Tabiat va texnogen sivilizatsiya estetikasi. Estetikaning zamonaviy muammolari


Download 0.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/27
Sana05.01.2022
Hajmi0.62 Mb.
#230363
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27
Bog'liq
6 mavzu maruza



6-MAVZU.  ESTETIKA: GO’ZALLIK FALSAFASI PREDMETI VA VAZIFALARI. 

TABIAT VA TEXNOGEN SIVILIZATSIYA ESTETIKASI. 

 ESTETIKANING ZAMONAVIY MUAMMOLARI. 

 

Estetika  suzi  yunoncha  «estezikos»  suzidan  olingan  bo’lib  «sezish»,  «xis 

qilish  kobiliyati»  ma’nosini  bildiradi.  Bu  fan  insonning  vokelikka  estetik 

munosabatlari  va  insoniyat  badiiy  rivojining  umumiy  qonun-koidalari  zdidagi 

fandir.  Shu  boisdan  bu  fan  «go’zallik  falsafasi»  deb  ta’riflab  kelingan.  Birok 

xozirgi  davrda  bunday  ta’rif  yetarli  emas,  chunki  endilikda  go’zallik  estetikaning 

tushunchalaridan  biriga  aylanib  kolgandir.  Estetika  suzini  ilm-fan  estetikasi 

sifatida  birinchi  marta  olmon  faylasufi  Aleksavdr  Baumgarten  (1714—1762 

yillar)  «Poetik  asarning  ba’zi  bir  masalalari  tugrisida  falsafiy  muloxazalar» 

kitobida  iste’molga  kiritgan.  Birok  bu  bilan      Baumgartenni      estetika    fani   

asoschisi      deb  bulmaydi,  chunki  estetika  nazariyalari  qadim  zamonlardayok 

falsafa fani doirasida o’rganilgan. 

Dastlabki 

estetik 


ta’limotlar  kuldorlik  jamiyati  davrida  —  Shark 

mamlakatlari  (Misr,  Bobil,  Xindiston,  Xitoy,  Eron  va  Turon)  da  vujudga  kelib, 

qadimgi  Yuno-nistonda,  ayniksa  Platoy,  Arastu,  Sukrot  asarlarsda,  qadimgi 

Rimda  Lukretsiy  Kar,  Goratsiy  va  boshqalarning  tadqiqotlarida  rivojlantirildi» 

XVIII asrning ikkinchi yarmidan esa mustaqil fan sifatida shakllana boshladi. 

Sharqda  etika  (axloqshunoslik)  «Ilmi  adab»,  estetika  (nafosatshunoslik)  esa  «Ilmi 

badi’a»,  «Ilmi  husniya»  deb  yuritilgan.  Arastudan  tortib  Imom  G‘azzoliygacha,  hazrat 

Alisher  Navoiydan  tortib  Aleksandr  Baumgartengacha,  Deni  Didrodan  olmon  faylasufi 

Hegelgacha  barchasi  etika  va  estetika  fanlari  falsafa  fanining  uzviy  qismi  bo‘lgan 

mafkuraviy va nazariy fanlardir, deb qaraganlar. 

Tilimizda «go‘zal», «chiroyli» degan so‘zlar bor.  Chiroyli narsa ko‘z bilan ko‘riladi. 

Go‘zallik ham ko‘z bilan ko‘riladi, ham dil bilan his qilinadi, ong bilan idrok etiladi. 

Nafosat olamini o‘rganish, tadqiq va tahlil etish, bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlari olib 

borish,  uning  mohiyatini  odamlarga  anglatish,  o‘qitish  kabi  maxsus  vazifani  estetika  fani 

bajaradi. 

Estetika falsafiy fandir. Falsafa — tafakkur gulshani, ma’naviyat bog‘i. Falsafa fani — 

haq  yo‘lga  o‘rgatuvchi  ta’limot,  dunyoqarashni  shakllantiruvchi,  odam  va  olamni  bilish 

ilmidir.  Falsafiy  fanlar  —  Etika  (axloqshunoslik)  vijdoniylikni,  pok,  halol  bo‘lishni 

o‘rgatsa, Estetika (nafosatshunoslik) esa go‘zallik haqida bilim beruvchi fandir. 

Estetika  suzi  kupincha  narsa  va  xodisalarning  rang-tusi  va  shaklidagi 

mukammallik,  mutanosiblik,  latofat  ma’nolari  majmui  sifatida  xam  kullaniladi. 

Moviy  osmon,  kuyosh  botishidagi  kirmizi  shafak  manzarasi,  yangi  ochilgan 

gulning  tarovati,  oxu  komatining  uta  go’zalligi,  tovus  patlarning  nozik  jilvasi, 

sarv  daraxtining  adl-ligi,  kamalakning  rangin  tovlanishi  va  boshqalarni  bunga 

misol  tariqasida  keltirish  mumkin,  chunki  bularningammasi  kishiga  zavk-shavk 

bagishlaydi.  Mazkur  tushuncha  kishilarning  yaxshi  fe’l-atvori,  muomalasi,  nutki, 

did bilan kiyinipshni xam anglatadi. 

Xush, estetika (bu suz ba’zan nafosat tushunchasi bilan baravar   ishlatiladi). 

san’atda   kaysi   ma’nolarda kullaniladi? Vokelikdagi tabiatan nozik narsalar va 

xodisalar  in’ikosi  —  badiiy  adabiyotda  nazm,  tasviriy  san’atda  —  manzara, 

miniatyura  va  boshqalar  fikrimizga  yorkin  dalildir.  Ikkinchidan,  san’atda  nima 

in’ikos  ettirilishidan  kati  nazar,  nixoyatda  nozik  ifoda  usullari  kullanilishi,  ifoda 

usulining  bagoyat  nafisligi  —  naksh,  rake,  oxang  va  boshqalar  dikkatga 



sazovordir.  Nafosat  atamasi  bevosita  va  bilvosita  estetika  atamasi  urnini  bosa 

oladi. Kupchilik estetika atamasiga urgangani uchun nafosat atamasini chukur xis 

qilolmaydi. 

Estetika  fan  sifatida  voqelikning  go’zallik  asosida  in’ikos  etishini,  inson 

amaliy faoliyatining xamma soxalarida go’zallik va xunuklik tuygularini, ayniksa, 

badiiy  ijodning  umumiy  qonunlarini  urganadi.  Viz  vokelikdagi  go’zallik  va 

xunuklikni 

turlicha 

tushunamiz. 

Estetik 


karashlarimiz, 

tasavvurlarimiz, 

baxolarimiz nisbiy bo’lib, ularni xolis baxolash estetikaning vazifasidir. 

Mazkur  fanning  asosiy  tushunchasi  —  go’zallik  zoxiriy  va  botiniy  ma’noga 

ega.  Voqea-xodisa,  buyum  zoxiran  go’zal,  botinan  xunuk  bulsa,  bu  yerda 

go’zallik  tushunchasi  kemtikdir.  Oltin  zirak  tashki  jixatdan  go’zal  bulsa,  uning 

oltin  sifatidagi  ichki  moxiyati  xaqiqiy  kimmatga  egadir.  Bu  chin  ma’nodagi 

go’zallikdir.  Shu  bois  donishmandlar  tashki  va  ichki  go’zallik  mutanosibligita 

aloxida axamiyat berganlar. 

Insonning  chexrasi,  komatidagi  go’zallik  ma’lum  kimmatga  ega  bulsa-da,  bu 

xali  tula  ma’nodagi  go’zallik  emas.  Qachonki  inson  tashki  kiyofasi  bilan  birga, 

uning  botiniy  olami  —  xulki,  fe’l-atvori,  mexnatsevarligi,  ezgulikka  intilishi  va 

boshqa jixatlari go’zallik xislatlari bilan muvofik bulsa, ular mukammal go’zallik 

sifatini  ola-dilar.  E’tibor  bergan  bulsangiz,  ayrim  donishmandlar  tashki 

go’zallikni  shunchaki  shakl  deb  karab,  kuprok  ichki  go’zallikka  —  ma’naviy 

olam  mukammalligiga  e’tibor  beradilar.  Inson  faqat  tashki  go’zalligi  bilan 

maktalmasligi  kerak.  xolbuki  tashki  go’zallikka  ega  kishilar  botinan  go’zal 

bulmasalar, ularning siyratida manmanlik, xudbinlik, kibr-xavo, sharm-xayosizlik 

kabi  kusurlar  joy  olgan  bulishi  mumkin.  Go’zallikka  intilish  tabiiy  extiyojdir.  Bu 

extiyoj  tarbiya  vositasida  namoyon  buladi.  Go’zallik  kurshovida  yashagan  inson 

bilan  xunuklik  muxitida  usgan  odam  urtasida  katta  farq  bor.  Go’zallik  tarbiyasi 

insonni  ma’naviy  jixatdan  kamolatga  yetaklaydi,  estetik  xis-tuyguni  taraqqiy 

ettiradi.  Estetik  xis-tuygu  insonni  kurshab  turgaо‘  muxitdagi  ruxiy  tuygu  paydo 

kiyauvchi  go’zallik  va  xunuklikni,  ulugvorlik  va  pastkashlikni,  fojiaviylik  va 

kulgililikni idrok etish va baxolash kobiliyatidir. 

Estetik  extiyoj  —  ezgulikka,  go’zallikka  intilshidir.  Bu  extiyoj  mexnat, 

san’at,  axloqiy  munosabatlardagi  go’zallikni  takozo  etadi.  Insonning  jamiki 

faoliyat qirralari borliqqa estetik munosabati orqali namoyon buladi. 

Estetika  uz  mohiyatiga  ko’ra,  din,  fan,  axloq,  huquq  tamoyillaridan  farq 

qiluvchi  uziga  xos  qonunlar  asosida  rivojlanib,  unda  utmish  madaniy  merosi, 

xozirgi  kun  tajribasi,  kelajak  bashoratlari  uygunlashgan  xolda  namoyon  buladi, 

fan 


voqea-xodisalarning 

qonuniyatlarini 

vokelikka 

muvofik 


keladigan 

tushunchalar  va  koidalar  orkali  ochib  bersa,  estetika  voqea-xodisalarni  xayol, 

tukima  obrazlar  vositasida  ifodalaydi.  Ulardagi  timsollar  xam  uz  tuzilishiga  kura 

bir-biridan  farq  qiladi.  Masalan,  musavvirlik,  xaykaltaroshlik,  teatr,  badiiy 

adabiyot,  kino  san’atida  voqea-xodisalar  bevosita  tasvirlanadi:  musika,  raks, 

amaliy-kurgazmali  san’at,  me’morchilikda  san’atkorning  voqea-xodisalar  va 

narsalardan  tugilgan  goyaviy-xissiy  xolati  ifodalanadi.  Bu  jixatdan  estetika 

san’atga yaqin turadi. 

Insoniyat  taraqqiyotida  umumbashariy  tuygularni  gavdalantirgan  san’at 

asarlari  xalqchil  bo’lib,  xalq  orzu-armonlariga  mos  kelgan.  San’atda  obrazlar 

milliy fe’l-atvor, til, an’analar, dunyoqarash, san’atkorning vokelikka munosabati 

va boshqa mezonlardan kelib chiqib yaratiladi. 




Xozirgi  paytda  san’atdagi  ijodkorlik  rang  tasvir,  badiiy  suz,  musyka 

soxalaridan  tashqari,  xalq  amaliy-xunarmandchilik,  xavaskorlik      ijodiyoti   

faoliyati  kurishda  xam  davom  etmoqda.  San’atdagi  ijodiy  faoliyat  darajasi 

san’atkorning  (musavvir,  me’mor,  shoir,  yozuvchi,  bastakor,  kushikchi,  sozanda, 

artist  va  xokazo)  iktidori,  iste’dodi,  san’at  turi,  janri  bilan  bog’liq  bo’lib,  bu 

mezonlar  xar  bir  yaratilgan  san’at  asarining  ruxiy-tarbiyaviy  axamiyatini  xam 

belgilaydi. 

San’at  asarining  yaratilishidagi  ijodiy  jarayon  ikki  boskichda  kechadi. 

Avvalo vokelikdagi xodisalarni xissiy obrazlar vositasida ifodalash uchun extiyoj 

— biror maksad paydo buladi, ijodkor ongida fikrlar va goyalar shakllanadi. Ijod 

jarayonining  ikkinchi  bosqichida  esa  ana  shu  extiyoj  —  maksad  asosida  bevosita 

asar  yaratiladi  —  fikr  va  goyalar  obrazlarga  kuchadi.  San’at  asari  badiiyligining 

zarur  sharti  univt  shakl  va  mazmun  bir-ligidir.  San’atda  xamisha  go’zal  shakl 

mazmun bilan, go’zal mazmun go’zal shakl bilan bir butunlikni tashkil etadi. 

San’at ibrat xissi — ruxiy tarbiya quroli bo’lib, uning vositasida voqelikdagi 

go’zallik  va  xunuklikni,  ulugvorlik  va  pastkashlikni,  fojialilik  va  kulgililikni 

anglaymiz.  Shunday  san’at  insonda  kuvonch  va  kulgi,  yigi  va  kaygu,  nafrat  va 

gazab  kuzgaydi,  inson  faoliyatining  muxim  turi  sifatida  odamlarni  nafosat  va 

go’zallik  ruxida  tarbiyalaydi,  vokelikka  estetik  munosabat  esa  san’atkorlar 

yaratgan asarlarda, mexnatda, turmushda, axloqiy munosabatlarda aks etib, badiiy 

asoslarda ifodalanadi. 

Go’zallik    behisob  shakl  va  kurinishlarga  ega.  Go’zallik  barcha  narsalarda, 

xodisalarda  namoyon  buladi.  Avvalo,  u  kuvonch  va  shodlik  his-tuygusidir.  Biz 

tabiat-dagi,  mexnatdagi,  odamlar  axloqidagi  go’zalliklarni  begaraz  sevamiz. 

Sevgan, orzu kilgan odamni, narsani kurganda kanday xursand bulsak, gо‘zallikni 

kо‘rganda xam shunday quvonamiz. 

Go’zallik  san’atda  aloxida  kimmatta  ega.  San’at  inson  munosabatlari 

go’zalligini  —  fidoyilik,  olijanoblik,  ezgulik,  yaxshilik,  adolat,  jasorat, 

vatanparvarlik  kabi  tushuncha  shaklidagi  xolatlarni  badiiy  ifodalash  orkali  aks 

ettiradi.  Ayni  maxalda  san’at  ijtimoiy  yovuzliklarni,  razillik  va  munofiklik, 

pastkashlik va  riyo,  tubanlik  va  yoltonchilik kabi  xunuk  xodisalar  vositasida xam 

insonning  tuygulariga  ta’sir  etib,  uni  tarbiyalaydi.  San’atda  go’zallik,  kupincha 

fojia,  ulurvorlik,  kulgi  orkali  karor  topali.  Fojiaviylik,  ulugvorlik  va  kulgililik 

tushunchalari san’atda aloxida kimmatga ega. 

San’at  asarining  yaratilishidagi  ijodiy  jarayon  ikki  bosqichda  kechadi. 

Avvalo vokelikdagi xodisalarni xissiy obrazlar vositasida ifodalash uchun extiyoj 

— biror maqsad paydo buladi, ijodkor ongida fikrlar va goyalar shakllanadi. Ijod 

jarayonining  ikkinchi  boskichida  esa  ana  shu  extiyoj  —  maqsad  asosida  bevosita 

asar  yaratiladi  —  fikr  va  goyalar  obrazlarga  kuchadi.  San’at  asari  badiiyligining 

zarur  sharti  uning  shakl  va  mazmun  bir-litidir.  San’atda  xamisha  go’zal  shakl 

mazmun bilan, go’zal mazmun go’zal shakl bilan bir butunlikni tashkil etadi. 

San’at ibrat xissi — ruxiy tarbiya quroli bo’lib, uning vositasida voqelikdagi 

go’zallik  va  xunuklikni,  ulugvorlik  va  pastkashlikni,  fojialilik  va  kulgililikni 

anglaymiz.  Shunday  san’at  insonda  kuvonch  va  kulgi,  yig’i  va  kaygu,  nafrat  va 

g’azab  quzgaydi,  inson  faoliyatining  muxim  turi  sifatida  odamlarni  nafosat  va 

go’zallik  ruzrida  tarbiyalaydi,  vokelikka  estetik  munosabat  esa  san’atkorlar 

yaratgan  asarlarda,  mexnatda,  tur-mushda,  axloqiy  munosabatlarda  aks  etib, 

badiiy asoslarda ifodalanadi. 




Go’zallik  bexisob  shakl  va  kurinishlarga  ega.  Go’zallik  barcha  narsalarda, 

xodisalarda  namoyon  buladi.  Avvalo,  u  quvonch  va  shodlik  xis-tuygusidir.  Biz 

tabiatdagi,  mexnatdagi,  odamlar  axloqidagi  go’zalliklarni  begaraz  sevamiz. 

Sevgan, orzu qilgan odamni, narsani kurganda kanday xursand bulsak, go’zallikni 

ko’rganda xam shunday quvonamiz. 

Olamdagi  maxlukotlar  orasida  aql-idrok  soxibi  bulgai  Odamga  yoruglikni 

koronrulikdan  (kunni  tuidan),  ranglarni  (okni  koradan)  farqlay  olish,  kulgili  va 

fo-jiali  xolatlarni  mushoxada  etish,  kuyingki,  nafosat,  go’zallik,  ezgulik, 

ulugvordik,  olijanoblik  olamiga  in-tilish  bilan  birga  xunuklik,  xudbinlik, 

loqaydlik,  joxillik,  pastkashlik  kabi  illatlarga  qarshi  kurash  olib  borish  qobiliyati 

in’om  etilgan.  Inson  shu  qobiliyati  tufayli  uzligini  anglab,  komillik  sari  intilib 

kelmoqda.  Insonning  uziga,  uzi  yashayotgan  turmush  muxitiga  xavodek  zarur 

bulgan  go’zallik,  nafosat  dunyosini  yaratishdagi  mashakatli  mexnati  tufayli  shu 

kadar  ulugvor  axamiyatga  molik  bulgan  ma’naviy  boyliklar  vujudga  keldiki, 

ularga xayrat bilan boqib, insonning aql-nafosat kudratiga taxsinlar aytamiz. 

Nafosat  va  go’zallik  dunyosi  shu  qadar  xilma-xil,  ran-gorang,  jozibali, 

extirosli,  mo’jizali,  sexrli, unda  moddiy  go’zallik bilan ma’naviy  go’zallik  uygun 

xolda  chiroy  ochib  turadi.  Insonning  nafosat  olamini  anglashga  intilishi  atrof-

vokelikni  anglaigga  intilshpi  bilan  chambarchas  bog’liqdir.  Inson  moddiy 

go’zallik  dunyosini  bunyod  etish  jarayonida  ma’naviy  go’zalliklarni  xam  kashf 

eta  borgan,  ya’ni  nafosat  olamining  yaratilishi  jarayoni  uni  anglash,  mushoxada 

etish jarayoni bilan uygunlikda sodir bulgan. 

Nafosat  olamini  yaratish  bilan  bir  qatorda  uni  anglash,  idrok  etish, 

uzlashtirish  maqsadi,  ya’ni  nafosat  olamini  tadkqiq  va  taxlil  etish  zaruriyati 

paydo  buldi.  Ayni  maxalda  bu  zaruriyat  nafosat  (estetika)  soxasidagi  bilim  va 

tajribalarni  tuplashga  imkon  yaratdi.  Nafosat  olamini  urganish,  tadkik  va  taxlil 

etish  zaruriyatini  vokelikka  aylantirish,  mazkur  soxada  ilmiy  tadqiqot  ishlari  olib 

borigp,  uning  moxiyatini  odamlarga  anglatish,  uqitish  kabi  maxsus  vazifalarni 

estetika fani va o’quv darsi bajaradi. 

Aslini  olganda  estetika  fani  va  o’quv  darsi  falsafiy  bilimlar  majmuida  uziga 

xos,  aloxida  axamiyatga  molik  bo’lib,  u  bir  tomondan  insonnint  atrof-muxit, 

vokelikka,  go’zallik  va  xunuklik  qadriyatlari  doirasidagi  sshamni  yaratish 

jarayonidagi faoliyatini namoyon etadi. 

Estetikaning  fan,  keyinchalik  esa  o’quv  darsi  sifatida  shakllanish 

jarayonlarida  uni  bir  qator  mustaqil  bilim  soxalariga  bo’lib  yuborishlar,  ya’ni 

eststikani  «estetik  kad-riyatlar  nazariyasi»,  «estetik  idrok  etish  nazariyasi»  va 

«umumiy  san’at  nazariyasi»  soxalariga  ajratib  urganish  xamda  ukitish  maksadga 

muvofik deb ko’rsatilgan edi. 

Insonning  estetik  faolligi  badiiy  faoliyati  bilan,  aksincha,  uning  badiiy 

faoliyati  estetik  faolligi  bilan  bab-barobar  degan  aqida  tarixiy  taraqqiyot 

tajribasida  uzini  oklamadi.  Aslida  bu  ikky  nisbiy  mustaqil  makomga  ega  bulgan 

inson  faoliyati  soxalari  uzaro  shu  kadar  chirmashib  ketganki,  ularni  bir-birisiz 

tasavvur qilib bulmaydi. 

Insonning  estetik  faolligi  jarayonida  tabiat  va  jamiyat  qadriyatlari 

munosabatlari  tizimidagi  estetik  xu-susiyatlar  (go’zallik  va  xunuklik,  ulugvorlik 

va  pastkashlik,  fojialilik  va  kulgililik)  qonuniyatlari  namoyon  buladi.  Insonning 

estetik  faolligi  sifati  va  darajasi  esa  estetik  qadriyatlar  bilan  estetik  baxolash 

kobiliyati, estetik idrok etish bilan estetik amaliyot urtalaridagi uzviy aloqadorlik 




madaniyatning  barcha  soxalaridagi  badiiy  va  estetik  uzaro  bog’liqlik  mezonlari 

bilan o’lchanadi. 

Estetikaning  ikkinchi  tarkibiy  qismi  bulgan  inson  badiiy  faoliyati 

jarayonlarining  boshlanishidan  to  oxirigacha  yaxlit  birlikda  mushoxada  etib 

urganish,  uning  faoliyati  boshqa  turlari  qatorida  tizimli  va  amal  qilish 

xususiyatlarini  anglab,  badiiy  ijod,  uning  samarasi  bulgan  san’at  asarlari  bvlan 

ularni  odamlar  idrok  kiligshining  uzviy  bog’liqligini  ilgab  olish,  badiiy  faoliyat 

anik  shakllari  (turlari,  kurinishlari,  uslublari)ni  yaratuvchi  qonunlarni  o’rganish 

jamiyat  badiiy  taraqqiyoti  xususiyatlarini,  san’at  ravnakining  istiqbollarini  kura 

bilish  qobiliyatining  vujudga  keloyashi  jarayonlarini  tankid  etish  estetika 

fanining eng muxim mavzusi xisoblanadi. 

Estetika  fani  xech  vakt  faqat  atrof-voqelikni  estetik  va  badiiy  idrok  etish 

qonuniyatlarini  o’rganish  bilan  chegaralanib  kolmay,  u  tadkik  va  taxlil  ishlarini 

istikbol 

maksad-manfaatlariga 

yunaltirib 

turgan. 

Estetikaning 

istikbolga 

malxallanganligi  shu  bilan  izoxlanadiki,  u  vokelikni  nafosat  nuktai  nazaridan 

baxolahsa,  badiiy  mezon  ulchovlarini  ilmiy  jixatdan  ishlab  chikib,  amaliy 

faoliyatga tatbik etihda ifodasini topadi. 

Insonning  estetik  tafakkuri  shakllanib,  rivojlanib,  takomillashib  borgani  sari 

uning  ijtimoiy-ruxiy,  mafkuraviy-goyaviy,  siyosiy-ma’naviy  intilishlari  xam 

tobora  tiniklashib  boradi.  Chunki,  estetik  tafakkur  insonning  maksad-

manfaatlarini  estetik-badiiy  vositalarda  nazariy  asoslab  beradi,  estetik  madaniyat 

va  badiiy  amaliyot  asos-larini  urganish,  taxlil  qilish  bilan  boyitadi,  estetik 

nazariyalarning  falsafiy  asoslarini  ochib  beradi,  vokelikni  estetik  in’ikos  etish 

jarayonlarini ko’rsatib beradi. 

Estetika  mavzui  bilan  bevosita  aloqador  bulgan  «estetik  munosabatlar», 

«borliqni  estetik  o’zlashtirish»,  «estetik  bilish»,  «estetik  tafakkur»,  «estetik 

faoliyat», kabi o’zaro yaqin, ma’nodosh bir qator tushunchalar bor. Ular orasidagi 

«borliqni  estetik  o’zlashtirish»  tushunchasi  qolgan  «estetik  munosabat»,  «estetik 

bilish»,  «estetik  tafakkur»,  «estetik  faoliyat»  tushunchalarini  xam  qamrab  oladi. 

Shu bois estetika fani insoniyat tomonidan borligini estetik o’zlashtirish moxiyati 

va  qonuniyatlarini  o’rganadi  desak  to’g’riroq  bo’ladi.  Borliqni  estetik 

o’zlashtirish esa san’atning asosiy mazmunini tashkil etadi. Shu bois estetika fani 

san’atning asosiy-uslubiy metodologik zamini bо‘lib xizmat qiladi. 

Estetikaning borlikni  estetik  о‘zlashtirish  moxiyati  va qonuniyatlari xakidagi 

fan sifatidagi о‘ziga kos bir qator fazilatlari xam bor. Estetika fani inson tevarak-

atrofidagi  moddiy  va  ma’naviy  boyliklarning  barchasini  kamrab  olishga,  inson 

faoliyatining  barcha  jabxalaridagi  nafosat  olamini  san’at  barcha  turlari vositasida 

chukur  urganishga  da’vat  etadi.  San’at  esa  estetik  boyliklarni  yaratish  manbaidir. 

San’atni  ilmiy  jixatdan  taxlil  va  tadkik  etshp  barobarida  esa  estetik  faoliyatiing 

barcha  kurinishlariga  ilmiy  jixatdan  yondashish  uchun  zamin  yaratiladi.  Shu  bois 

san’at  va  badiiy  ijodning  tabiati  va  moxiyatini      urganish,      qonuniyatlarini   

uzlashtirish  go’zallik  —  nafosat  (estetika)  ning  barcha  sifat  darajalarini  urganish 

uchun  kalit  vazifasini  utaydi.  Bu  jabxalarga  san’atning  umumiy  nazariyasi 

(san’atning  tabiati,  moxiyati,  taraqqiyoti  va  faoliyatining  mushtarak  qonunlarini 

aniklash),  estetika  fanining  xususiy-uslubiy  asoslariga  oid  tadqiqotlar  (mavzui, 

ilmiy  makomi, burch vazifalari, usul-uslublarining uzaro munosabati masalalari)» 

moddiy  boyliklar  yaratish  estetikasi  (mexnat  qilish  jarayonida  moddiy  ishlab 

chiqarish  sharoiti  va  maxsulida  estetik  jixatlar  masalalari),  muxandislik-



loyixachilik  faoliyati  va  ilmiy  tadqiqot  ishlari  soxasida  estetik  jixatlar,  tabyat 

estetikasi  (tabiatta  munosabat  masalasida  uziga  xosliklarni  aniklash  va  tabiatdan 

foydalanishga  oid  estetik  omillar),  insoniy  munosabatlar  estetikasi,  kundalik 

turmush  va  odob  estetikasi  kabi  bir  qancha  soxalarni  kiritish  maqsalga 

muvofiqdir. Xozir jaxon estetika fanida bu jabxalarning xar biri estetika tarkibiga 

kiruvchi  mustaqil  maxsus  o’quv  kurslari  darajasiga  ko’tarilgan.  Estetika  fani  esa  

maxsus o’quv kurslarining uslubiy-metodologik asosini tashkil etadi. 

Estetika  fani  falsafiy  bilimlar  tizimida  uziga  xos  urin  egallaydi.  U,  eng 

avvalo, falsafiy bo’lib, uning nazariy va uslubiy asoslarini falsafiy tafakkur naza-

riyasi  va  tarixi  tashkil  qiladi.  Masalan,  vokelikni  estetik  va  badiiy  uzlashtirish 

jarayonlarini  urganipha  xolislik,  tarixiy  yondashish,  bilish  jarayonida  amaliy 

tajribaning  axamiyati  kabi  uslubiy  asosni  qullash  ijobiy  samaralarga  olib  kelishi 

mumkin. 

Bilish nazariyasi vositasida san’atning bilish tabiati, vokelikni badiiy-ramziy 

ifodalash  bilan  ilmiy  tadkik  etish  urtasidagi  uzaro  aloqadorlik  va  uzaro  farqlar, 

vokelikni  badiiy  vositalar  orkali  tasvirlashning  ijodiy  tabiati,  san’at  asarlaridagi 

shartlilik  va  badiiy  xaqiqat  kabi  estetika  fanining  juda  kо‘p  nazariy  xamda 

uslubiy asoslari muammolarini yechish, ularga javob izlab topish mumkin. 

Bilish  nazariyasining  boshqa  aqidalari  —  ijtimoiy  ongning  nisbiy 

mustaqilligi,  ma’naviy  xayot  xilma-xil  shakllarining  uzaro  bir-biriga  ta’sir 

utkazishi,  ikti-sodiy  zamkn  bilan  ijtimoiy  ong  turli  shakllari  urtasidagi  bilvosita 

aloqadorlik va bog’liqlik kabi masalalar xam estetik ong, badiiy ijod va san’at ta-

biati xamda xususiyatlarini ilmiy tushunishga yordam beradi. 

Ayni  maxalda  estetika  fani  mustaqil  bilim  soxasini  tashkil  etgan  xolda  u 

falsafaning ravnak topib borishiga xam uzining xissasini qushadi. Masalan, bilish 

nazariyasining  yanada  rivojlanib,  mazmunan  boyib  borishida  badiiy  bilish  xam 

muxim  o’rin  tutadi.  Bilish  nazariyasi,  badiiy  madaniyat  qadriyatlari,  vokelikka 

estetik  munosabat,  estetik  tushunchalar,  ayniksa  ijtimoiy  ong,  uning  nisbiy 

mustaqilligi xakidagi fikr-muloxazalar xam kup jixatdan san’at bilan bog’liqdir. 

Estetika  fani  mazmunan  sotsiologiya  —  keng  ijtimoiy  bilimlar  doirasi  bilan 

aloqadordir.  Estetika  sotsiologiya  fani  bilan  uch  tarkibiy  qism  orqali  boglanadi: 

birinchidan,  ijtimoiy  voqea  va  xodisalar  xamda  jarayonlarning  uslubiy  asosi 

xisoblangan  umumsotsiologiya  nazariyasi  estetikaning  xam  ilmiy-nazariy  asosi 

bo’lib  xizmat  qiladi;  ikkinchidan,  sotsiologiya  ijtimoiy  voqea-xodisalarning  




Download 0.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling