Ўта кучланишлар

Газларда кучланганликнинг катта бўлмаган қийматларида электр майдонининг электр ўтказувчанлиги оз бўлади. Уларда ток фақат ионлар ёки эркин электронлар бўлганда хосил бўлади. Нейтрал молекулаларининг ионланиши ташқи факторларга боғлиқ. Ташқи факторларга рентген нурлари, ултрабинафша нурлар, космик радиактив нурланиш, ҳамда термик таъсирланиш (қиздириш) киради.

Ташқи факторлар хисобига газларнинг ярим ўтказувчанлигига номустақил ўтказувчанлик деб аталади. Яна молекулаларнинг зарядланган ионлар билан тўқнашувидан ҳам бунда зарядланган бўлакнинг кинетик энергияси электр майдон таъсирида катта қийматга эга бўлганда бу электр ўтказувчанлик мустақил ўтказувчанлик дейилади.

Расм-2.2.Газлардаги токнинг кучланишга боғлиқлилиги.

Назорат саволлари.

1. Диэлектрик материаллардаги электр ўтказувчанлигининг сабабларини тушунтиринг.

2. Ўтувчи токларнинг пайдо бўлиш сабаблари?

3. Газларда электр ўтказувчанликни тушунтириб беринг?

4. Қайси параметрлар диэлектрикларнинг электр ўтказувчанлигини ифодалайди?
5. Газлардаги мустақил ва номустақил электр ўтказувчанлигини тушунтириб беринг.
6. Солиштирма сиртий ва солиштирма ҳажмий ўтказувчанлик катталикларини тушунтиринг.

3-МАЪРУЗА. ДИЭЛЕКТРИКЛАРДА ЭНЕРГИЯ ИСРОФИ.

Режа:

1. Диэлектрикларда энергия исрофининг асосий тушунчалари. Диэлектрикдаги исроф бурчаг  ёки шу бурчак тангенси tg.

2. Газларда, суюқликларда, қаттиқ жисмдаги диэлектрик исрофлар. Сегнетоэлектриклардаги диэлектрик исрофлар.

Таянч сўз ва иборалар
Исроф, исроф турлари, исрофнинг майдон жинсига боғлиқлиги, диэлектриклардаги исроф, исроф бурчаги, исроф бурчагининг тангенси, исрофнинг температурага боғлиқлиги.


Диэлектрик исроф деб электр майдони таъсирида ўзгарувчан ва ўзгармас бўлишидан қатъий назар диэлектрикда тарқалаётган ва қизишга олиб келган қувватга айтилади. Диэлектрик исроф ўзгарувчан ёки ўзгармас кучланиш бўлганда унинг ўтказувчанлигини характерловчи уюрма токлари оқади. Ўзгармас кучланишда қутбланиш даврий ташкил этувчилари бўлмаганда (бу диэлектрикнинг сифатини ифодалайди) солиштирма ҳажм ва сиртқи қаршилик йўқ бўлади. Ўзгарувчан кучланишда эса уюрма токларидан ташқари, қўшимча сабаблар бўлиб, бу эса диэлектрик исрофга олиб келади. Электр изоляцион материалларда исрофни катталик сифатида ҳажм бирлигида ёки солиштирма исроф деб аниқроқ бурчак сифати яъни, ток билан кучланиш орасидаги диэлектрик исроф бурчагининг tgδ деб киритилади. Диэлектрик исроф бурчаги деб сиғимли занжирнинг ток ва кучланиш орасидаги силжиш бурчаги 90 гача бўлган қўшимча бурчакка айтилади. Бундай занжирда идеал ҳолатда бурчак 90⁰ С бўлиб tgδ=0 бўлади. Қанчалик тарқалаётган қувват катта бўлса кичик ёки аксинча катта бўлади. Диэлектрик исрофни катта бўлишига йўл қўймаслик керак чунки иссиқлик яни қизиш материални кичик кучланишда ҳам ишдан чиқишига олиб келади. Диэлектрик исрофни ўрганиш пайтида диэлектрикни қутбланиш характеристикасини яхши ўрганиш керак, агар эгри чизиқ бўлса яъни ночизиқли диэлектрик (сегнетоэлектрикларда) бу исрофлар уни электрик хоссаларига таъсир кўрсатади. Бу исрофлар ёнма-ён турган изоляцияланган ўтказгич ёки ярим ўткагичларда углеродларни бирикиши темир оксидланишига олиб келади. Исроф бурчаги қутбланишдаги заряд кучланишга чизиқли боғлиқ (бутун эллипс ҳажм қизишга кетган кувватнинг юзаси).
Диэлектрик исрофни физик ва табиий хусусиятларига қараб тўрт асосий гурухга бўлиниши мумкин;