T o sh k e n t d a V la t iq t iso d iy o t u n IV e r s it e t I f. Sh. Shamsutdinov, Sh. F. Shamsutdinova chet mamlakatlar

Asosiy tayanch  iboralar:

-  Soliqni  ijaraga berish

-  Qurbonlik shaklidagi y ig'im lar

-  «Havoga solinadigan soliq»

-  «Lifo»  tushunchasi

-  M ahalliy daromad solig'ini tushuntiring

-  Kontsession soliq

Takrorlash  uchun savollar:

1.  Italiya davlatida soliqlarni  vujudga kelishi  va rivojlanishi

2.  Birinchi mahalliy soliqlar qaysi  m anzilda tadbiq  qilingan va qachon?

3.  Xususiy  shaxslam i  daromadlarini  kelib  chiqish  m aibaiga  qarab  5 

kategoriyaga bo'linishini  ifodalang

4.  «V»  kategoriyasi  daromadlarini  xususiyatini  k o 'rsatin g

5.  Oilaviy  korxonada  soliq  organi  bilan  bo'lg an  m unosabatlarda  oila 

a ’zolari o'rtasida daromad qanday taqsimlanadi

6.  Xotin  qaram og'ida  1  ta  yoki  8  bola  bo 'lganda  necha  m ing  liradan 

chegirm a beriladi

7.  Qaytishi  ishonchsiz bo'lgan qarzlar fondi  qanday tashkil  qilinadi

8.  Meros  va hadya solig'ini  stavkasi  uning  hajmi  va  har bir m erosxo 'm ing  

ulushiga qarab tabaqalanishi

Test savollari

1. 

Eramizdan  avval  qaysi  davlatlarda  kishi  boshidan  olinadigan  soliq 

qo'llangan?

a) Arabiston,  Hindiston,  M alayziya

b) Koreya, Yaponiya, Filippin

c) Frantsiya,  Angliya, Germ aniya

d) Hitoy,  Vavilon,  Fors

e) Ham m asi  noto‘g ‘ri

2.  Eng qadim iy zam on soliqlari,  bu  ...:

a)  Q o'shilgan  qiym at  soligM,  korxonalar  foydasiga  solinadigan  soliq 

ekologiya soligM

b)  Transport  vositalari  egalaridan  olinadigan  soliq,  it  egalariga 

solinadigan soliq,  bojxona bojlari

c)  A ylanm a  soligM,  suv  resurslariga  solinadigan  soliq,  meros  va  hadyaga 

solinadigan soliq

d) Jon  boshidan olinadigan soliq, yer soligM,  m ol-m ulk soligM,  aktsizlar

e)  Pivoga  solinadigan  soliq,  yer  osti  boyliklariga  solinadigan  soliq, 

kapital  qo  yilm adan  olgan  foydaga solinadigan soliq

3.  X ususiy  shaxslarni  kelib  chiqish  m anbaiga  qarab  qaysi  guruh 

darom adlari  soliqqa tortiladi?

a) К о  chm as  m ulk va avtom obillar,  pensiya va nafaqalar

b) M eros va hadyadan  olingan daromad

c)  Y erga  boMgan  m ulk,  k o ‘chmas  m ulk  va  imoratlar,  kapital,  yollanm a 

m ehnat va erkin kasb,  tadbirkorlik,  boshqa m anbalar

d) K redit olish,  qarzni  undirish

e) H am m asi to ‘gMi

4.  «В»  kategoriyasi  darom adlariga  qoMlaniladigan  soliq  stavkalarini 

turlari,  %:

a)  10,20,25,30

b)  10,15,18,20,24

c) 25,12,5,10,30

d)  5,8,12,16,18,20

e)  Ham m asi to ‘g ‘ri

5.  «V»  kategoriyasi  m ehnat  orqali  olinadigan  darom adlarga  qaysi 

darom adlar kiradi?

a)  Y ollanm a  m ehnatdan  olinadigan  daromad  va  erkin  kasb  bilan 

sh u g ‘ullanuvchilar darom adi

b)  H ar  oylik  ish  haqi,  mukofotlar,  13  ish  haqi,  ortiqcha  ishlagani  uchun 

toMov.

c)  Korxonani  foydasida qatnashish  natijasida olgan daromad

d)  Safarga  borishdan  olingan  pul,  xar-xil  ustam alar (oila a ’zolariga),uzoq 

yilgi  xizm ati  uchun  toMov,  kasallik  varaqasi  bo‘yicha  toMov,  ishsizlikka 

olingan m ab lag 1,  pensiya va h.k.

e) a,b,c,d

6.  K o'chm as  m ulk  va  tadbirkorlik  b o 'y ich a  olinadigan  darom ad  bilan 

bog'liq bo'lm agan daromadlar:

a) Boshqaruvchilar,  hisobotlam i tekshiruvchi  revizorlarni  maoshi

b) Jum alistlar gonorari

c)  Fabrika  m arkasidan  foydalanganligi,  k a sh f kilganligi,  patent  olganligi 

uchun beriladigan pullik taqdirlashlar

d) Birlashmadan chiqqanlik uchun kom pensatsiya

e) a,b,c,d

7.  Kichik  korxonalarda  harajatlami  tasdiqlovchi  hujjatlar  etishm aganligi 

uchun ulami qaysi  hajmdagi umum iy darom ad sum m asidan olinadi?

a) Daromad  12  mln.  liragacha b o 'lsa  3%

b)  12  mnl. dan  150 m ln .liragacha-1 %

c)  150 mln.  dan  180  mln.  liragacha 0,5%

d) a, b, с

e) Hammasi to 'g 'ri

8.  Umumiy  darom adlar  yig'indisidan  qancha  chigirm alar  uchun  yangi 

kodeks huquq beradi?

a)  15  b)  10 c) 20 d) 25  e) 30

9.  Jismoniy  shaxslam i  darom adiga  solinadigan  soliqni  nechta  m urakkab 

progressiv stavkasi bor?

a) 4 b) 7 c) 8 d) 9 e) 3

10.  Amortizatsiyani  3-6%  li  va  20%   li  ajratm alari  qaysi  turdagi  asosiy 

vositalarga to 'g 'ri  keladi?

a) Imorat

b) Uskuna, m ashinalar

c) Inventarlar

d) Avtomobillar

e) a,d

11.  Meros  va  hadyadan  olinadigan  soliqni  hisoblashda  qaysi  guruh 

m erosxo'rlari  inobatga olinadi?

a) Aka - ukalar, opa-singillar

b)  3-nchi va 4-nchi  darajali  qarindoshlar

c) Boshqa m erosxo'rlar

d) Begona shaxslar

e) a,b,c

12.  Q o'shilgan qiym at solig'ini  asosiy to 'la sh   m uxlati?

a) Dekadada

b) Har oyda

c) Kvartalda

d) B ir yilda

e) Y arim  oyda

13.  Q o ‘shilgan  qiym at solig‘ining amaldagi  stavkalari,  % da:

a)  10,20,18,15  b)  15,25,30,  c) 0,2,9,18,38 d) 22,28,30,  e)  16,18,20

14.  Im tiyozli  - 2 %   q o 'sh ilg an   qiymat  solig‘i  stavkasi  qaysi  guruh 

tovarlariga qo'llanadi?

a) Tsem ent, alebastr,  b o ‘yoq, ohak

b) M ashina,  uskuna,  inventar

c) N on,  sut,  boshqa oziq-ovqat mahsulotlari, gazeta, ro‘znomalar

d) B enzin, avtol, dizel y o q ilg 1 isi

e) Chit,  shoyi, ju n  m ateriallari

15.  Eng k o ‘p aktsiz soliqlari Italiyada qaysi mahsulotlardan tushadi?

a)  Shakar, tuz,  o 'sim lik  m oylari

b) A lkogolli  ichim liklar

c) N eft,  neft m ahsulatlari,  tam aki  mahsulotlari

d) Elektroenergiya

e) B illur buyum lari

VI BOB.  SHVETSIYANI SOLIQ TIZIMI

6.1.Soliq tizimini asoslari va xususiyatlari.

6.2.Kompaniyalarni foydasiga solinadigan soliq.

6.3.Fuqarolardan olinadigan daromad so!ig‘i.

6.4.Qo‘shilgan qiymat solig‘i.

6.5.Boshqa soliqlar.

6.6.SoIiq tizimi funktsiyalarini boshqarish (engilliklar va jarimalar).

Soliq tizimini asoslari va xususiyatlari

Soliq  siyosati  davlatda  tizim   tashkil  qiluvchi  tarkibiy  qism  

hisoblanadi:  M azmunan  har  qanday  m am lakatda  bosqichm a-bosqich 

hokimiyat tarkibini  moliyaviy  asosi  hisoblanadi.  Bir tom ondan  davlat soliq 

oluvchi  organ  sifatida jamiyatni  ijtimoiy  iqtisodiy talabini  am alga oshiradi. 

Ikkinchi  tomondan,  esa  soliq  solish  siyosati  davlat  hokim iyatini  ham m a 

bosqichlarda am alga oshirish uslubi  hisoblanadi.  Soliq  solishda  hokim iyat 

darajasini  har bir bosqichidagi  farq  soliq turlari  va stavkalari  orqali  am alga 

oshiriladi.

Shvetsiya  soliq  tizimini  tahlili  shuni  k o ‘rsatadiki,  uning  asosiy 

tavsifmi  doim iylik  va  oldindan  bashorat  qilish  (bir  necha yillar  davom ida 

umumiy  soliq  olish  tartibi  o ‘zgarm asligi  dan  iborat).  Soliq  tizim ini 

boshqarish  funktsiyasi  juda  rivojlangan,  davlatni  tarkibiy-kengaytirilgan 

ishlab chiqarishdagi  muvozanatni  saqlab turishiga qaratish;

Yengillik  va jarim alarga  m aqsadli  y o ‘nalishlar  berib,  ularni  um um iy 

ijtimoiy-iqtisodiy  siyosatni  amalga oshirishga qaratish, jam iyatdagi  siyosiy 

va  ijtimoiy  talablam i  o'zgarishiga  m oyillik  (o ‘ziga  qabul  qilishlik), 

inflyatsiyaga  qarshi  y o ‘naltirishni  doim iyligi,  pul  m uom alasini  holatiga 

qarab  soliq  turlari  va  stavkalarini  egiluvchanligi,  soliqni  «ham m a  sohani 

egallab olishi»  - pul,  mulk, natural  m ulklarni  soliq o b ’ekti  b o ‘lishligi.

Har  xil  darajadagi  soliq  m unosabatlarini  o 'z aro   bo g‘liqligi  darom ad 

va mulkdan tushadigan  soliqlar asosan  m ahalliy  byudjetlarga qoldiriladi va 

m arkazda  faqat  m a’lum  harajatlarga  y o ‘naltiriladigan  m axsus,  m aqsadli 

tushumlar saqlanadi.

Q ato r  iqtisodiy  va  ijtim oiy  dasturlam i  am alga  oshirganligi  sababli 

oxirgi  yillari  davlat  harajatlari  k o ‘payib  ketdi  va  natijada  soliq  og‘irligi 

oshib bordi.

1991-1993  yillarda  boshigacha  Shvetsiya  dunyoda  ichki  yalpi 

m ahsulotni  davlat  m oliyasi  orqali  qayta  taqsim lovchi  va  soliq  stavkalari 

bo‘y ich a  ilg‘or  y o ‘lboshchi,  (rahnam o)  davlati  hisoblangan  bo‘lib, 

m am lakatda  m axsus  qonun  qabul  qilingan  edi.  Bu  qonunda  soliq 

to 'lo v ch in in g  yillik darom adidan  100% ortiq to ‘g ‘ri soliq olish taqiqlangan 

edi.

M a ’lum   sharoitda  ham m a  darom ad  solig‘ining  y ig ‘indisi  va  mol- 

dunyosidan  olinadigan 

soliqlam ing  umumiy  sum m asi  ko‘rsatilgan 

hajm dan ortib ketar edi.

B unday  qattiq  q o ‘l  soliq  siyosati  natijasida  m oddiy  o‘sish  darajasi 

pasaydi,  dunyo  bozorida  Shvetsiya  tovarlarini  raqobatbardoshligi  tushib 

ketdi,  investitsiya  qisqarib,  qator  ishlab  chiqarishlar  mamlakatdan 

tashqariga  chiqib  ketdi.  Shuning  uchun  hukum at  soliq  stavkasini  tushirish 

b o 'y ic h a   m uhim   tadbirlam i  am alga  oshirdi.  Birinchi  navbatda  qo'shilgan 

q iym at  solig'ini  (ilgari  uning  stavkasi  23,5%   b o'lib ,  dunyoda  yuqori 

stavkalardan  hisoblanar  edi)  va  bundan  keyin  kom paniyalar  foydasiga 

solinadigan  soliq  (uning  28%   stavkasi)  Yevropada  eng  past  bo'lgan. 

F uqarolarni  shaxsiy  darom adlariga  solinadigan  soliq  ijtimoiy  sug'urta 

badali  sezilarli  yuqori  darajada  saqlanib  qoldi.  Lekin  ijtimoiy  yordam   va 

pen siy a  bilan  ta ’m inlash  yuqori  darajada  bo'lganligi  uchun  uning  og'irligi 

sezilm adi.  H ozirgi  vaqtda  byudjetni  soliq  darom adlarini  2/3  qismini  QQC 

va  iste’mol  soliqlari  beradi.  Taxm inan  20%  ini  to 'g 'r i  soliqlar  va  qolgani 

ijtim oiy  su g 'u rta badaliga to 'g 'r i  keladi.

Shvetsiyada  investitsiyani  jalb   qilish  uchun  keng  m iqyosda 

im tiyozlar  va  iqtisodiy  rag'barlantirish  dasturi  ishlab  chiqildi.  Soliqdan 

ozod  rezervlarni  tashkil  qilish  uchun  korxona  soliqni  real  stavkasini 

pasaytirish,  am ortizatsiya  ajratm asini  im tiyozli  stavkalarini  qo'llash, 

eksp o rtg a  m ahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  qo'shim cha  imtiyozlar berishni 

talab  qildi.  B undan  tashqari  investitsiyani  ja lb   qilish  uchun  maxsus 

rag 'b atlan tirish   tizim i  ishlab  chiqilgan:  soliq  chegirmalari,  imtiyozli 

k reditlar,  to 'g 'rid a n -to 'g 'ri  subsidiyalar,  ijtimoiy  sug'urta  badalini  keskin 

p asaytirish va h.k.

Shvetsiyani  soliq  tizim i  quyidagi  soliq  turlarini  o 'z   ichiga  oladi: 

fuqaro  va  kom paniyalardan  olinadigan  darom ad  solig'i,  mol-dunyoga 

solinadigan soliq,  q o 'sh ilg an   qiym at  solig'i,  m eros  va  hadyaga solinadigan

soliq,  aktsiz  va  gerb  soliqlari  (yig ‘imlari).  Bundan  tashqari  korxonalar 

xodim lam i  ish haqidan ijtimoiy  cug‘urtaga badallar (soliqlar) ajratadi.

M arkaziy  hukumat  darajasida  korxona  va  fuqarolardan  darom ad 

solig‘i  va aktsizlar olinadi.  H ududlar (yerlar)  hukum at  organi  fuqarolardan 

daromad  solig‘i va boshqa m ayda soliqlarni y ig ‘adilar.

Soliq  sohasida,  uni  belgilash  yuqori  hokim iyat  organi  parlam ent 

hisoblanadi.  Shu  bilan  bir  qatorda  mahalliy  organlar,  ularga  tegishli 

soliqlar  b o ‘yicha  stavkalami  o ‘zgartadilar  (milliy  qonunchilik  belgilagan 

chegarada).

Byudjetni  tuzish  va  soliq  qonunlarini  ishlab  chiqish  bilan  M oliya 

vazirligi  shug‘ullanadi.

Soliqlarni  yigMsh,  soliq  qonunchiligini  saqlash  ustidan  nazorat  bilan 

milliy soliq boshqarmasi va yerlam i  soliq organlari  shu g‘ullanadi.

M illiy  soliq  boshqarmasining  o ‘zini  ixtiyorida  aktsizlarni  va  chet 

elga  o ‘tqaziladigan  manbaida  daromaddan  olinadigan  soliqlarni  yigMsh 

qoldirilgan.

Yerlam i  soliq  organlarida  daromad  soliqlari,  ijtim oiy  su g 'u rta 

badallari  va qo'shilgan qiymat soliqlarini  undirish qoldirilgan.

M illiy  va mahalliy daromad soliqlari  bitta yagona soliq deklaratsiyasi 

asosida  va  bir  xil  qoida  bo'yicha  yigMladi.  Lekin  har  xil  byudjetlarga 

o ‘tqaziladi.  Importdan  olinadigan  qo'shilgan  qiym at  soligM,  bojxona  boji 

va yigMmlar Boshqarmasi tom onidan yigMladi.

M illiy  soliq  boshqarmasi  soliq  qonunlarini  bajarish  b o ‘yicha um um iy 

ko‘rsatm alar  beradi  va  uni  qanday  talqin  qilish  kerakligini  tushuntiradi. 

Ushbu  Boshqarma  tarkibida 

ish  olib  boruvchi 

huquqiy 

q o ‘m ita 

boshqarmasi  soliq  toMovchilami  talabi  asosida  aniq  holatlarda  soliqlarni 

boshqarish  bo‘yicha  oldindan  xulosa  (xotim a)  beradilar.  Soliq  toMovchi 

ushbu  xulosani  olishi  mumkin.  Bu  holatda  unga  va  kerakli  soliq 

organlariga xulosa majburiy  boMib qoladi.

A gar  soliq  toMovchi  qabul  qilm asa  xulosa  b o ‘yicha  Oliy  m a’muriy 

sudga shikoyat qilishi  mumkin va oxirgi  organni  qarori  ham m aga  m ajburiy 

deb hisoblanadi.

6.2. Kompaniyalarni foydasiga solinadigan soliq

K om paniyalar  foydasiga  solinadigan  soliqqa  aktsioner  jam iyatlar, 

kooperativlar  va  Shvetsiyada  tijorat  faoliyati  yurituvchi 

chet  el 

kom paniyalari  tortiladi.  Soliqqa  tortish  1947  yilgi  m illiy  darom ad  soligM

to ‘g ‘risidagi  qonun  va  keyingi  kiritilgan  o ‘zgarishlar asosida  boshqariladi. 

K eyingi  eng  m uhim   o ‘zgarish  1990  yili  Daromad  solig‘iga  o'zgartishlar 

kiritish to ‘g ‘risidagi  qonun hisoblanadi.

1947  yilgi  kom paniyalar  to ‘g ‘risidagi  qonunga  binoan,  ular  faqat 

aktsioner  kom paniya  shaklida  tashkil  qilinishlari  va  o ‘zlarining  tavsifi 

b o 'y ic h a   taxm inan  Am erikani  kom paniyalariga o 'x shash   boMishlari  kerak 

edi.  B ir  vaqtni  o 'z id a   qonunda  ko'rsatilishicha,  ulam i  ish  yuritishlari  va 

hisobotlari  yirik  korxonalar  uchun  va  mayda,  o'rtach a  korxonalar  uchun 

har xil  boMishligi belgilangan edi.

A ktivi  35  m ln.kron  va  xodim lam i  soni  200  kishidan  ortiq  yoki  fond 

birjasida  listingga  ega  boMgan  korxonalar  yirik  kom paniya  hisoblanadi. 

A ktsioner  kom paniyalar  uchun  kapitalni  eng  kam   hajmi  50  m ing  kronni 

tashkil  qilishi  kerak va  bu  holatda  kom paniya bitta m ulkdorga ega boMishi 

kerak.  H am m a  kom paniyalar  patent  va  ro'yhatga  olish  Boshqarm asida 

ro 'y h atd an   o 'tish lari  kerak  va  undan  keyin  Boshqarm ani  tashkil  qilish 

to ‘g ‘risidagi 

hujjatlarga 

kiritilgan 

o'zgarishlardan 

xabardor 

qilib, 

direktorlar  kengashining  tarkibi,  kom paniya  nom idan  hujjatlarga  qoM 

q o 'y a d ig a n la r va rasm iy auditorlar to ‘g ‘risida maMumot beradilar.

B oshqarm ada 

saqlanadigan 

ushbu  hujjatlam i 

ham m asi 

keng 

jam o atch ilik k a tanishish uchun ijozat etiladi.

Y illik  hisobotlar  va  kom paniyaga  taaluqli  m uhim   maMumotlar 

um um m illat darajasida ro'znom alarda chop qilinishi kerak.

Savdo  sheriklari  patent  va  ro'yhatga  olish  B oshqarm asida  huquqiy 

shaxs  hisoblanib,  hisobga  olinsalar  ham  foydaga  solinadigan  soliqqa 

tortilm aydilar,  ulam ing  darom adi  soliq  solish  nuqtai  nazaridan  o'rtoqlik 

qatnashuvchilarini 

o 'rta sid a 

taqsim langan 

hisoblanadi 

(tashkiliy 

hujjatlarda  belgilangan  qism larda)  va  faqat  qatnashayotgan  daromadi 

sifatida  darom ad  soligMga  tortiladi.  Kom paniyalar  uchun  hisobot  Qoidasi 

1976  yilgi  buxgalteriya  ucheti  to ‘g ‘risidagi  qonunda  belgilangan.  Har yili 

kom paniya  hisoboti  o ‘z  ichiga  boshqarmani  hisobotini,  hisobot  balansini 

foyda  va  zararlar  hisob  raqam ini  va  m oliya  hisobotiga  izoh  berish 

(tushuntirish),  kom paniyani  m oliyaviy  holatiga  xulosalam i  oladi.  Moliya 

hisoboti  au d ito r tom onidan tekshirilgan va uning xulosasi yozilgan boMishi 

kerak.

A uditorlar ikkita kategoriyaga boMinadilar:

listing  (list — ing.  ro ‘hat) — EHM  yordainida  olingan,  qayta  ishlangan  dastumi  natijalarini  harflar va raqamlar  bilan 

ifodalanishi.

1)  vakil  (vakolatli)  auditorlar.  U lar  vakillar  institutiga  birlashgan 

b o ‘ladilar va yirik kom paniyalam i tekshirish huquqiga egalar.

2)  Litsenziya  berilgan  auditorlar.  U lar  yirik  kom paniyalardan 

tashqari har qanday korxonani tekshirishlari  mumkin.

Bundan  tashqari  auditorlik  am aliyoti  bilan  maxsus  bilim ga  ega 

boMgan  va  dong‘i  chiqqan  boshqa  shaxslar  ham   shug‘ullanishi  m um kin. 

Lekin  ularning  faoliyatlari  kichik  kom paniyalar  va  korxonalar  bilan 

chegaralanib qoladi.

Auditorlar  m a’lum  yoki  chegaralanm agan  m uxlatlarga  kom paniya 

aktsionerlari  majlisi  tom onidan  tayinlanadi  va  faqat  aktsionerlar  m ajlisi 

qarori  bilan almashtiriladi (yoki  auditom i  o ‘zining iltim osiga k o ‘ra).

Rezident  kom paniyalar  foydaga  solinadigan  soliqqa  Shvetsiyada  va 

undan tashqarida olgan daromadlari  b o 'y ich a tortiladilar.  O datda S hvetsiya 

qonunlari  asosida  ro‘yhatga  olingan  va  m unosib  reestrga  (ro ‘y hatga) 

kiritilgan kompaniyalar rezident hisoblanadi.

Qolgan  ham m a  kom paniyalar  Shvetsiyani  norezidentlari  deb  ataladi. 

Shuni  ko'rsatib  o ‘tish  kerakki,  Shvetsiya  o ‘zining  ham m a  asosiy  savdo 

sheriklari  bilan  soliq  bitimi  tuzgan  va  ular  bilan  aloqada  tortishuvlar 

yuzaga kelsa,  ko‘rsatilgan bitim lar asosida hal qiladilar.

Norezident  kom paniyalam i 

faqat 

Shvetsiyadagi 

m anbailardan 

olingan  daromadlari,  Shvetsiyadagi  m ol-m ulkni  qaytadan  sotishdan 

olingan  daromad  va  Shvetsiya  hududida  doim iy  ishchan  m uassasalari 

orqali bajarilgan faoliyati  natijasida olingan darom adlar soliqqa tortiladi.

Doimiy  ishchan  m uassasalar  orqali  am alga  oshirilgan  faoliyat 

natijasida  olingan  daromad  odatdagi  tartibda  soliqqa  tortiladi.  B unda 

doimiy  ishchan  m uassasalar  soliqqa  tortish  nuqtai-nazaridan  alohida 

korxona  hisoblanadi  va  o ‘zini  foydasini  hisoblab  boshqa  S hvetsiya 

kompaniyalari  kabi  soliq  deklaratsiyasini  topshirishlari  kerak.  R oyalti 

shaklida  daromad  oladigan  chet  el  firm alari  S hvetsiya  hududida  faoliyat 

olib  borgan 

hisoblanadi  va  soliq  deklaratsiyasini  topshirib,  foydaga 

solinadigan soliqni odatdagi tartibda toMashlari  kerak.

Chet  elga  o ‘tqazishda  dividendlar  m anbasida  olinadigan  soliqqa 

tortiladi.  Lekin  bu  soliq  foizdan  olingan  darom adlar  o ‘tqazilg and a 

olinmaydi.

Kompaniya  -  foydaga  solinadigan  soliqni  toMovchilar  uchun  soliq 

solinadigan  baza kom paniyani  m oliya hisobotida  k o ‘rsatilgan  s o f darom ad 

(foyda) asosida aniqlanadi.

Shu  bilan  bir  qatorda  oxirgi  natija,  soliq  qonunchiligida  k o ‘rsatilgan 

°   zgartishlarni  k in tish   bilan  hisoblanadi.  Bir  tom ondan  hisobot  foyda 

solig  idan  ozod  qilingan  ayrim   daromad  turlari  chiqazib  tashlanadi 

(m asalan,  q.z  kom paniyalardan  olingan  dividendlar)  va  boshqa  tom ondan 

arajatlar va  chiqanshlarga ayrim  chegaralash  va  lim itlar qoMlanadi.  Soliq 

solinadigan  foydani  hisoblash  asosi  kompaniyani  tushumi  hisoblanadi 

K eyin  tushum dan  darom adni  olish  uchun  qilingan  normal  va  asoslangan 

harajatlar chiqazib tashlanadi.

■

  UI  uBUuar  bir!nch!  navbatda  yollangan  xodim larga  berilgan  ish  haqi  va 

ishlab  chiqarish  (tijorat)  faoliyati  jarayonida  sarflangan  material  v a  xom 

ash y o lar  hisoblanadi.  Ish  haqi  va  shunga  o'xshash  toMovlar  harajatlarga 

to  hq   hajm da  olib  boriladi.  U larga  toMangan  soliqlar  va  boshqa  m ajburiy 

to  lovlar  (ijtim oiy  su g ‘urtaga  ajratish)  toMiq  qo‘shiladi.  Ishlab  chiqarish 

jaraycm ida  ist’em ol  qilingan  xom   ashyo  va  m ateriallar  tannarxga  birin 

ketin FIFO   uslubida olib boriladi.

K om paniyani  tashkil  qilish  va  ro ‘yhatdan  o ‘tqazish  harajatlari 

kom paniyani  birinchi  yilgi  harajatlariga  olib  boriladi.  Bunda  gerb  soligM" 

v a  kom paniyani  ro ‘yhatga  olish  uchun  undiriladigan  majburiy  yigMmlar 

chiqazib tashlanadi. 

*  y  B

H uquqiy  xizm at  k o ‘rsatish  uchun  qilingan  harajatlar  faqat  tijorat 

faohyatm i  olib  borish  bilan  bogMiq  boMsagina  umumiy  harajatga 

о  tkaziladi.  Lekin  soliq  organlari  bilan  boMgan  tortishuvlardagi  harajatlar 

y u q o n d ag i  harajatlarga o ‘tkazilm aydi.

O datda  hech  qanday  chegaralashsiz,  toMiq  xajmda  toMangan  foizlar 

va  royalti  harajatlarga  o ‘tkazib  beriladi  (faqat  o ‘zaro  bogMiq  boMgan 

kom paniyalar haqida gap yuritilm aganda).

Ishlab  chiqarish  va  tijorat  faoliyatida  foydalanilgan  m ashina  va 

uskunalar  ham da  im orat  va  inshooatlar  qiymati  harajatga  am ortizatsiya 

orqali  olib boriladi.

, 

A ktivlarni  am ortizatsiya  qilinadigan  baza  qiymati  yoki  sotib  olish 

bahosi  (shu  bilan  bogMiq  harajatlar  qo ‘shilgan  holda-transport  harajati

° - f Sb. Va  s? zlash  hara-'ati’  bojxona  yigMmi,  bojlar  va  boshqalar),  yoki 

ishlab  chiqarish  vositaiari  korxonani  o ‘zida tayyorlangan  boMsa tayyorlash 

bahosida  olinadi,  m ashina  va  uskunalam i  (transport  vositalarini  q o ‘shgan

о 

)  am ortizatsiyasi  esa  ikki  xil  usulda  hisoblanishi  mumkin:  bir  tekis

o ' q L ° h ( “

u t l f  

kln,iladl  Ы80Ь8а-  ЫППСЫ  b° 'I,b  hlSObda"  

Tovar  zapaslarini  lslJab   ch.qanshga

’  Royalt' -  litsenziya, mualliflik va shunga o‘xshash to'lovlar

to ‘g ‘ri  liniyalik  amortizatsiya  yoki  kam ayib  boruvchi  qoldiq  usulini 

qo ‘llanilgan davrda.

Bundan  tashqari  3  yildan  kam  m uxlatda  foydali  qoMlaniladigan  va 

qiymati  2000  krondan  kam  (yirik  kom paniyalarda  10000  krongacha) 

b o ‘lgan  aktivlar,  olingan  yilning  o ‘zida  harajatlarga  o ‘tkaziladi.  B ir  tekis 

am ortizatsiya  uslubida  hisobot  balansida  ko'rsatilgan  aktivlam i  qiymati 

asos  qilib  olinadi  va  undan  har  yili  20%   o ‘tqazilib  boriladi.  K am ayib 

(pasayib)  boruvchi  qoldiq  uslubida,  aktivlam i  balans  qiym atidan  hisobot 

yilgacha  boMgan  amortizatsiyasi  chiqazib  tashlanadi  va  qoldiq  sum m adan 

har yili 25% o ‘tqaziladi.

Kom paniya  joriy  yilga  ham ma  aktivlari  uchun  bitta  am ortizatsiya 

uslubini  qoMlashi  mumkin.  Kom paniya  tanlangan  uslub  bilan  bir  qatorda 

(masalan,  kutilm agan  ravishda  yalpi  darom ad  pasayib  ketganida), 

amortizatsiyani  hisoblangan  sum m asini  pasaytirib,  tejalgan  sum m ani 

kelgusi yillari  foydalanishi  mumkin.

Imorat  va  inshootlar  bir  marom dagi  am ortizatsiya  uslubi  yordam ida 

amortizatsiyalashadi.  Ishlab  chiqarish  imorati  va  maxsus  zarar  keltiruvchi 

ishlab  chiqarishida  (kimyo  sanoati  va  h.k.)  foydalanganlik  uchun  odatda 

har  yilgi  stavka  4  va  5%  ni  tashkil  qiladi,  fuqarolarga  taaluqli  im oratlar 

b o ‘yicha normal  amortizatsiya stavkasi  bir yilga 2%  tashkil qiladi.

Yer  uchastkalari  am ortizatsiya  qilinm aydi.  Lekin  y e r  holatini 

yaxshilash,  yoMlami  o ‘tqazish  va  h.k.  harajatlar  bir  yilga  5%   hajm da 

amortizatsiyaga o ‘tqaziladi.

Nomoddiy  aktivlar-patentlar,  savdo  m arkalari  va  boshqalar  faqat 

boshqa  shaxslardan  olingan  boMsa  va  darom ad  olish  m aqsadida 

foydalanilgan boMsa amortizatsiya qilinishi  mum kin.

Am ortizatsiyani  hisoblash  tartibi  bu  holatda  ham  m ashina  va 

uskunalarni  am ortizatsiya qilish tartibida olib  boriladi.

Xodimlam i  notijorat  m aqsadlar  uchun  vakillik,  o ‘yin-kulgi  (sayr 

tom osha) va dam olish harajatlari  m a’Ium  sharoitda va lim itlar chegarasida 

harajatlarga olib boriladi.

Hayr-ehson  va  muhtojlarga  yordam   berish  va  shunga  o 'x sh ash larg a 

maxsus m e’yorlar belgilangan.

Oxirgi  yillari  soliqdan  ozod  qilingan  rezervlar  m uhim   darajada 

chegaralanmoqda.  Bu  davlatni  oxirgi  siyosatlari  bilan  bogMiq.  D avlat 

sekin-asta soliq stavkasini tushirib, engilliklarni  chegaralab borm oqda.

Q arzlar sum m asini  qaytarib  olish  mutloq  mum kin  bo‘lm asa va ulam i 

fors-m ajor  sharoitlari  b o 'y ich a  olish  imkoniyati  boMmasa  ularni  qaytarib 

boMmas  yo'qotishlarga o 'tk az ib  yuboriladi.

Kom paniyani  tijorat  faoliyati  asosida  toMangan  soliqlar 

(ja-rima, 

ja z o la r  sum m asidan  tashkari)  harajatlarga  toMiq  hajm da  qo'shiladi.  A gar 

chet  el  daromadi  Shvetsiyada  soliqqa  tortiladigan  boMsa,  chet  el  daromad 

so lig 'i  harajatlarga o'tkaziladi, yoki soliq krediti hisobida olinadi.

Kom paniyani  ayrim   darom adlari  foydaga  solinadigan  soliqqa 

tortilm aydi  va  shu  sababli  soliq  solinadigan  bazalarga  ham   qo'shilm aydi. 

B unday  darom adlarga  m asalan,  kom paniyadan  olinadigan  va  soliq 

to 'lo v c h ig a  25%  va undan ortiq beriladigan dividendlar kiradi.

K om paniya  soliq 

to'lovchilarga  beradigan  dividendi  foydani 

taqsim lash  hisoblanadi.  Lekin  1979  yil  1  yanvardan  keyin  chiqarilgan 

aktsiyalar  b o 'y ich a  m axsus  engillik  -  ulam ing  10%  gacha  summasi  yil 

h arajatiga toMangan  yili  o'tkaziladi.

Kom paniyani  tijorat  faoliyati  natijasida  olgan  zaram i,  soliq 

m aqsadida,  keyingi  yillarda  hisobga  olish  uchun  o'tkaziladi.  Bu  vaziyatda 

m u x lat  chegaralanm aydi.  Lekin  kom paniya  im koniyat  boricha  tezroq 

hisobdan  chiqarishga  harakat  qiladi.  Zaram i  o 'tg an   yillarga  olib  borishga 

ruhsat berilm aydi.

K om paniya  tugatilganda  yoki  shunga  o'xshash  boshqa  holatda 

reestrdan  (ro'yhatdan)  chiqarilganda,  ungacha  yuzaga  kelgan  zarar  o 'z - 

o 'z id a n   yo 'q o lad i  va  qabul  qiladigan  (qabul  qilish  huquqli)  kom paniyaga 

o'tk azilm ay d i.

O 'z a ro   b o g 'liq   kom paniyalar  uchun  m axsus  qoida  bo'lib,  uning 

asosida  soliq  xizm ati  kom paniyalam i  soliq  m ajburiyatlarini  bozor 

bahosidan kelib chiqib,  qaytadan hisoblaydilar.

B u  tartib  faqat  ichki  firm a  baholari  ko'rsatilgan  bazadan  keskin  farq 

qilgan holda qo'llanadi.

Shvetsiyadagi  chet  el  kom paniyalarini  bo'lim lari  soliqqa  tortish 

tartibi  b o 'y ich a  doim iy  ishchan  m uassasalar  holatiga  tushadi  va  ularning 

so liq q a  jalb   qilish  tartibi  m ahalliy  tarm oqlanish  natijasida  hosil  boMgan 

s h o '’ba kom paniyalam ikiga o'xshagan  bo'ladi.

Foydaga  solinadigan  soliq  b o'yicha  hisobot  davri  yil  hisoblanadi. 

H isobot yilini  boshlanishi  1  yanvar,  1  may,  1  iyul  yoki  1  sentyabr bo'lishi 

m um kin.  H isobot  yilini  o'zgartirish  faqat  soliq  organlarini  ruhsati  bilan 

am alg a oshiriladi.

Yangi  kom paniyalar  uchun  birinchi  hisobot  davri  kom paniyani 

tugatilganda,  oxirgi  hisobot  davri  uzaytirilishi  mumkin,  lekin  davr  18

oydan oshmasligi kerak. 

.

Soliq  deklaratsiyasi  hisobot  davri  tamom  boMgandan  keyin  6  oydan 

oshmagan  m uxlatda  topshirilishi  kerak.  Soliq  toMovchi,  undan  olinadigan 

soliq 

summasini 

hisoblam aydi. 

Uning 

deklaratsiyada 

bergan 

maMumotlariga qarab, soliq organi  soliq summasini  hisoblab chiqadi.

Hisob-kitobni  natijasiga  qaram ay,  kom paniyalar  oldingi  yilgi  soliq 

hisobidan  kelib  chiqib,  butun  hisobot  davrida  avans  toMovlarmi  am alga

oshirishlari kerak.

Avans toMovlar - 18 yanvar,  18  mart,  18  may,  18  lyul,  18  sen ty ab rv a

18 noyabrda am alga oshiriladi.

Soliq  organlari  deklaratsiya topshirilgandan  keyin  6-7  oy  m obaym da 

soliqni  oxirgi  hisob-kitobini  qilib,  soliq  toMovchiga  j o ‘natadi.  A gar 

zaruriyat  boMsa,  talabnom a  olingandan  keyin  2-3  oy  ichida  etishm agan 

soliq  summasi  toManishi  kerak.  A gar  ortiqcha  toMangan  boMsa  sohq 

majburiyatidan  ortiqcha  berilgan  avans  kom paniya  tom onidan  qaytarilib 

olinishi  mumkin,  yoki joriy avans toMovlari  hisobiga o ‘tkazib yuboriladi.

Soliq  organlari  vaqt-vaqti  bilan  kom paniyalar  o ‘zlarm m g  soliq 

m ajburiyatlarini  bajarganliklarini  tekshirib  turadi.  Lekin  doim iyhk  faqat  5 

yilda  bir  m arta  tekshiriladigan  yirik  kom paniyalarga  taaluqli  hisoblanadi. 

Buxgalteriya  hisobi  to ‘g‘risidagi  qonun  b o ‘yicha  hisobga  olish  va  hisobot 

hujjatlari  10  yildan  kam  boMmagan  m uxlatda  saqlanishi  m um kin.  Soliq 

qonunchiligi  soliqqa  taaluqli  hujjatlarni  eng  kam ida  6  yil  saqlashm   talab

Foydaga  solinadigan  soliqni  stavkasi  28%   ni  tashkil  etadi.  Bundan 

tashqari  kom paniyalar  chet  elga  dividendlarni  oMkazganlarida,  ularning 

umumiy  summ asidan  30%  stavka  bilan  soliqni  ushlaydilar  (harakatdagi 

soliq  kelishuvlarini  sharti  bo ‘yicha  standart  stavkalar  10-15%  gacha  yoki 

nolgacha tushirilishi  mumkin). 

. 

.  , ллп

Soliq  deklaratsiyasi  kom paniya vaqtini  oMkazib  topshirilganida  10 

dan 4000 krongacha jarim a solinishi  mumkin.

Avans  toMovlami  2  haftagacha  vaqtida  o ‘tkazm agan  boMsalar 

2/o 

hajmida  toMov  sum masidan  jarim a  olinadi,  agar  2  oydan  ortiq  ushlam b

qolinsa 4% dan 6%  gacha jarim a olinadi.

Keyinchalik jarim a  qoMlash  davom   etadi  va  har  bir  oyga  1,0/о  dan

to ‘planib boradi.

Soliq  toMovchilar  soliq  organlarini  qarori  ustidan  yuqori  soliq 

organlariga  yoki  y er  sudiga  shikoyat  qilishlari  mum kin.  Apellyatsiya 

tariqasida  ikkala  tom on  apellyatsiya  va  yuqori  apellyatsiya  sudiga 

m urojaat qilishlari  mumkin.