,  mahsulotlam i 
tayyorlash,  saqlash  va  qayta  ishlash  va  boshqa  qishloq  xo'jalik  ob’ektlari

bilan  bog'laydi  va  yuk  eng  ko'p  tashiladigan  oyda  hisoblangan  yuk  tashish 
hajmiga  ega  bo'ladi.
II-Q  toifadagi  yo'llar  qishloq  xo'jalik  korxonalari  ishlab  chiqarish 
bo'lim lari  qishloqlarini  va  boshqa  qishloq  xo'jalik  ob'ektlarini  umumiy 
foydalanishdagi  yo'llar.  o'zaro  va  boshqa  xo'jalikning  ichki  ob’ektlari  (dala 
va  yordamchi  yo'llardan  tashqari)  bilan  bog'laydi  va  10  ming  tonnagacha 
hisoblangan  yuk tashish  hajmiga  ega bo'ladi.
III-Q  toifadagi  yo'llarga  ayrim  qishloq  xo'jalik  yerlariga,  almashlab 
ekish  massivlariga  transport  xizmatini  ko'rsatish  uchun  m o'ljallangan  dala, 
yordamchi 
yo'llar 
kiradi. 
Transport-ekspluatatsiya 
talablariga, 
loyihalanayotgan  yo'llar  toifalariga.  iqlimiy  sharoitlarga,  mahalliy  qurilish 
materiallari 
bilan 
ta’minlanishga 
bog' liq 
holda 
xo'jalikdagi 
ichki 
yo'llam ing texnik  ko'rsatkichlari  belgilanadi (1 4 -jadval).
Yurish  qismi  qoplamasining  tiplari  yer  ko'tarm asining  belgilangan 
ko'ndalang  kesimiga,  yo'llardan  foydalanish  sharoitlariga,  mahalliy  qurilish 
materiallarining  mavjudligi  va  boshqa  sharoitlarga  mos  tarzda  qabul 
qilinadi.
Y o'lning  o'm ini  (trassasini)  eng  qisqa  yo'nalish,  y a ’ni  to 'g 'ri  chiziq 
bo'ylab  belgilash  kerak.  Balandlik  va  konturlik  to'siqlar  yo'llam ing  to 'g 'ri 
yo'nalishlariga  salbiv  ta'sir  etadi.  Y o'lning joylashishini  hamma  vaqt  ham 
tabiiy  to'siqlam i  hisobga  olishga  bog'lash  mumkin  emas,  sababi,  bu  uning 
egri-bugri  bo'lib,  uzayib  ketishiga  olib  keladi.  Y o'llar,  soylar  va 
chuqurliklami  eng  tor joylardan  kesib  o'tishi  kerak.  Y o'lning  nishabligi  9 
%,  tirkamali  avtomashinalar  uchun  csa  7  %  dan  osmasligi  kerak.  Optimal 
nishablik  4  %  gacha. 
Y o'lning  o'm ini  iloji  boricha  yom g'ir  suvlari
oqishini  ajratib  turuvchi  balandliklar,  ishlab  chiqarish  bo'lim lari,  dalalar  va 
xo'jalik  uchastkalari  chegaralari,  ihota  daraxtlari  polosalari  bilan  bog'lash 
kerak.  Mavjud  yo'llar  bilan  ular  to 'g 'ri  yoki  shunga  yaqin  burchakli 
kesishishi  kerak.
Y o'llam ing  o'm ini  loyihalashda  qirqib  olingan  unumdor  haydalma 
qatlamni  qishloq  xo'jaligida  foydalanishga  qaytarish  yo'li  bilan  yo'lning 
yonidagi  uchastkalarni  rekultivatsiyalash  nazarda tutiladi.
Yo  l  inshootlari  -  ko'priklar,  quvurlar,  kechib  o'tiladigan  joylar, 
latoklar,  vo'l  yoqasidagi  к о 'liar -  yo'lning  o'm ini  belgilash  bilan  bir  vaqtda 
loyihalanadi.  Kapilal  tipdagi  ko'priklar  va  quvurlar  (temir-beton,  tosh, 
beton)  avtomobil,  traktor  va  qishloq  xo'jalik  mashinalarining  o'tishini 
•shonchli  ta ’minlashi  kerak.

-
5 ^ 3 3
:  w-  з '  5'  ^
, 
5
 
00
  da  -£..
qo 7Г ' 3
7 Г
о
3
DO
s   3
e>
i
с(Л
3
7 ?
o'
Э
5 '