T. S. Malikov

Bahoni hisoblash (aniqlash) ning “o‘rtacha xarajatlar va 
foyda” metodi
 
O‘z asosiga ishlab chiqarishning o‘rtacha chiqimlari va us-
tamasini oladi
Bunda baho ishlab chiqarish chiqimlari va foydaning yig‘-
indisi sifatida qaraladi
Bu yerda foydaning qismlari esa foydalanilayotgan mehnat 
va tabiiy resurslarga, kapitalga proportsional ravishda aniq-
lanadi
Bu metodga ko‘ra mehnatning qiymati bahoning asosi bo‘lib 
xizmat qiladi
Bunday yondashuv erkin bozor tizimi nuqtai nazaridan o‘zini oqla-
maydi, chunki ko‘p XYuS lar o‘z tovarlarini yuqori bahoga ega 
bo‘lishiga intilib, xarajatlar va foyda bilan baholamasdan, balki xil-
ma-xil omillarni hisobga olgan holda baholaydi

---

204
Tovarda mujassamlangan foydalilikni esa hech qachon shu mahsu-
lotni ishlab chiqarish qiymatiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Shuning 
uchun ham, baholarni shakllantirishning bu metodini “bozor ni-
mani ko‘rsatsa”, deb xarakterlash qabul qilingan 
Baholarni shakllantirishning
 “bozor nimani ko‘rsatsa” metodi
 
Ne’matlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlari 
shu mahsulotni sotib olish kerakligi yoki yo‘qligi xususidagi 
iste’molchining tegishli qarori bilan hech qanday umumiylik 
tomoni yo‘q (neoklassik yondashuv) 
Bu joyda uni (iste’molchini) haqiqatdan ham tashvishga so-
ladigan narsa iste’moldagi optimallikdir
Agar u shu tovarni o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun yuqori 
sifatli deb e’tirof etsa, baholarni qoplashga mo‘ljallangan 
xarajatlarni (bu yerda yana shu narsani ham hisobga olish 
kerakki, u o‘zining ish haqiga bu mahsulotdan tashqari yana 
boshqa bir qancha mahsulotlarni ham sotib olishi kerak) 
asosli deb hisoblasa, u holda u shu mahsulot o‘zida mujas-
sam etgan foydalilikka asoslangan holda qaror qabul qiladi

---

205
XYuSlarning pudrat uchun kura-
shuvi sharoitida qo‘llaniladi. Bunda 
XYuS raqobatchilarning kutilayot-
gan baho takliflarini hisobga oladi. 
U o‘zining oldiga shartnomani qo‘l-
ga kiritishni maqsad qilib qo‘ygan 
ekan, boshqa raqobatchilarga nisba-
tan pastroq bo‘lgan bahoni so’raydi 
Bahoni zararsizlik va 
maqsadli foydani 
ta’minlash asosida 
hisoblash metodi
Uning asosida zararsizlik grafigi yo-
ki kutilayotgan foydani ta’minlash-
ning tijoriy biznes-rejalashtirish yo-
tadi
Bahoni chiqarila-
digan tovarning 
unikalligi (anti-
qaligi) asosida 
o’rnatish metodi
Bu yerda baho o‘rnatilayotgan payt-
da nafaqat ishlab chiqarish chiqim-
lari, balki tovarning sotib oluvchi 
uchun qadr-qimmati ham inobatga 
olinadi
Bahoni preyskurant 
baholar asosida 
aniqlash metodi
Bunday metodni amalga oshirish ja-
rayonida savdolashish imkoniyati 
mavjud bo‘ladi. Individual sotib 
oluvchilar uchun buning ahamiyati 
kamroq bo‘lsa-da, ulgurji sotib oluv-
chilar uchun bu narsa katta aha-
miyatga ega bo‘lib, baholarning 
umumiy darajasiga o‘z ta’sirini, 
albatta, ko‘rsatadi. 
Bahoni raqobat 
savdolari orqali 
aniqlash metodi

---

206
Biroq baholarni shakllantirishning xarajatli metodi ba’zi bir kam-
chiliklarga ega. Xususan, ko‘p hollarda mahsulot birligiga to‘g‘ri 
keluvchi xarajatlarning salmog‘ini, bu narsa ushbu yondashuvga 
ko‘ra bahoning asosi bo‘lishiga qaramasdan, baho o‘rnatilgunga 
qadar uni aniqlashning iloji yo‘q