T. S. Malikov

mikromuhitini xarakterlaydi biroq XYuS faoliyatining umumiy sharo-
itlarini cheklamaydi. XYuS faoliyatining umumiy sharoitlarini makro-
muhit deb e’tirof etish qabul qilingan bo‘lib, u o‘z ichiga quyidagilarni 
qamrab oladi: 
• inflatsion omillar, shu jumladan inflatsion kutilishlar; 
• ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi o‘zgarishlar (mehnat, shu 
sohadagi nobarqarorlashtiruvchi holatlar, siyosiy omillarni ham qo‘shib 
hisoblaganda); 
• davlat va mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy, soliq va 
pul-kredit siyosati); 
• baholarni davlat tomonidan tartibga solish sohasida ko‘riladigan 
choralar; 
• XYuSning bozorda faoliyat ko‘rsatishini qonuniy ta’minlashga 
qaratilgan o‘zgarishlar. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt, mulkdorning bozor vakili yoki uning 
vakolatchisi sifatida iqtisodiy mustaqillik va XYuS o‘z xatti-harakatini 
tanlash erkinligi bozor baholarini shakllantirishning zaruriy shartlari 

---

178
hisoblanadi. O‘zaro manfaatli, xususan, og‘zaki bitimlar, shartnomalar, 
oldi-sotdi shartnomalari ko‘rinishidagi shartnomalar vositasida amalga 
oshiriladigan xo‘jalik subyektlarining tijoriy asosdagi munosabatlari 
ham shunga kiradi. Bu yerda yo‘qotishlar, zararlar va qo‘ldan chiqaril-
gan imkoniyatlarni qoplash kafolatini beruvchi shartnoma-bitim muno-
sabatlari, boshqa xo‘jalik munozaralariga ta’sir ko‘rsatish va ularni 
himoya qilish muhim rol o‘ynaydi. Raqobat muhitining mavjudligi va 
monopolizmga barham berish ham bu yerda kerakli sharoit sifatida may-
donga chiqib, ular xo‘jalik yuritish subyektlarini, bozor vakillarini xatti-
harakatni tanlash imkoniyatlari bilan ta’minlaydi. Bularning qatoriga 
muvozanat baholar evaziga talab va taklif nisbatlarining tenglashuvi oqi-
batida vujudga keladigan bozor muvozanatini ham kiritish kerak. 
Bozor baholarini shakllantirish jarayoni, boshqa holatlardan tash-
qari, yana bahoni o‘rnatish xususida kim qaror qabul qilganligiga va uni 
kim tayyorlaganligiga ham bog‘liq. Shuning uchun ham, baholar qay 
hollarda direktorlar kengashi, hissadorlik jamiyatining prezidenti, XyuS-
ning bosh direktori, uning o‘rin-bosarlari va qay hollarda esa ta’minot 
bo‘limining boshlig‘i, uning joylardagi vakillari tomonidan tasdiqlani-
shini bilish juda muhim. Shuningdek, bahoni asoslash bilan shug‘ullana-
digan ma’muriyat xizmatlari va bo‘linmalarining aniq funksiyalarini bel-
gilash ham kerak. Bunday faoliyat XYuS markaziy xizmatlari tomoni-
dan qat’iy muvofiqlashtirilgan asosda amalga oshirilmog‘i lozim.
XYuS tomonidan realizatsiya qilinishi mumkin bo‘lgan tovarlar 
bahosini asoslash, hisob-kitob qilish va o‘rnatish quyida taklif etilayot-
gan ketma-ketlikda va faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshirish tavsiya 
qilinadi: 
• tarkib topgan bozor, konyunktura va XYuS mahsulotining baho-
sini tahlil qilish; 
• baholarni o‘rnatish joriy amaliyotining strategiyasi va prinsip-
larini ishlab chiqish; 
• kutilayotgan bozorni o‘rganish va rejalashtirilayotgan davr 
uchun talabni aniqlash; 
• raqobatchilarning tovarlari va baholarini tahlil qilish; 
• ishlab chiqarish hajmi va talabni qondirishning turli darajalarida 
taklif bahosi, ishlab chiqarish chiqimlari va tovarlarni realizatsiya qilish 
imkoniyatlarini aniqlash; 

---

179
• baholarni shakllantirishning qabul qilingan strategiyasi va prin-
siplari amalga oshirilishining mumkin bo‘lgan variantlarida ishlab 
chiqarish va realizatsiya samaradorligini baholash; 
• baholarni o‘rnatish metodlarini tanlash; 
• realizatsiya qilinadigan tovarning bahosini tasdiqlash. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ishlarni biznes-rejalashtirish va shu 
XYuS baholarini prognozlash bilan bog‘liq bo‘lgan hisob-kitoblar bilan 
almashtirmaslik kerak. Ba’zi bir o‘xshashliklar bo‘lishiga qaramasdan, 
biznes-rejani ishlab chiqish va asoslash XYuSning baho strategiyasini 
ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan barcha o‘lchamlarni (parametrlarni) 
chuqur tasavvur qilishga imkon bersa-da, ularni bir xil deb qabul 
qilmaslik kerak. 
Bozoriy baholarni shakllantirishning omillari orasida talab omil-
larini alohida ajratish maqsadga muvofiqki, ular yordamida sotib oluv-
chi tomonidan tovarga bo‘lgan talabning bahosi aniqlanadi. Bunga 
tovarning foydaliligi yoki iste’mol xususiyatlari, ya’ni ehtiyojni qondi-
rish qobiliyati, uning sifat tavsiflari kiradi. Undan so‘ng ushbu tovarni 
sotib oluvchi ega bo‘lgan to‘lovga layoqatli talabning tavsifi, shuning-
dek, tovarni sotib olishdan bosh torta turib, sotib oluvchi qilishi mumkin 
bo‘lgan jamg‘armaning darajasi kerak. Oxirida talabning hajmi, ya’ni
bahoning shu darajasida sotib oluvchi qodir bo‘lgan tovarning miqdori 
aniqlanadi.