Табиий фанлар факультети экология кафедрасининг 2016-2017 ЎҚув йилининг биринчи ярим йиллигида бажариладиган курс ишлари тўҒрисида маълумот

Atlardıń biologiyalıq qásiyetleri
Jılqıshılıqtı hár tárepleme rawajlandırıw olardıń xojalıq hám biologiyalıq qásiyetlerin chuqir úyreniwge tiykarlanadı. Atlar tómendegi tiykarǵı biologiyalıq qásiyetlerge iye.
Atlardıń skeleti 153 suyekten ibarat bolib, júdá bekkem dúzilgen, tayansh hám de háreketleniw funktsiyaların atqaradı. Ásirese, olardıń naysimon suyekleri uzınlıǵına jaqsı rawajlanǵan bolib, keń odimlashiga múmkinshilik beredi. O'mirtqa tekshesi júdá bekkem, óz salmaǵınıń yarımına teń keletuǵın júkti biymálel belida kóterip yura aladı, shemirshekleri de bekkem cho'ziluvshan.
Basqa awıl xojalik haywanlarına salıstırǵanda atlardıń muskulları jaqsı rawajlanǵan. Tez yuguruvchi atlardıń muskulları uzın hám tıǵız talshıqlardan dúzilgen bolıp, tez qısqaruvshanlik qásiyetine iye. Odimlab juretuǵın atlardıń muskulları kalta hám qalın talshıqlardan dúzilgen, bul úlken tartıw kúshi talap etetuǵın islerdi biymálel orınlaw imkaniyatın beredi.
Atlarda oraylıq nerv sisteması basqa haywanlarnikiga salıstırǵanda jaqsı rawajlanǵan. Olarda shártli refleks adamdagiga salıstırǵanda tez tuwıladı, uzaq waqıt o'tlagan jayı, júrgen jolı hám búklemlerin eslab qaladı, oǵan jaqsı qaragan shaxslarǵa tez úyrenedi, qopol mámilede bolǵan shaxslardan júdá qorqadı.
Atlarda esitiw, kóriw, iyis hám tam biliw nervleri jaqsı rawajlanǵan. Uzaqtan kelgen dawıslardı jáne onı xarakterin sezedi, kóp dawıslar ishinen óz iyesiniń dawısın ajratadı, manosiga tushinadi. Sonıń menen birge ol bir neshe júz metr degi yavvoyi haywandı hididan sezedi, uzınıń jatatuǵın jayın, óz iyesin hidlab tapa aladı, 500 metrge shekem aralıqtaǵı zatlarnibemalol kórip, keshesi de jaqsı kóre aladı.
Júregi hám ókpesi jaqsı rawajlanǵan. Tek burni arqalı nápes aladı. Ókpesiniń kólemi 40 -45 l keledi, tınısh turǵanda 1 minutda 8-16 ret nápes aladı, islew dáwirinde ókpesiniń kólemi 2-3, dem alıw tezligi 4-7, ókpe ventilyatsiyasi 9 -12 ret asadı. Bul olardıń jumıs qábileti yoqori ekenligin kórsetedi. Júreginiń ortasha salmaǵı 3, 5-4, 5 kg, ortasha kólemi 4-5 l ga teńdey, tınısh turǵanda minutına 36 -44, salmaqli jumısların orınlawda 110 -140 ret qisqaradı. Tınısh turǵanda, bir minutda júregi arqalı 15-20 l, islegende bolsa 150 l qan ótedi, qanında sıltı hám gemoglobin statyası kóp.
Atlar tez háreket etip islew sharayatına maslasqan, sol sebepli azıq as sińiriw qılıw shólkemleri basqa awıl xojalik haywanlarinikiga qaraǵanda kólem tárepinen kishi, lekin jaqları, tisleri, shaynaw muskulları hám so'lak bózi áp-áneydey rawajlanǵan. Eger ıshıw ushın suw etarli bolsa, faxat qurǵaqlay ǵawısh menen azıqlanıp yura beriwi múmkin. Olar kovshovchi haywanlarǵa salıstırǵanda azıqtı jaqsı as sińiriw ete almaydı, lekin háreket qılıw ushın energiyanı tejab sarplaydı.
Atlar kóp jumıs orınlawǵa maslasqan. Olardıń jumıs orınlaw qábileti júriw tezligi hám miytinligine qaray belgilenedi. Júriw tezligi boyınsha hámme awıl xojalik haywanlarınan joqarı turadı, sekundına tort ayoqlab (galop) yugurib 17 m, odimlab 1, 4 m yuradi. Atlar basqa awıl xojalik haywanlarına salıstırǵanda uzaq jasaydı hám kóp isleydi, jaqsı azıqlanıw sharoytida 25-30 jasqa shekem jumıs qábiletin joǵatmaydı.
Atlardıń ıqlımǵa iykemlesiw (akklimitizatsiya) qábileti joqori, sol sebepli olar pútkil jer sharına keń tarqalǵan. Olar tańlaw hám juftlash natiyjasida tez ózgeredi, bul atlardıń jańa zatların jaratıw imkaniyatın beredi.
Atlar dem alıp turǵannan song kerishadi, 1-2 minut tereń nápes aladı, balası uqlayotgan bolsa oyatadı jáne onı da ózi qılıp atırǵan shınıǵıwdı orınlawǵa odaydı. Ag'anaganda qan aylanıw sisteması normallasadı. Atlar baylanıstırnmay asralganda ol bo'lmani ıqshamlı tutıp, bir shetke barıp tezaklaydi. Shıbınlardan saqlanıw ushın suwǵa túsip qornini batırıp turadı, qulınların shıbın kem bolǵan jerlerge baslap ketedi. Atlar rayon, shıq túsken payıtlarda jaylawda o'tlamaydi, shunki bunday waqıtta olarda iyis seziw qásiyeti yoqaladi Eger denesiniń qandayda bir jeri jaralanǵan yamasa yaralangan bolsa, erinleri menen sol yerni massaj etip ońlawǵa háreket etedi. Atlar adamlarǵa salıstırǵanda jer silkiniwin, sel keliwin 2-3 saat aldın sezedi, iyesiniń átirapından ketpeydi, jırtqish haywanlardan qorqlaydı.
Basqa awıl xojalik haywanlarına salıstırǵanda atlardıń ter bózi kóp bolıp, chopganda hám islegende pútkil denesi boylab terleydi. Bul organizmden aslamsha ıssılıq ajırasıwın támiyinleydi. Atlar tuberkulyoz keseli menen kesellanmaydi. Sebebi olardıń qanında immun denechalari júdá kóp boladı. Sol sebepli atlardıń qanınan qımbatlı biologiyalıq preparatlar tayorlanadi. Atlardıń yoqorida keltirilgen xojalik hám biologiyalıq qásiyetlerin jaqsı úyreniw-olardan hár túrlı maqsetlerde paydalanıw imkaniyatın beredi