T. S. Malikov

O‘rnatilishiga qarab baholarning quyidagi turlari mavjud
 
qat’iy
joriy
almashtiriluvchi 
(“sakrovchi”)
o‘zgaruvchan 
(harakatla-
nuvchan)
Shartnomada qayd etiladigan 
va shu shartnomaga muvofiq 
ravishda mahs
ulot
ni yet
kazib be
ri
shning barcha muddatlari
davomida o‘zgarmaydi
gan baholar qat’iy
baholar deyiladi
Jori
y baho deyilganda shu davrda mahs
ulot
ni yet
kazi
b berish 
amalga oshirilgan b
aho tushuniladi. Bunday 
baholar bir shartnoma 
doir
asi
da o‘
zgari
shi mumkin va ul
ar bozorning holatini o‘zida aks 
ettiradi 
O‘zgaruvchan (“haraka
tchan”) baholar shar
tnomada ma’lum bir 
shart asosida, masalan, shartnoman
i ijro etish pay
ti (vaqti)da bozor 
bahosi o‘
zgar
adi
gan bo‘ls
a (ko’t
ari
ls
a yoki pas
ays
a)
, o‘
zgartiri
lishi 
(qayta ko‘rib chiqilishi) mumkin
deb qayd etilgan baholardan 
ibor
at 

---

193
Dastlabki 
aniqlangan 
shkalaga
muvofiq
ravishda
oldindan 
belgilangan 
holatlarda 
bosqichma- 
bosqich pasaytirila-
digan tarzda 
aniqlanadigan 
mahsulotlarning 
bahosi
bosqichli baholarda 
belgilanadi 
Vaqt omiliga ko‘ra baholarning quyidagi turlari bo‘lishi 
mumkin
 
doimiy
bosqichli
mavsumiy
Amal qilish 
muddatlari 
oldindan 
baholarga doimiy
baholar deyiladi 
Mavsumiy 
xarakterga ega 
bo‘lgan tovar-
larga nisbatan 
o‘rnatilgan 
baholar mav-
sumiy baholar 
deb ataladi.
Bunday baholar 
sotishning bir-
lamchi (dast-
labki) bahosiga 
nisbatan ustama 
yoki chegirmani 
qo‘llash yo‘li 
bilan aniqlanadi 
va ma’lum davr 
(mavsum) mo-
baynida amal 
qiladi 

---

194
Hisob- 
kitobli baholar 
individual 
buyurtmalar 
bo‘yicha 
noandazaviy asbob-
uskunalarning 
shartnomalarida, 
bitimlarida 
qo’llaniladigan 
baholardir.
Bunday baholar mol 
yetkazib beruvchi 
tomonidan har bir 
aniq buyurtma uchun 
uning texnikaviy va 
tijoriy shart-
sharoitlarini hisobga 
olgan holda hisob-
kitob qilinadi va 
asoslanadi 
Baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq 
baholar quyidagicha farqlanadi
 
ma’lumot-
nomaviy
hisob- 
kitobli
preys- 
kurant
Kataloglar, preys-
kurantlar, iqti-sodiy 
jurnallar, 
spravochniklar va 
boshqa maxsus 
adabiyotlarda e’lon 
qilinadigan baholar 
ma’lumotnomaviy 
baholar deyiladi.
Ular o‘xshash 
mahsulotlarga 
baholarni belgilashda
yoki baholarning 
darajasi va nisbatini 
tahlil qilishda mo‘ljal 
informatsiya sifatida 
foydalaniladi
Firma-
larning 
preysku 
rantlarida, 
spra-
vochnik-
larda va 
boshqa 
adabiyot-
larda 
e’lon 
qilingan 
baholar 
preysku-
rant 
baholar 
deb 
ataladi 

---

195
Savdolar baholari 
ixtisoslashtirilgan 
savdo alohida 
shakllarining 
bahosidan iborat. 
Savdoning bu 
shakli maxsus 
hujjat (tender) da 
oldindan e’lon 
qilingan shartlarga 
ko’ra tovarlarni 
yetkazishga 
buyurtmalar 
berish yoki 
ma’lum bir 
ishlarni amalga 
oshirish uchun 
pudratlarni 
olishga 
asoslangan bo‘ladi 
Bozor turiga bog‘liq ravishda baholarning quyidagi turlari 
mavjud
 
auksion
baholar
savdolar baholari
birjaviy 
kotirovkalar
Sotib oluvchi 
tomonidan ol-
dindan ko’ril-
gan (ko‘rib chi-
qilgan) tovarlar 
partiyasi (loti)ga
maksimal taklif 
qilingan daraja 
bo‘yicha 
ommaviy sotish 
bahosiga auksion 
baholar deyiladi. 
Bunday baholar 
talab va taklif 
o‘rtasidagi 
nisbatning 
o‘zgarishi 
natijasida 
o‘rnatiladi
Birja orqali 
realizatsiya 
qilinadigan 
standartlashtiril 
gan bir tip (toifa) 
dagi tovarlarning 
(shu jumladan, 
qimmatli 
qog‘ozlarning 
ham) bahosi 
birjaviy 
kotirovkalar deb 
ataladi 

---

196
Shu
mintaqaning
o‘zida ishlab 
chiqariladigan 
va iste’mol 
qilinadigan 
mahsulotlarga 
o‘rnatilgan baholar 
mahalliy
baholar
deyiladi 
Hududiy bozorlarga bog‘liqligini nazarda tutib baholarning 
turlari quyidagicha farqlanadi
 
yagona (yaxlit) 
baholar
mahalliy
baholar
mintaqaviy 
baholar
Yagona 
(yaxlit) baholar 
mamlakat- 
ning barcha 
hududlarida 
amal qiladi.
Ular davlat 
tomonidan 
o‘rnatiladi va 
tartibga solinadi 
Mintaqaviy 
baholar 
mamlakatning 
ayrim hududlarida 
shakllanadi.
Bunday 
baholarning 
tarkibiga qishloq 
xo‘jaligi 
mahsulotlari
va xomashyo,
gaz, elektr ener- 
giyasining 
baholarini kiritish 
mumkin 

---

197
Bir necha mamlakatl
ar
ning davl
at hoki
miyat or
ganl
ari 
tomonidan qishloq xo‘jaligi ma
hs
ul
otlari, bos
hqa t
ovar
lar 
va xizmatlar baholari o‘rtasid
agi nisbatni tartibga solish 
uchun qo’llaniladigan baholar 
paritet (teng) baholar deb 
atal
adi 
Bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va 
raqobat darajasining xarakteri bo‘yicha baholarning 
quyidagi turlari mavjud
 
erkin 
(bozor) 
baholar 
(i)
qayd 
etilgan 
(qat’iy) 
baholar
tartibga 
solinadi-
gan 
baholar
prestij 
(kam 
yob, 
obro‘li) 
baholar
paritet
(teng) 
baho 
lar
Mahs
ul
ot
larni
ishl
ab chi
qar
uvchilar
va xi
zmatlarni
ko‘rs
atuvchil
ar t
omoni
dan b
ozor konyunkt
ur
asiga muvofiq 
ravishda talab va taklif asos
ida qo‘llaniladigan baho erkin 
(bozor)
bahol
ar (i)
deyil
adi
Qayd etil
gan (qat’
iy) bahol
ar ma’lum dar
aj
ada bel
gilangan 
baholardan iborat 
Asosan yuqori ijtimoiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan 
mahs
ulot
larga nis
bat
an tegishli bos
hqar
uv organl
ari 
tomonidan foydalaniladigan baho
lar tartibga solinadigan 
baholar deb ataladi 
O‘tib bo‘lmaydigan xususiya
tlarga ega bo‘lgan juda 
yuqori sifatli buyumlarning 
bahosiga prestij (kamyob, 
obro‘li)
bahol
ar deyiladi

---

198
Jahon 
baholari 
yirik 
import va 
eksport 
operatsiyalari 
amalga 
oshiriladigan 
baholardan iborat 
Yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra baholarni 
quyidagicha farqlash mumkin
 
netto- 
baholar
jahon
baholari
brutto-baholar 
(fakturaviy 
baholar) 
Oldi- 
sotdi 
joyidagi baholarga 
netto- 
baholar deyiladi 
Oldi-sotdi 
shartlariga 
(soliqlarning turi 
va miqdori, 
chegirmalarning 
mavjudligi va 
darajasi, frank 
turlari va sug‘urta 
shartlariga) 
muvofiq ravishda 
aniqlanadigan 
baholar brutto-
baholar deb 
ataladi 

---

199
Ichki 
firmaviy 
(transfert) 
baholar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab 
chiqaruvchilar tabaqalashtirilgan baholardan 
iste’molchilarning turli guruhlari uchun 
foydalanadi. Bunda, albatta, ishlab chiqa-
ruvchi sotib oluvchilarning har bir guruhi 
uchun maksimal baholarni o‘rnatishga ha-
rakat qiladi. Bunday baho sotib oluvchining 
rezervlashtirilgan bahosi deyiladi 
Bunday baholar bir firmaning bo‘linmalari 
yoki bir assotsiatsiya tarkibida bo‘lgan bir 
necha firmalar o‘rtasida mahsulotlar reali-
zatsiya qilinganda qo’llaniladi 
 
 
 
Tabaqa-
lashtirilgan 
baholar
Bunday baholar tabiiy, hududiy va XYuS 
larga bog‘liq bo‘lmagan boshqa mahsulotni 
ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xa-
rajatlaridagi farqlar, shuningdek, mahsulot-
ning sifatidagi farqlarga (navi, yangiligi va 
boshqa sifat belgilariga ko‘ra) bog‘liq ra-
vishda bir xil mahsulotlarga o‘rnatiladigan 
turli ulgurji, sotib olish va chakana baho-
lardan iborat bo‘ladi
 
 
 
Rezerv- 
lashtirilgan 
baho

---

200
Mahsulotni ishlab chiqarish chiqimlari-
ning puldagi ifodasi mahsulot tannarxi 
deb atash qabul qilingan
Bahoning 
tarkibi
Baho elementlarining absolut ifodalanishida 
namoyon bo‘ladi
Bahoning 
tarkibiy 
tuzilmasi
Birlikning qismi yoki foizlarda ifodalangan 
baho tarkibidagi har bir elementning salmog‘i-
dan iborat
Baholarning namunaviy tarkibiy tuzilmasi
 
XYuSning 
ulgurji 
bahosi
 
Mahsulot tannarxi va XYuSning foyda-
sidan iborat
tarmoq 
ulgurji 
bahosi
 
XYuS ning ulgurji bahosi, soliqlar, ulgur-
ji-ta’minot ustamalari yig’indisidan tash-
kil topadi 
chakana 
baho
 
tarmoq ulgurji bahosi va savdo ustama-
sidan iborat 
 
mahsulot 
tannarxi

---

201
savdo tashkilotlarining mahsulotni realizatsiya qi-
lish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarini (muomala 
xarajatlari) va ularning foydasini qamrab oladi. 
Hozirgi paytda savdo ustamalari markazlashtirilgan 
tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan alohida tovarlar bo‘yicha ularning yuqori 
chegarasi mintaqaning mahalliy ma’muriyati tomo-
nidan belgilanadi
 
 
 
Foyda
bahoning majburiy elmenti hisoblanadi, XYuS 
foyda hisobidan dividendlarni to’laydi, ishlab chi-
qarishni kengaytiradi va modernizatsiya qiladi, 
kadrlar tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy soha-
ga mablag‘lar ajratadi, XYuSning moliyaviy-iqti-
sodiy ahvoli uning hajmiga bevosita bog‘liq 
Vosi-
tachi-
ning 
usta-
masi
 
Tovarlar vositachilar (ta’minot-ta’minlash, savdo-
sotib olish XYuSlari va tashkilotlari hamda boshqa 
vositachilik firmalari) orqali realizatsiya qilinganda 
bahoda vositachining ustamasi o’z aksini topadiki, u 
vositachilik qilganligi uchun komission yig‘imlarni, 
vositachining transport va boshqa xarajatlarini, 
uning qo‘shilgan qiymat solig‘i va foydasini o‘zida 
aks ettiradi
 
 
Sav- 
do usta-
masi

---

202
S.S. Shat
alin 
Baholarni aniqlash konsepsiyalari
 
Sof 
qiymat 
asosida 
baho-
larni 
aniq-
lash
Baho-
larni 
o’rta-
lashti-
rilgan 
qiymat 
asosida 
aniq-
lash
Takror 
ishlab 
chiqa-
rish 
baho 
lari
Obyek-
tiv asos-
langan 
tarzda 
baho-
lash
Oxir- 
gi xara-
jatlar-
ning 
baho- 
lari
M u a l l i f l a r i 
G.S. Strumilin 
D.D. Kondrat
ov 
V.S. Nemchinov 
L.S. Kantorovich

---

203