Табиий фанлар факультети экология кафедрасининг 2016-2017 ЎҚув йилининг биринчи ярим йиллигида бажариладиган курс ишлари тўҒрисида маълумот

Jumıstıń ámeliy áhmiyeti. Jılqıshılıq binalardı qurıw, atlardı bagıwǵa gigienik studentler teması daǵı kurs jumısı sharbashılıq salasında iskerlik alıp baratırǵan jas isbilermen hám sol jóneliste oqııp atırǵan studentlerge usınısnama retinde paydalanıwda kómek beredi.
Izertlew ob'ektleri: atlardı bagıwǵa qoyılatuǵın gigienik studentlerdi biziń kurs jumısımızdıń tiykarǵı ob'ekti etip aldıq.

Atlardı bag’ıw hám kútimlewge gigienik talaplar

Jılqıshılıq sharbashılıqtıń zárúrli tarawı bolıp, texnikanıń rawajlanıwına qaramastan házirgi kúnde de xalıq xojalıǵında óz ornın joǵatǵan emes.

Tabiyiy hám tariyxıy faktorlar jıyındısı konstitutsiya tipleriniń qáliplesiwine úlken tasir kórsetedi. Konstitutsiyaning tipi hám sapasın haywandıń dene dúzilisindegi ayırım organ hám toqimalar rawajlanıwınıń salıstırmalılıǵı ; óndiriske kelisiwi hám ıskerligi; sırtqı jaǵdayǵa kelisiwi; sırtqı ortalıqtıń qolaysız tasirlariga qarsılıq kórsetiw qábileti; sawlıǵı, feli hám ádeti sıyaqlı belgiler jıyındısı arqalı anıqlaw múmkin. Haywandıń hulqi hám temperamenti konstitutsiya tipining eń tiykarǵı belgilerinen biri esaplanadı. Hulq hám temperament haywandıń nerv sisteması iskerligine ajıralmas baǵlıq bolıp tabıladı.
1855 jılda akademikalıq Middendorf atlardı jumıs qábiletine qaray 2 gruppaǵa : tez (salt miniladigan hám yortoqi) hám odimlab juretuǵın (salmaqli, orta hám ehgil júk tartiwshı ) gruppasına bolǵan edi. Bul klassifikatsiyadan keyinirek P. N. Kuleshov, Ol. Dyurst, N. A. Yurasov óz jumıslarında paydalanǵanler. At zatların bunday eki klassifikatsiyag'a bolıw olardı xojalıq ushın paydalı qásiyetlerin tolıq bahalay almaydı. Qatar zatlar óz júriwleri menen ol yamasa bul klassifikatsiyaga kirmay qalıwı múmkin.
1975 jılda professor Frank atlardı suyek dúzilisine qaray (zoologik klassifikatsiya) 2 tipga boldı : 1) arqa tipga (Aziya tipi) hám 2) batıs tip (Evropa tipi). Arqa tipga Axaltaka, arab hám basqa atlar, batıs tipga musallat tartiwshı at zatları kirgizildi.
P. N. Kuleshov hám basqalar bul eki tipga qosımsha etip úshinshi tipmo'g'ul tipini kirgiziwdi. Bul tipga Mo'g'uliston hám M. D. H dagi sahra at zatları kirgizildi. Sırtqı ortalıqtıń tasiri natiyjasida atlarda bas suyekleriniń dúzilisi ózgerip ketkenligi sebepli Frank klassifikatsiyasi da islep shiqarishda qollanıwǵa jaramaydı.
1916 jılda professor A. A. Brauner atlardıń bas súyekin dúzilisi hám qazilma materyallariga tıykarlanıp, házirgi at zatların arqa hám qubla tiplarga boldı. Sonnan Arqa tip óz sortvatida taǵı eki gruppag'a bólinedi: batıs (jumısshı atlar ) hám arqa (eki tuwrı mańlaylı qırǵıshz hám do'ng mańlaylı mo'g'ul) atlar kiredi. Qubla tip da eki - tuwrı mańlaylı (arab, mut zatları ) hám do'ng mańlaylı (varvar, mo'g'ul zatları ) atlar gruppasınan ibarat.
Bul klassifikatsiya Frank klassifikatsiyasidan ábzal bolıwına qaramay konkret ıqlım sharayatında qatar ózgerislerge iye bolǵan at zatları ushın anıq esaplanbaydı.
1904 jılda professor K. Jurt at zatların orman, sahra, sahra hám bálent jerler tiplerine boldı. Orman tipidagi atlarǵa vyat, Fın, Shved zatları, sahra tipidagilarga Prjevalskiy oti, Mo'g'ul hám Batıs musallat tartiwshı zatlar kiredi, sahra tipidagilarga Arab, Axaltaka hám basqa zatlar kiredi. Bul klassifikatsiya boyınsha hár qaysı tip atlar ózine has yavvoyi túrden kelip shiqqan dep esaplanadı (polifilitik teoriya ); tiykarınan bolsa atlardıń kelip shıǵıwı monofilitik teoriyaǵa tiykarlanadı (yaǵniy atlar bir túrdegi yavvoyi atlardan kelip shıqqan ).
Soǵan oqshash klassifikatsiyalarni kóplegen keltiriw múmkin, lekin bulardıń hámmesi shártli bolib, bir-birinen sistematik belgileri menen parıq etedi.
1939 jılda v. I. Kalinin, G. G. Xitenkov tárepinen usınıs etilgen hám keyinirek L. K. Kestenov qayta islegen klassifikatsiya bolsa óndiriste qollash qolay bolǵanı ushın kóp isletiledi. Bul joqorida keltirilgen klassifikatsiyalarning ulıwmalasqansı bolıp, bunda atlardıń kelip shıǵıwı, zootexnika jumıslarınıń dárejesi, jumıs qábiletiniń xarakteri hám o'rchitilayotgan sharayatı tiykar etip alınǵan.
Nasjchilik jumıslarınıń xarakteri hám zatlardıń shakillanish sharayatına qaray, olardı ush úlken kategoryaga bolıw múmkin.
Atlardıń eksteri tuwrısındaǵı dáslepki ádebiyat birinshi ret 1717 jılda Grigoriy Fedorovich Dolgorukov tárepinen jazılǵan edi Sonıń menen birge, XvIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirdiń baslarında da eksterni úyreniw jáne onıń ideal formasın tabıw boyınsha qatar urınıslar bolǵan.
1868 jılda nemis zootexnigi Zettegest barlıq awıl xojalik haywanları ushın ekstererning quydagi ideal formasın usınıs etedi. Bunda haywanlardıń gewde uzınlıǵı 3 bólekke bolınıp, birinshi bólekke basınan tap ko'kragining shetindegi vertikal sızıqqacha, ekinshi bólekke sol vertikal sızıqtan tap Qoymuchning aldınǵı shetindegi vertikal sızıqqacha hám úshinshi bólekke sol vertikal sızıqtan keyingi bólim aqırıǵa shekem kiredi. 3 bólim da óz sortvatida taǵı 88 den teń bólekke, denediń uzınlıǵı bolsa 24 teń bólekke bólinedi. I/24 uzınlıq bólegi gewdediń bóliniw masshtabı esaplanadı.
Sonıń menen birge, vilkens hám Roloflarning <> teoriyası da Zettegast teoriyasına anaǵurlım uqsas bolıp tabıladı. Bul teoriya boyicha haywan denesiniń uzınlıǵı 2, 6 ǵa bólinedi hám alınǵan natiyja kishi kesim <> dep ataladı. Ulıwma dene uzınlıǵınan <>ni ajıratıp taslansa, qalǵan qaldıq úlken kesim <> dep ataladı. Orta daǵı noqat bolsa <> esaplanıp, otning júk kóteriw orayı sol noqatda jaylasqanlıǵın ańlatadı. <>ning uzınlıǵı bas hám moyindiń uzınlıǵına teń bolıwı kerek.
Lekin bunday ideal forma daǵı haywanlar bolmaydı, sol sebepli bul názeryalar dogma (qatıp qalǵan ) esaplanıp óndiriste qollanılmaydı, sebebi bul teoriyalerge ámel etilgende awıl xojalik haywanlarınıń paydalı zatların jaratıp bolmaydı.
Eksterer haqqındaǵı tuwrı túsinik zootexnika pániniń klassiklari P. N. Kuleshov, N. P. Chirvinskiy tárepinen jaratıldı. Keyinirek olardıń táliymatın M. I. Pridorogin, E. A. Bogdanov, M. F. Ivanov, E. F. Luskin hám basqalar dawam ettirdilar. Bul ilimpazlar awıl xojalik haywanları ekstererini úyreniwdiń túrli usılların islep shıqtılar. Usı usıllar óz mánisi hám ápiwayılıǵı tárepinen yoqoridagi teoriyalerden tupten parıq etedi. Lekin sonı da aytıw kerek, haywanlardıń ekstereiga qaray olardıń biologiyalıq qásiyetlerine anıq ataq beriwdiń obiektiv usılı jaq desa boladı.
Mısalı, atlardıń sırtqı dúzilisine qaray olardıń kúshliligin, júriw hám juwırıw tezligin, jumıs qábiletin anıqbelgilab bolmaydı. Bul qásiyetlerdi anıq biliw ushın olardı arnawlı sınapko'rish yamasa xojalik jumıslarında uzaq waqıt kuzatip júriw kerek. Sonıń menen birge olardıń ekstereriga qaray nasil qaldırıw ózgeshelikine tolıq boha berip bolmaydi. Jılqishilikni urǵanıw boyınsha tajiribakar sonı korsatadiki ekstrerga tolıq boha bermaslik yamasa boha bermaslik yamasa boholashda ekstrerni ulıwma hisjbga almaslik atlardıń konstruktsiyasini bushashib ketiwine ekstrerida bazi kemshiliklerdiń ónim bolıwı hám jumıs uqıplıyatining susayib ketiwine alıp keledi. Sonıń ushun nasilchilik hám tavar xojaliklarida atlar ekstreriga qaray bahalanishi shárt. Olardıń ekstrerini bahalawda aldın inventar nomerlerdi, zoti, laqapı, jinsi anıqlanadı. Biyelerdi ekstrerlarini bahalawda bolsa bulardan tısqarı, qochirilgan waqıtı hám aqırǵı xulinlagan waqıtı hfm anıqlanıwı kerek.
Sonnan song atlar tegis moydachaga alıp shiqilib olardıń sogligiga, xojalik tipiga hám gewdesiniń ulıwma dúzilisine júriw tezligine oyaqlarini tugri taslawına dem alıwına hám gewdesiniń tevranishiga oloxida itıbar beriledi.
Sonnan song denesiniń bólek- bólek qisimlarini bahalawǵa kiriwiladi. Bahalanıw otning bas bóleginen baslanıp ayaqları menen juwmaqlanadı. Jılqıshılıqtıń xalıq xojalıǵı daǵı tutqan ornın esapqa alıp, Respublika húkimeti 1981 jıl 13 mayda jılqıshılıqtı rawajlandırıw tuwrısındaǵı 427 sanlı sheshimi sonıń menen birge 1992 jıl 7 yanvar Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanı jaylaw sharbashılıǵı (qorako'lchilik, qo'ychilik, úyir jılqichiligi hám tuyechiligi) xızmetkerlerin social tárepten qorǵawdıń qosımsha ilajları tuwrısında pármanı ; Ózbekstan Respublikisining 1995 jıl násilshilik tuwrısındaǵı nızamı ; jeke járdemshi, dıyxan hám fermer xujaliklarida sharba buyımların kóbeytiwdi xoshametlew tuwrısındaǵı Ózbekstan Respublikası Prizidentining 2006 - 2008 jıllarda shıǵarǵan sheshimi zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Dúnya boyınsha FAO dizimli maǵlıwmatına qaraǵanda atlardıń bas sanı 70 mln.ga jaqın. Ásirese, Kitay mámleketinde 8, 9 mln.ga jaqın, Braziliya mámleketinde 6, 4 mln, MDH. de 5, 9 mln. bolıp tabıladı. AQSH mámleketinde keskin azayǵan 11 mln basdan 6 mln boshga túsken.
Keyingi jıllarda uwayımlanarli halǵa túsip qalǵanlıǵı ayan boladı. Respublikamız tapda 1914 jılda 597, 5 mıń bas at bolǵan bolsa 1980 jıllarda atlardı eń kem sanı belgilengenler etiledi. Yaǵnıy 80, 6 mıń bas. 1985 jılı 89, 2 mıń, 1995 jılı 150 mıń bas, 2000 jılǵa kelip 146, 6 mıń bas, 2009 jılda 175 mıń bastı shólkemlesken.
Álbette házirgi xalıq xojalıǵın ekonomikalıq qayta qurıw dáwirinde xojalıq esabı sharayatında óz-ózinen ekenin aytıw kerek, joqarıdan kórsetpe tiykarında shólkemlestiriw payda keltiriwi gúman. Xojalıqqa aqılǵa say basqarıw fermer hám shańaraq kesip alıp islewin keń engiziw shubhasız adamlardı ekonomikalıq pikirlewge sonday-aq jılqıshılıqtı taraqqiy ettiriwge hám taǵı basqasha munasábette bolıwǵa úndep atır.
Júdá áyyemginen qishilar atlardıń sırtqı to'zilishiga qaray, onıń málim kórsetkishlerin esapqa alıp barǵan. SHuning ushın da atlardıń ekstereriga bólek itibar berip kelindi. Eger áyyemgi grek hám rim avtorlarini esapqa almaǵanımızda XIv ásirdiń baslarında arab vetvrachi Abu - Bakrning hám XI, XvI ásirler degi súwretshilerden Leon Batits, Paolo Lama, Leonardo do vinchilar birinshi bolıp atlardıń dene ólshemleri, dene to'zilishining bir-birine proporcionallıǵı tuwrısında háwesker bolıp tabıladı. Atlardıń ekstereri tuwrısındaǵı birinshi kitaptı 1717 jılı Grigoriy Fedorovich Dolgorukov tárepinen jazılǵan. Frantsuz alımı Klou Burjel 1774 jılı eksterer tuwrısında kitap jazadı. Rossiyada birinshi sabaqlıqtı eksterer tuwrısında 1832 jılı v. I. vsevolodov tárepinen jazılǵan.
1926 jılı professor N. N. Kuleshov tárepinen «vibor loshadey, skota i ovets po ekstereru» degen kitaptı jazıp awıl xojalıq haywanlardıń áhmiyetin túrlishe túsintirip berdi. Ital'yan avtori Grisson XvII asirde «Iskusstvo verxovoy yezdi» kitabında atlar ekstereri jáne onıń shıraylılıǵı tuwrısında jazadı. Eksterer haqqındaǵı tuwrı túsinik zootexnika pániniń klassiklari P. N. Kuleshov, N. P. CHirvinskiy tárepinen jazılǵan keyinirek olardıń táliymatın, M. I. Pridorogin, Ye. A. Bagdanov, M. F. Ivanov hám basqalar tárepinen dawam ettirganlar.
1868 jılda nemis zootexnigi Zettegast barlıq awıl xojalıq haywanları ushın ekstererning tómendegi ideal formasın usınıs etedi. Bunda haywanlardıń gewde uzınlıǵı 3 bólekke bolınıp, birinshi bólekke basınan tap ko'kragining shetindegi vertikal sızıqqacha, ekinshi bólekke sol vertikal sızıqtan tap kuymichning aldınǵı shetindegi vertikal sızıqqa hám úshinshi bólekke sol vertikal sızıqtan keyingi bólim aqırıǵa shekem kiredi.
Úshinshi bólim óz gezeginde taǵı 8 den teń bólekke, denediń uzınlıǵı bolsa 24 teń bóleklerge bólinedi. 1\24 uzınlıq bólegi gewdediń bóliniwi masshtabı esaplanadı. Mısalı, atlardı tós keńligi, paxtanıń ǵóregi keńligi 8 bólekke teń bolıwı kerek. SHu formaǵa uyqas keliwshi haywanlarǵana ideal esaplanǵan.
SHuningdek, vil'kens hám Roloflarning «Altın kesilispelar» teoriyası da Zettegast teoriyasına anaǵurlım uqsas bolıp tabıladı. Bul teoriya boyınsha haywan denesiniń uzınlıǵı 2, 6 ǵa bólinedi hám alınǵan nátiyje kishi kesim «minor» dep ataladı. Ulıwma dene uzınlıǵınan «minor»ni ajıratıp taslansa, qalǵan qaldıq úlken kesim «mayor» dep ataladı. Ortasındaǵı noqat bolsa, «oltin kesilispe» esaplanıp, otning júk kóteriw orayı sol noqatda jaylasqanlıǵın ańlatadı. «Minor» dıń uzınlıǵı bas hám moyindiń uzınlıǵına teń bolıwı kerek.
Atlardıń Konstituciyasin úyreniwde haywan organizmin bo'tun sistema dep qarawları onıń keń kólemde úyreniw daslep meditsinada hám keyinirek zootexniyada óz ańlatpasın tapa basladı.
CH. Darvin, Ye. N. Bogdanov hám akademikalıq M. F. Ivanovlar zootexniya pánine 5 qıylı klassifikatsiyani kirgizgenler.
Konstitusiyası bekkem atlarda suyekleri bekkem muskulları tıǵız rawajlanǵan teri astı biriktiruvchi toqımalarınıń onsha jaqsı rawajlanbaǵan. Náziklik, bushlik, ko'pollik belgileri sezilmaydi.
Atlar zotini jaqsılaw menen konstitutsiyani maqsetke muwapıq tárepke jóneltiriwde jas atlardı normal shárt-shárayatlarda baǵıw, shınıǵıw etdiriw, tańlaw hám juftlash jumıslarınıń roli úlken bolıp tabıladı.
Haywandıń xulqi temperamenti konstitutsiya tipining eń tiykarǵı belgilerinen biri esaplanadı. Qulıq hám temperament haywandıń nerv sisteması iskerligine o'zviy baylanıslı.
Akademikalıq I. P. Pavlovning táliymatı boyınsha atlarda nerv sisteması iskerliginiń ush tipi bar ekenligi anıqlanǵan.
Ózbekstandaǵı ámeldegi atlardıń tiykarǵı bólegin qarabayır tuqım atlar shólkemlestirip, olar jergilikli jaǵdayǵa jaqsı maslasqan, hár túrlı jóneliste Paydalanılıwı menen ajralıp turǵan, birden-bir milliy at zotimiz esaplanadi. Bul tuqım atlar jaylaw sharayatına jaqsı maslasqan bolıp, derlik jıl boyı jaylawlarda bagıwǵa maslasqan.
Qarabayır zoti ishinde 10 sistema, 12 geneologik gruppa hám 31 shańaraq jaratılǵan hám 4 Mámleket násilshilik kitapı shıǵarılǵan. Oǵan 1500 den artıq násilli atlar kiritilgen.
Respublikamızda qarabayır tuqım atlardı jetilistiriw boyınsha jetekshi ilimpazlardan professor v. A. SHekin, awıl xojalıǵı pánleri kandidati K. A. Lixovlar tárepinen kóp jıllar dawamında nátiyjeli jumıslar alıp barılıp, joqarıda kórsetip ótilgen sistemalar, geneologik gruppalar hám shańaraqlar jaratılǵan. SHuni takidlab ótiw kerekki, K. A. Lixov tárepinen 1972 jılda “Basket” hám “Filin” sistemaları hám de 1995 jılda “Qopqon” ik sisteması jaratılǵan bolıp, házirgi kúnde olardan nátiyjeli paydalanıp kelinip atır.
Násilli atlardı kóbeytiwde olardı asıraw, kútimlew, azıqlantırıw hám selektsiya-násilshilik jumıslarında zamanagóy innovciyalıq texnologiyalardan keń paydalanıw zárúrli esaplanadı.Atlardi bag’iw ha’m gigienaliq talaplar-
Respublikamızdaǵı atlardıń 90 procentinen aslamın jergilikli qarabayır tuqım atlar quraydı. Qarabayır tuqım atlar bekkem konstitutsiyali bolıp, jergilikli ıqlım sharayatımızǵa jaqsı maslasqan, universal zot esaplanadı. Zotni tańlawda tiykarınan onıń qarshıǵa bálentligine, tós sheńberine, gewde qıya uzınlıǵına hám alaqan sheńberine itibar beriw kerek. Mısalı, arqa ayaqları bir-birine jaqın bolmawi, aldı ayaqları hám ko'kragi keń, moynı uzın, arqa sawırsı tuwrı bolıwı kerek.
Atlar basqa awıl xojalıq haywanlarınan ajralıp turadı. Olarda barlıq dene aǵzaları sonshalıq mo'tanosib rawajlanǵanki, nátiyjede olar tez juwırıw hám musallat tartıw múmkinshiliklerine iye. Bunnan tısqarı atlarda oraylıq nerv sistYemasi áp-áneydey rawajlanǵan bolıp, insan ushın paydalı shártli Reflekslar olarda tez payda boladı. Olarda chutlash, esitiw hám seziw aǵzaları jetilisken rawajlanǵan.