T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Dalil subyekt va obyektning faolligi
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Subyekt — bu obyektiv olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish va ularni nisbatan o ‘zgartirishga ta’sir etadigan faoliyat egasidir. Obyekt
- Tayanch tushuncha va iboralar
- Tajriba bu — narsa va hodisalarning mohiyatini ochish sharoitida qaytadan hosil qilish va kuzatishga imkon beradigan jarayondir.
Dalil subyekt va obyektning faolligi natijasi sifatida Ilmiy ijod jarayoni subyekt(ega) va obyekt(narsa) faoliyatiga bog'liq. Subyekt va obyekt dalilning ikki qanotidir. Subyekt va obyekt ham falsafiy kategoriyalardir. Subyekt — bu obyektiv olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish va ularni nisbatan o ‘zgartirishga ta’sir etadigan faoliyat egasidir. Obyekt — bu subyektning izlanish manbayi bo‘Iib, subyektga bilim beradigan voqelikdir. Subyekt deganda, ko‘proq shaxs, inson faoliyati tushuniladi. Shu bilan birga, ilmiy izlanishda ishtirok etadigan zam onaviy texnik vositalarni h am , insonning o ‘zini ham subyekt qatoriga kiritish m um kin. Asosiy subyekt boshqa jonli m avjudotdan o ‘zining amaliy faoliyati bilan farq qiladi. U voqelikni bilibgina qolm aydi, balki uni nisbatan o ‘zgartiradi. Tabiat va jam iyat bilan o ‘zaro m uloqotda b o ‘ladi. Ushbu jarayonda subyekt faol, obyekt esa passivdir. Xuddi shu faollik insonni subyektga aylantiradi va subyekt tabiiy ham da su n ’iy vositalar yordam ida tabiat, jam iyat hodisalariga, narsa ham da jarayonlarga, ya’ni o ‘z faoliyatining obyektiga ta ’sirini o ‘tkazadi. Bu esa ilmiy dalil to ‘plashning m uhim jihatlaridir. Subyekt faoliyati haqida I. Kant, I. G. Fixte, G. G egellar to ‘xtalib, uning faolligini k o ‘p m arotaba t a ’kidlaganlar. Obyekt faoliyatini o ‘zgartirish subyektga bog‘liqligini isbotlashga harakat qilganlar. Obyektni tadqiq qilish subyektning ongiga, tafakkuriga joiz, deb tushuntirganlar. Ongning faolligi obyektga nisbatan birlam chidir. Subyekt tadqiqot jarayonida dalillar asosida ish yuritib obyektga 113 n isb a tan am aliy, hissiy, m oddiy jih atd an t a ’sir k o ‘rsatadi, uni o'zgartiradi. H ar bir obyektda dalillar alohida-alohida b o ‘lishi mum kin. Obyekt o ‘z faoliyatida jiddiy e ’tibor berishni talab etadi. Bunda subyekt obyektga nisb atan an iq yo ndashadi. Y a’ni, tabiat va ja m iy at hodisalarini inson(subyekt) o ‘z hayotiga yaroqli shaklda o ‘zlashtirib olish uchun turli vositalardan, q o ‘l va oyoq, ong va k o ‘z, quloq va hid bilish organlari, harakat h am da boshqa jarayonlardan foydalanadi, ularni ishga soladi. Shu sababli subyekt obyektga nisbatan tubdan farq qiladi. D em ak , subyektning faoliyati ta d q iq o t dalillariga nisbatan ham ta ’sirchandir. Subyektning faoliyati obyektga nisbatan payqab olgan qonuniyatlarga ham bog‘liqdir. Subyekt va obyektning o ‘zaro ta ’siri dalilning zaruriy tom onlaridir. T a ’k id la s h lo z im k i, s u b y e k t o b y e k tn in g o ‘r n i, a l o q a la r i , munosabatlari, qonuniyatlari haqida tegishli bilimga ega b o ‘lmasa dalil to ‘play olmaydi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, yakkalangan ayrim shaxs olam ni bilish va o ‘zgartirishga qaratilgan faoliyatning subyekti b o ‘la olm aydi. Shaxs jam iyat yaratgan m ehnat qurollaridan, tildan, jam g ‘arilgan bilim lardan, m anbalardan foydalanganligi uchun subyekt b o 'lib qoladi. Binobarin, doim o m a’lum bir ishlab chiqarish usuliga, m a’naviy - madaniy taraqqiyotning m a’lum subyekti sifatida maydonga chiqishi m um kin. U nutm aslik kerakki, dalillar egasi b o ‘lgan subyekt va obyekt qaram a-qarshi tom onlarni tashkil etadi. Q aram a-qarshi to m o n lar dalilning ichki va tashqi tom onidir, dialektikasidir. D alillar o ‘z fao liy ati p ay d o b o ‘lishi b ilan ham q a ra m a -q a rs h i fik rlar m ajm uasidan iboratdir. Q aram a-qarshi to m o n lar hal etilsa, subyekt tom onidan dalillarga erishiladi. Subyektning ijodiy harakatining natijasi dalillam ing paydo b o ‘lishidir. Subyekt va obyekt hodisa va narsalar um um iy harakatining, tom onlarining bir qismidir. N arsalar subyektsiz, jonsiz tabiatlidir. Tabiat va jamiyatni o'zgartirish subyekt dalillariga bog‘liqdir. M a’lumki, jam iyat o ‘z qonunlariga muvofiq rivojlanadi. Unga: ongga, irodaga ega b o lgan, o ‘z oldiga dalillar to ‘playdigan insonlar kiradi. Ba’zi obyektlarda esa iroda ham , ong ham , m aqsad ham yo‘q. D em ak, subyekt bilan obyekt o'rtasida ziddiyatlar dalillar asosida hal etiladi, bartaraf qilinadi. Natijada obyektlar ilmiy izlanish, ijod jarayonida subyekt faoliyatining 114 dalil to'plash qurollariga aylanadilar. Shu asosda subyekt faoliyatiga kirib boradi. D em ak, subyekt va obyekt ilmiy izlanish, dalil to ‘plash jarayonida diplom atik m unosabatni tashkil etadilar. S ubyektning (in so n n in g ) y o rd am ch ilarisiz hozirgi zam o n n i ta sa w u r qilish qiyin. Insonning yordam chilarini esa sun’iy jihozlar, k o m p y u terlar, h iso b la sh m a sh in a la ri, tu rli m oslam alar, asbob uskunalar tashkil etadi. Ikkinchidan, inson faoliyatining m ahsullari obyektlar sifatida ular bilan inson o ‘zaro t a ’sirga kirishishi yordam ida m uhim dalillarni paydo qiladi. Oxir oqibat esa subyekt obyektni dalillar asosida o ‘zgartirib, o ‘zlashtirib oladi, o ‘z m aqsadlariga m uvofiq- lashtiradi. Shu bilan birga, subyektning o ‘zi ham bilim bilan boyiydi, nisbatan dunyoqarashini o ‘zgartiradi. Yangi m aqsadlam i topadi va uni bajarish uchun yangi dalillar izlaydi. Tayanch tushuncha va iboralar dalil, haqiqat, subyekt, obyekt, dalil turlari, faraz, ilmiy dalil, dalil to ‘plash va ilmiy ijod, subyekt-obyekt faolligi, to iiq dalil, yolg‘on dalil, dalil vazifalari. Mavzuga oid savollar 1. Ilmiy tadqiqot va ijod tizimida dalil nim alarni ifodalaydi? 2. Dalilda subyekt va obyekt qanday vazifani bajaradi? 3. Dalil falsafiy kategoriya sifatida nim alarni izohlaydi? 115 VIII bob. TAJRIBA IJOD JARAYONIDAGI DAL1LLASH USULI SIFATIDA. IQTISODIYOTDA TAJRIBA Tajriba - bilish usuli. Tajribaning bilish va ijoddagi o ‘rni «Eksperim ent» so‘zi lotin tilidan olingan b o ‘lib, uning taijim asi «sinov, tajriba, isbot» degan m a’nolam i anglatadi. Shu sababli, biz b a’zi adabiyotlardagi chalkashliklami e ’tiborga olib, eksperiment so‘zini aynan taijim asi «tajriba» so‘zidan foydalanam iz. Sababi k o ‘pgina mualliflar «tajriba» bilan «eksperiment» so ‘zi m ohiyatini alohida- alohida tushuntirishga harakat qilib, so‘zning taijim asini buzib talqin qiladilar. Bu esa tu sh unchaning m azm un va m ohiyatini aniqroq ta sa w u r qilishni qiyinlashtiradi. Tajriba bu — narsa va hodisalarning mohiyatini ochish sharoitida qaytadan hosil qilish va kuzatishga imkon beradigan jarayondir. Tajribada narsa va hodisalarning xilma-xil sharoitlarda tadqiq qilish, uni ayni b ir holatda va boshqa turli holatlarda istagancha takrorlash, ayrim boiaklai^ga b o ‘lish mumkin. Ba’zi ilmiy ijodda ay n aa b u jarayon amalga oshirilmasa, natija olish murakkab kechadi. Demak, tajribaning xususiyati ham m urakkab. U k o 'p m ehnat, vaqt, shijoat, tafakkur jarayonlarini talab etadi. Ammo tajriba insonning obyektiga moddiy va m a ’naviy t a ’sir ko'rsatish quroli boMgani uchun ilmiy ijodda natija olishni tezlashtirishi, olingan natijalam ing haqiqiyligiga kafolat b o ‘la olishi m um kin. Shu sababli ham aytish m um kinki, ilmiy ijodda qo'llaniladigan boshqa usullardan farq qiladigan eng muhim usullardan biri bu - tajribadir. Tajriba ham inson faoliyati natijasida kelib chiqqan. Ushbu uslub ko‘proq tabiat hodisalarini kuzatish natijasida rivojlanadi. Tajriba qadim zam onlardan boshlab m a’lum b o'lsa-da, asosan yangi davrga kelib usul sifatida shakllandi. Uning paydo bo'lishida U. Gilbert, F. Bekonlarni xizmati kattadir. Bu olim lar tajribaning yo‘nalishlarini a n iq la b b erg a n . U m u m a n , ta jrib a h a q id a , u n in g m o h iy a tin i tushuntirish uchun turli falsafiy oqim lar paydo bo'lgan. Em pirizm , ratsionalizm , irratsionalizm shular jum lasidandir. 116 Em pirizm oqim i vakillarining fikricha, faqat tajribaga asoslangan, sezgilar bergan bilim gina obyektiv olam narsa va hodisalari haqida to ‘g‘ri ta sa w u r beradi. Ratsionalistlarning fikricha, haqiqiy bilish va ijodning yagona manbayi - inson aqli, nazariy tafakkuridir. Bulaming takidlashicha, haqiqatni bilishda sezgi m a’lumotlariga aslo asoslanmaslik kerak. Sezgilar voqelikdagi narsa va hodisalarning mazmun va mohiyatini buzib ko‘rsatadi. Voqelik haqida yolg‘on tasaw urlarni paydo qiladi. K o'rinib turibdiki, bu ikkala oqim bilish jarayonidagi m azkur m uhim talablami alohida-alohida b o ‘rttirib talqin qiladi. Aslida esa izlanishda, bilish jarayonidagi ular bahs yuritayotgan ikkala yo‘nalishni ham unutm aslik lozim. Tajriba jarayonida ikkala jarayon ham m uhim dir. U lam i bir-biridan ajratish m um kin emas. Yuqorida ta ’kidlanganidek, em pirizm deb ataluvchi oqim , ijod jarayonining m ohiyatini tajriba d o ir a s i b ila n c h e k la b q o 'y a d i l a r va s e z g ila r f a o li y a ti n i m ubolag‘alashtiradilar-da, aql-farosatni kamsitadilar. Ratsionalistlar esa, aksincha, tafakkur rolini b o ‘rttirib, sezgilaming ijod jarayonidagi aham iyatini kam aytiradilar. H olbuki, ijodda tajriba, kuzatish faol ishtirok etishini nazardan chetda qoldirmaslik lozim. Kashfiyotlar tajriba va amaliy faoliyat asosida yuzaga keladi, chunki k a sh fiy o tla r ta jrib a o rq a li te k s h irila d i, a n iq la n a d i, h aq iq atg a aylantiriladi. Ilmiy ijoddagi natija aniq tajribalar asosida shakllanadi. Demak, ilmiy ijodda obyektiv narsa va hodisalarning yangi xossa ham da xususiyatlarini aniqlash tajriba asosida amalga oshadi. Shu sababli ham, ilmiy ijodda tajribaning tutgan o lrni beqiyosdir. Tajriba esa kuzatishlar bilan mustahkam aloqadadir. Ularni bir-birisiz tasaw ur qilish mumkin emas. Tajriba kuzatishlar orqali am alga oshiriladi. Tajribaning muhim unsuri b o ‘lgan kuzatish haqida faylasuf Omonulla Fayzullayev o'zining «Falsafa va fanlar metodologiyasi» asarida quyidagi m ulohazalarni bildiradi: “A l-F arg‘oniy ham olamdagi voqealam i o'rganishni kuzatishdan boshlagan: 1) Nil daryosida oqayotgan suvning hajm i, tezligi va balandligini kuzatib Nil o ‘lchagich asbobini ixtiro qilgan. Bu ilmiy natija M isr davlati va xalqiga anch a iqtisodiy yordam berdi. Qishloq xo‘jaligi ahli al-Farg‘oniyning o ‘zi tuzgan yil kalendarida bu oichagich ko‘rsatm alariga am al qilib, ko‘p ishlar rejalashtirildi. Davlat soliq tizim ini joriy etish ancha osonlashdi. D ehqonlar soliqni kam roq to ‘laydigan b o ‘ldi; 2) Quyosh va Yer harakatlari m unosabatlarini I 17 kuzatish natijasida Yer shari sirtidagi geografik kenglama va uzunlama koordinatalariga qarab, ularni kuzatib, yoz, kuz, qish, bahor fasllari va Q uyosh koTinishlari qonuniyatini aniqlagan. Abu N asr Forobiy Yer yuzidagi davlatlar xususiyatlarini o'rganib, k u zatib, adolatli davlat yaratish m asalasini k o ‘targan, Ptolem ey tizim ida kuzatishdan shakllangan nazariyaga o ‘tishda yangi fikrlar aytgan, geometrik algebraga asos solgan. Forobiyning fikricha, kuzatish asbob-uskunalar orqali amalga oshiriladi. Asbob esa, tabiiy va su n ’iy b o ‘lishi m um kin. Tabiiylari ko‘z, quloq, sezgi organlari, su n ’iylari - odam yasaydigan asboblar, jum ladan m usiqa asboblari. Beruniyning «Osor al-Boqiya», «H indiston tarixi» asarlari ilmiy kuzatishlar va ularni m ushohada qilish natijasida paydo b o ‘lgan. U to shlar holatlarini kuzatib m ineralogiya fanini, Y er sirtining past- balandligini kuzatib geodeziya fanini yaratdi. Beruniyning fikricha, bevosita obyektiv kuzatish natijasi haqidagi axborotlarda subyektiv fikr aytilishi m um kin. Ibn Sino fikricha, sezgi narsani to ‘la bilolmaydi, faqat tafakkur to ‘la bilishi mumkin. Tafakkur narsaning o ‘zi qanday b o ‘lsa, o ‘shanday bilib olishi kerak, undan ortig‘i kerak emas. Ko‘z k o ‘rganda narsaning rangidan tashqari uzunligi, b o ‘yi, eni, shakli, shuningdek, harakat- dam i yoki jim turibdim i, buni ham bilib oladi. Ba’zi sezgi organlari qattiq, yum shoq, hid, tovushlarni payqaydi. Sezish o ‘zgpruvchan- likni, tafakkur o ‘zgarm as bog‘lanish lam i belgilab beradi. Sezish ak sidensiyalarini, tafak k u r substansiyani bilishda xizm at qiladi. Nim aniki bilmoqchi b o ‘lsak, bilingani yordamida amalga oshadi, deydi Ibn Sino. Ibn Sino ta ’kidlaydiki, odam sezgi organlari o ‘zlarini kuzata olm aydilar, M asalan, k o ‘z o ‘zini kuzatm aydi (bu, albatta oyna ixtiro etilguncha). U boshqa narsalarni k o ‘rish vositasidir. K asalni davolash k u zatish d an b o sh lan ad i, deydi Ibn Sino. D iagnostika shunga bog‘liq. Kasallarning m ijozlarini surishtirib, shu asosida davolashga o ‘tish Sharq tibbiyotining asosiy tam oyillardan b o ‘lgan. Shu asosida Ibn Sino xirurgiya, terapiya, nerv tizim i, ichki kasalliklar tibbiyotning boshqa sohalaridagi kashfiyotlarni ro ‘yobga chiqarishga muyassar b o ‘ldi. Nihoyat, Ibn Sino kasallik va uni tuzatish sohasidagi ilmiy fikrlarini qonun darajasiga ko‘tardi. Darhaqiqat, uning 10 jildlik kitobining nomi ham «M editsina qonuniyati» deb ataladi. 1 18 U lug‘bek jah o n d a tcleskopgacha b o ig a n astronom iyaning buyuk olim i, k o ‘p nazariy kashfiyotiar qilgan. G ap shundaki, ularning ham m asi ilm iy ku zatish d an , ilmiy ek sp erim entd an boshlangan. Kuzatish deganda, oddiy ko‘z bilan yoki mikroskop va texnika bilan tabiiy yoki jam oa jarayonlarini ko‘rib borish tushunilishi m um kin. Lekin, laboratoriya yoki observatoriya sharoitidagi kuzatish — bu eksperim entdir. U lu g 'b e k Q u y o sh , p la n e ta la r , y u ld u z la rn i o ‘zi q u rd irg a n S am arq and astron om iya observatoriyasidagi o 'sh a zam on ilmiy asboblari yordam ida olib bordi. Q ozizoda Rumiy, G ‘iyosiddin al- Koshiy, Ali Q ushchi va boshqa taniqli astronom lar ham da shogirdlar bu ishlarni tadrijiy ravishda bajardilar. U lug'bek ilmiy ijodining o ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u ilmiy ishlarini voqealarni kuzatishdangina emas, balki oldin o'tgan olim lam ing kuzatish natijalarini o ‘rganib ularni tanqid qilishdan boshladi. Bor kuzatuv xulosalarini to 'q q a va puchga ajrata oldi. Uning y a n a b ir x u su siy ati sh u k i, o sm o n jis m la rin i k u zatish u ch u n observatoriya qurish zarurligini payqab, uning konstruksiyasini fikran ek sp erim en t y o rd am id a an iq lad i, osm on m eridiani va quyosh ekliptikasi o ‘rinlarini aniqladi, koordinata sistem asining barcha elementlarini fikran va amalda o ‘matdi. Observatoriya ishga tushdi. K uzatish obyektlari — Q uyosh, Oy, p lan etalar va yulduzlar; subyektlari U lug‘bek va boshqa kuzatuvchilar; kuzatish vositasi — sekstant. Ularning hammasi birgalikda kuzatish tizimini tashkil qildilar. Ulug‘bek kuzatishlari tabiiy hodisalarni odam tom onidan yaratilgan ja h o n d a dastlab ki m u k am m al s u n ’iy in sh o o tlar orqali fandagi in ’ikosidir. K uzatishdan boshlab nazariy mavqegacha yetmagan usulni goho em pirik usul ham deb yuritildi. Uning m a’nosi shuki, nazariy jihatdan bayon etilishi qiyin b o ‘lgan jarayonlarni eksperim ent yordam ida qonunlashtirish. Tajriba yo‘li bilan aniqlanadigan voqealar. Ko‘p faktorli h o d is a la rn in g m e ’yori b o 'lg a n o p tim a l p a ra m e trla r b o ‘y ich a bog'lanishlam i tajribaviy tadqiq qilish. Em pirik usul quyidagi shakllarda nam oyon bo‘ladi: a) bevosita, yuzaki ifodalash. Tarixiy voqealarni, hodisalarni, esdaliklarni dastlabki mantiqiy bayon etish. Botanika, arxeologiya moddiy faktlarini dastlabki o ‘rganish; b) grafik usul - sodda va oson. Param etrlar orasidagi m unosabatlam i yaqqol ko‘rsatadi; v) ekstra - intrapolyatsiya usuli 119 eksperiment yordamida hosil bo‘lgan sonlar va raqamlami qayta ishlaydi. Analitik va kelgusidagi voqealami oldindan bilishda ishlatiladi. Ko‘pincha eksperim ent qilish im koniyati yo‘q hollarda ham ishlatiladi” 1. Ijod jarayonidagi barcha yangiliklar tajriba va kuzatishga bog‘liq. U ijodiy faoliyatni m antiqan ifoda etadi. Uning haqiqiyligini ta ’minlaydi. Tajribaning turlari Tajriba o ‘tkazish ijodkordan katta m as’uliyat va m ehnatni talab qiladi. U ni o ‘tk azish u c h u n maxsus tayyorgarliklar k o ‘riladi va taxm inan quyidagilar zarur: 1. Tajriba o ‘tkazuvchining o ‘zi yoki maxsus tadqiqotchilar guruhi.; 2. Tajriba o ‘tkazadigan maxsus qurilmaga ega b o ‘lgan joy (labarato- riya); 3. Tajriba o ‘tkazish uch u n olingan obyekt, narsa yoki hodisalar; 4. Tajriba o ‘tkazuvchi yoki o ‘tkazuvchilarga yordam beradigan texnik vositalar (B ular tajriba xususiyatiga qarab tanlanadi): m ikroskop, teleskop, kom pyuter, elektron hisoblagichlar va boshqalar. 5. Tajriba o ‘tkaziladigan vaqtni belgilash. Tajriba o ‘tkazish davomida tasodifiy hodisalarning oldini olish choralarini k o ‘rish va boshqalar. Tajriba o ‘tkazishda tadqiqotchi m arkaziy shaxs “bosh q ah ram o n ” hisoblanadi. Sababi u tajriba uchun javobgardir. Tajriba davom ida tadqiqotchi barcha m a’lum otlam i b o ‘yriiga oladi. Kerak bo'lganda o ‘z jon in i ham ayam aydilar. M asalan, fanlar tarixidan m a ’lum ki, buyuk olim lar M ariya Kyuri, P er Kyurilar radioaktivlik sohasini o ‘rganishda o ‘ta xavfli ta jrib ala rn i o ‘tkazganlar. F alokatni bilsalar ham o ‘z hayotlarini xavf ostida qoldirsalar-da, tajribani o 'tkazganlar yoki rus olimi iqtisodchi, faylasuf, siyosat arbobi, tabiatshunos A.A. Bogdanov (D unyoda birinchi qon quyish institutini tashkil qilgan) qon quyishni o ‘zida tajriba qilib o ‘tkazish paytida vafot etgan. Bu kabi holatlar fan ta rix id a k o ‘p la b u c h ra y d ik i, bu ta d q iq o tc h ila r n in g b e g ‘a raz faoliyatlaridan darak beradi. Tajriba u yoki bu narsa va hodisa ustida faqat b ir m arta o ‘tkazilib qolinrnaydi. Tajriba ko‘p martalab o ‘tkaziladi. U shundagina haqiqatga aylanadi. Tadqiqotchining faoliyatini o ‘zi haqiqatni topishga qaratilgan 1 O. Fayzullayev.Falsafa va fanlar metodologiyasi. Т., 2006 у. 41 -43 betlar. 120 bo'ladi. Tajriba bunga yordamlashadi. Shu jihatdan bo'Isa kerak, ko‘pgina olim lar tajriba usulini boshqa usullardan ustun q o ‘yadilar. Masalan: Karl P o pp er (1902-1994) ta ’lim otida tajribani («Ilm iy kashfiyot m antiqi» asarida) boshqa usullardan (jum ladan induktiv usul) ustun q o ‘yadi. Uning fikricha, farazlami hammasini tekshirishdan, tajribadan o ‘tkazish lozim. Tajribadan o4kazilm agan tadqiqotlar insonlarni turli tom onlaiga chalg‘itaveradi. Tajriba o ‘tkazish obyektiv xususiyatiga qarab tajriba turlarini tanlashni taqozo etadi. Olinadigan natijalaming kelajagi ham tanlangan tajriba usuliga bog‘liq. Shu sababli tajriba turlari ham tadqiqotda katta aham iyat kasb etadi. Tajribaning turlari sifatida quyidagilar hisobga olinadi: 1. Tabiiy tajriba; 2. Fikriy tajriba; 3. Real tajriba; 4. Ideal tajriba; 5. Paralel tajriba; 6. Modelli tajriba va boshqalar. M a’lum ki, rus olim laridan I.M .Sechenov, I.P.Pavlovlarning bosh miya faoliyatlari haqida olib borgan tajribalari tabiiy tajribalardir. U lar insonning bosh miyasi orqali organizmda qanday o'zgarishlar sodir b o ‘lishini, aynan oshqozon tuzilishidagi o‘zgarishlarni tabiiy tajriba asosida tushuntirib beradilar. Ikkala olim ham hayvonlarda olib borgan tajribalari orqali reflekslar jarayonini ilmiy asoslaganlar. Ilmiy tadqiqotda shunday jarayonlar borki, ulam i o ‘tkazish uchun ju d a k o ‘p m ablag‘, xarajatlar misli k o ‘rilm agan harakatlar talab qilinadi. Demak, bunday sharoitda obyekt bilan bevosita munosabatda b o ‘lishning imkoniyati yo‘q. Shu sababli tajriba o ‘tkazishda real yoki nazariy jihatdan ishlangan model ustida tajriba o ‘tkaziladi. Asosiy obyekt m odel bilan almashtiriladi. Fikriy tajriba usuli maxsus xarakterga ega b o ‘lgan tajribadir. Ushbu tajriba ko'proq m atem atika, biologiya, ximiya, texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy—gum anitar fanlarda ko'p foydalaniladi. Fikriy tajriba shart— sharoitlarni tadqiq etishning maxsus um um ilm iy usulidir. Fikriy tajribada barcha holatlar inson tafakkurida qayta-qayta ishlanadi. U m um iy holatlar tahlil etiladi. Narsa yoki hodisaning obyektivligi haqida xulosalar mantiqan miyada ishlanadi. Bunda aql-farosat muhim 121 ahamiyatga egadir. Boshqa tajribalardagi maqsadlar singari fikriy tajribada ham m aqsad tajriba o ltkazilayotgan obyekt haqida to ‘liq m a’lum ot olish, uning yangi xossalarini ochish, kashf etishdir, T a'kidlash kerakki, bunday tajriba o'tkazishda tadqiqotchining talanti, tasavvuri, ilmiy farazlari m uhim rol o ‘ynaydi. XX asm ing ikkinchi yarm idan boshlab fanlar jadal su r’atlar bilan rivojlandi. Ayniqsa, kosmik fanlarning rivojlanishi bunga misol b o ‘la oladi. Kosmik fanlarda tajriba o ‘tkazish davr talabidir. Kosmik stansiyada va yer sh aroitlarid a bir xil voqelik ustida b ir vaqtni o ‘zida olib borilayotgan tajribalar o ‘tkazilishi parallel tajribalarga misol b o ‘la oladi. Y a’ni, yerdagi holatlarni su n ’iy ravishda kosmik fazodagi holatlar b ilan solishtirish jaray o n id a yangi xulosalar olinadi, kashfiyotlar qilinadi. Ju m ladan, kosm ik fazoda turli xil hayvonlarning yashash qobiliyatini o ‘rganish tajriba b o ‘lsa, ularni yashashi haqida yerda ham tajribalar o ‘tkaziladi. U larda b o ‘ladigan o ‘zgarishlam ing mosligi yoki mos kelmasligi haqida m a’lum bir fikrga kelinadi. Bu parallel o'tkazilgan tajribalar natijasidir. “ Ilm iy ijod m etodologiyasi” mualliflari iqtisodiy tadqiqotlarda fikriy tajribani asoslash uchun quyidagi fikrlam i o ‘rtaga ta sh la y d ila r: «P ul m iq d o riy n azariy asi iq tiso d iy ta d q iq o tla rd a o ‘tkaziladigan fikriy eksperimentga misol bo'la oladi. Fikriy eksperiment o ‘tkazib, m azkur jam iyatda m a ’lum davrda M o ‘rtacha pul miqdori m u o m a la d a b o ‘lish in in g h a r xil ijtim o iy —iq tiso d iy sh a rtla rin i m odellashtirib va o ‘zaro taqqoslab, u quyidagi bog'liqliklam i keltirib chiqaradi: M V = P Q Bu yerda: M - pulning o ‘rtacha miqdori; V -aholining darom adlari aylanm asida pulning m uom alada b o ‘lishi tezligi; R- tovar va xizmatlar narxlarining indeksi; Q - yalpi yoki so f milliy m ahsulot jism oniy hajm ining k o ‘rsatkichi. Bu fikriy eksperim ent iqtisodda obyektning ( bu yerda obyekt - butun jam iyat) M , V , P, Q iqtisodiy oMchamlari o ‘rtasidagi m u n tazam , tak ro rlan u v ch i, qo nu niy (ay n an-ch iziq li) bog'liqlikni aniqlash im konini beradi» (89-90 bet). Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling