T. S. Malikov

Yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra baholarni quyida-
gicha farqlash mumkin: 
• netto-baholar; 
• brutto-baholar (fakturaviy baholar); 
• jahon baholari. 
Oldi-sotdi joyidagi baholarga netto-baholar deyiladi. 
Oldi-sotdi shartlariga (soliqlarning turi va miqdori, che-girmalar-
ning mavjudligi va darajasi, frank turlari va sug‘urta shartlariga) muvo-
fiq ravishda aniqlanadigan baholar brutto-baholar deb ataladi. 
Jahon baholari yirik import va eksport operatsiyalari amalga oshi-
riladigan baholardan iborat. Amaliyotda jahon baholari xomashyo tovar-
lari bo‘yicha eksportyor mamlakatning darajasi yoki bir va auksionlar 
bahosi; ishlab chiqarish-texnikaviy maqsadlarga mo‘ljallangan buyumlar 
bo‘yicha – jahondagi yetakchi ishlab chiqaruvchilarning baholariga mu-
vofiq; xalq iste’mol tovarlari bo‘yicha – yetakchi yirik kataloglarda 
e’lon qilingan baholarda aniqlanadi. 
Amaliyotda ichki firmaviy (transfert) baholar degan tushuncha 
ham mavjud. Bunday baholar bir firmaning bo‘linmalari yoki bir assotsi-
atsiya tarkibida bo‘lgan bir necha firmalar o‘rtasida mahsulotlar realiza-
tsiya qilinganda qo‘llaniladi. 
Baholarning yana bir turi bor. Ularning nomi tabaqalashtirilgan 
baholar deb yuritiladi. Bunday baholar tabiiy, hududiy va XYuSlarga 
bog‘liq bo‘lmagan boshqa mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qi-
lish xarajatlaridagi farqlar, shuningdek, mahsulotning sifatidagi farqlar-
ga (navi, yangiligi va boshqa sifat belgilariga ko‘ra) bog‘liq ravishda bir 
xil mahsulotlarga o‘rnatiladigan turli ulgurji, sotib olish va chakana 
baholardan iborat bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chi-
qaruvchilar tabaqalashtirilgan baholardan iste’molchilarning turli guruh-
lari uchun foydalanadi. Bunda, albatta, ishlab chiqaruvchi sotib oluv-
chilarning har bir guruhi uchun maksimal baholarni o‘rnatishga harakat 
qiladi. Bunday baho sotib oluvchining rezervlashtirilgan bahosi deyi-
ladi. Rezervlashtirilgan bahoning sotib oluvchilar daromadlariga bog‘liq 
ravishda o‘rnatilishi bahoning ideal diversifikatsiyasi deb ataladi. Taba-
qalashtirilgan baholar sotib olinayotgan tovarlarning miqdoriga bog‘liq 
ravishda ham o‘rnatilishi mumkin. Bunga muvofiq ravishda tovarlarning 
kichik partiyalari va bir martalik buyumlar uchun baholar yuqori, ular 
yirik partiyada sotib olinganda esa baholarning darajasi ancha pasay-
tirilishi mumkin. 

---

171
Baholarning har bir turi ularga tegishli bo‘lgan shakllantirish va 
foydalanish xususiyatlariga ega. Masalan, XYuSlarning ulgurji baholari 
sanoat tovarlarining turli guruhlariga tegishli bo‘lgan o‘ziga xos belgilar 
bilan xarakterlanadi. Energiya tashuvchilarning bahosi, o‘z navbatida, 
boshqalardan tashqari, resurslarni tejab-tergash siyosatini amalga oshi-
rishda muhim iqtisodiy richag hisoblanadi. 
Aniq baho o‘zida ma’lum bir elementlarni mujassam etadi. Ular-
ning ahamiyati absolut ifodalanishda bahoning tarkibi, birlikning qismi 
yoki foizlarda ifodalangan baho tarkibidagi har bir elementning salmog‘i 
esa bahoning tarkibiy tuzilmasi deb ataladi. 
Baholarning namunaviy tarkibiy tuzilmasi quyida keltirilgan: 
UB
к
= T + F
к
Bu 
yerda: 
UB
к
– XYuSning ulgurji bahosi; 
T – mahsulot tannarxi; 
F
к
– XYuSning foydasi. 
UB
т
= UB
к
+ C +UT
у
Bu 
yerda: 
UB
т
– tarmoq ulgurji bahosi; 
UB
к
– XYuSning ulgurji bahosi; 
S – soliqlar (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, 
sotuv solig‘i va boshqalar); 
UT
у
– ulgurji-ta’minot ustamalari (ta’minot va 
transport xarajatlari, ta’minot XYuS-
sining foydasi). 
ChB = UB
т
+ S
у
Bu yerda: ChB – chakana baho; 
UB
т
– tarmoq ulgurji bahosi; 
S
у
– savdo ustamasi (muomala xarajatlari, savdo 
XYuSning foydasi). 
Bahoning minimal chegarasini ishlab chiqarish chiqimlari aniqlab 
beradi. Ularning puldagi ifodasini mahsulot tannarxi deb atash qabul 
qilingan. Foyda bahoning majburiy elementi hisoblanadi. XYuS foyda 
hisobidan dividendlarni to‘laydi, ishlab chiqarishni kengaytiradi va mo-
dernizatsiya qiladi, kadrlarni tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy so-

---

172
haga mablag‘larni ajratadi. Foyda bahoning muhim elementi hisoblanib, 
XYuSning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli uning hajmiga bevosita bog‘liq. 
Tovarlar vositachilar (ta’minot-ta’minlash, savdo-sotib olish XyuS-
lari va tashkilotlari hamda boshqa vositachilik firmalari) orqali reali-
zatsiya qilinganda bahoda vositachining ustamasi o‘z aksini topadiki, u 
vositachilik qilganligi uchun komission yig‘imlarni, vositachining trans-
port va boshqa xarajatlarini, uning qo‘shilgan qiymat solig‘i va foydasi-
ni o‘zida aks ettiradi.