Табиий фанлар факультети экология кафедрасининг 2016-2017 ЎҚув йилининг биринчи ярим йиллигида бажариладиган курс ишлари тўҒрисида маълумот

Atlardı kútimlew
Jas atlardıń jınıslıq yetilishi 6 -8 aylıqtan 12-18 aylıqǵa shekem bolǵan dáwirde júz boladı. Jınıslıq yetilishning dáslepki dáwirinde jas atlar denesiniń tez úlkenlashuvi gúzetiledi. Atlardıń ósiwi 5 jasqa shekem dawam etedi. Qulın tuwılǵannan keyin organizm dáslepki 2-3 kún dawamında qayta tiklena baslaydı. Bul dáwirde kaloriyali azıqlar menen azıqlantirilmasa, olardıń skeleti jaqsı o'smaydi, rawajlanbaydı.
Qulınlar ómiriniń dáslepki bir ayı dawamında onasini hár saatta emiwi kerek. Olar 1-1, 5 aylıqtan baslap ósimlikler menen, 2-sheshe aqırınan baslap bolsa koncentrat azıqlarǵa uyretila barıladı.
Qulınlar 6 -7 oyligida onasidan ajratıladı. Onasidan ajratılıwınıń eń jaqsı múddeti avgust -oktiyabr' ayları esaplanadı. Onasidan ajıratılǵan jas qulınlar sutkasına 4 ret azıqlantiriladi. Koncentrat azıqlar sutkasına 3 mezgil, pishen 3 mezgil, shireli azıqlar 2 mezgil beriledi.
Qulın - otning bir jasqa deyingi balası. 2 jaslisi “toy”, 3 jasdaǵısı “ǵunan”, 4 jaslisi “dónen”, 5 jastan keyin “ot” dep ataladı.
Nárenjan tuwılǵan qulınlardıń hár bir bası esabına ıssı suwǵa aralastırılǵan siyir suti beriledi. Bunda bir litr sutke 20 -25 gramm qant da qosıladı.
Oktyabrden tap yanvarǵa shekem er adam taylarǵa 100 kg tiri vaznga 2, 8, urǵashı taylarǵa hár 100 kg tiri vaznga 2, 5 azıq birligi beriledi.
Bunda hár bir azıq birligine 105-106 g hazmlanuvchi belok, 6, 5-7, 5 kal'tsiy, 5, 5-6 g fosfor hám 20 mg karotin tuwrı keliwi kerek. Dáslepki aylarda taylar ratsionining 50-60 payızın to'yimliligi boyınsha koncentrat azıqlar quraydı. Ratsiondagi turpayı azıqlar muǵdarı az-azdan asıp baradı. Jaz kúnleri qulınlar kúni menen jaylawda bolıp, tek kún júdá ısıp ketken waqıttaǵana at qoraǵa haydab kiritiledi, koncentrat ozuqlar menen boqiladi.
Atlardı at qoralarda taqasiz, kómekshi feyilsten erkin halda bagıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. At qoranıń jarıq, qurǵaqlay, samalsız hám taza bolıwı atlar sog'ligi ushın júdá paydalı bolıp tabıladı. Jaqtılıqta atlar organizminde element almasinuvi tezlashadi. Onıń ushın áynekler poldan 1-1, 5 m biyiklikte qurıladı. Temperatura 8-10ºS bolıwı kerek.
Ayǵırlardı zooveterinariya qaǵıydası tiykarında ozuqlantirish olardıń jınıslıq aktivligin asıradı. Ayǵırlardıń ratsionida masaqlı hám dukkakli pishenler, arpa jarma, geshir, jońıshqa, gósh-suyek hám qan onı, máyek hám basqa belok vitaminlar hám de mineral elementlarǵa bay bolǵan azıqlar bolıwı kerek. Olardıń hádden tıs semirib ketiwine jol qoymaw kerek. Aqırlarda mudami Lizun duzı bolıwı kerek. Ayǵırlardıń 100 kg tiri salmaǵı esabına sutkasına 2 kg azıq birligi tuwrı keliwi kerek.
Ayǵırlardıń jınıslıq múmkinshiliklerin kóbeyiwshi faktorlar quyash nurı, taza hawa, turaqlı háreket hám shomıldırıw bolıp tabıladı. Hawanıń ıssı hám suwıq kúnleri ayǵırlardı yayratishga shıǵarıw zárúr.
Jaz ayında ayǵırlardı 10 -12 minut 14-15ºS ıssılıqtan tómen bolmaǵan suwda shomıldırıw paydalı bolıp tabıladı. Hár kúni tazalaw, bir ayda bir ret tuyaqların kóriw, olar ósińki bolsa, kesip tazalaw zárúr. Bir kúnde 1-2 ret biyelerge qoyıp alıw múmkin. Bir háptede bir kún dem beriledi. Biyelerdiń buwazlıq dáwiri ortasha 335 kunni, ayırım jaǵdaylarda 315-350 kunni quraydı.
Er adam qulınlar urǵashı qulınlarǵa salıstırǵanda 1-2 kún keyin tuwıladı. SHuni búydew zárúrki, eger biye balasın júdá az kóterse, bul onıń keselligin ańlatadı. Buwazlıqtıń 7-8 ayında biyaning qorni osiladi, jelini úlkenlesedi, tez-tez siyadi, terleydi hám sharshap qaladı. Tuwıwına 2 ay qalǵanda biyeler barlıq jumıslarda azat etiledi, 15-20 kún qalǵanda bolsa tiyine ultaraq salınǵan turaqlı malqoralarǵa kóshiriledi. Qulınlawǵa 1-2 kún qalǵanda Biyaning jelini ko'pchib, jelin so'rg'ichlaridan jelimge uqsas suyıqlıq kela baslaydı. Tuwıw aldından tınıshsızlanadı, azıq yemay qóyadı. Qulınlaw 20 -40 minut dawam etedi, to'lg'oq 2-3 minutda qaytalanadı.
Qulın tuwılganidan keyin kindigi qornidan 5-6 sm tómenlewden taza sabaq menen baylanisıp, qayshında qırqıladı. Qırqılǵan jayǵa yad surkaladi. Eger biyaning joldasi 12 saat ishinde túspewa, veterinariya vrachiga shaqırıq etiledi.
Jańa tuwǵan qulındı biyaning ózi yalab quritadi. Jalaw processinde qulındıń terisi massaj etiledi, dem alıwı hám qan aylanıw funktsiyası shólkemleri kúshayadi, biyaning joldasi tez ajraladi`, jınıslıq shólkemleri normalastırıwadı. Jańa qulın tap ayaqqa turguncha biyaning jelin so'rgichlarini qıdıra baslaydı. Bunday waqıtta oǵan jay iyesi járdem beriwi kerek. Biyaning jelinin juwıp taslaw, so'rg'ichlarni súlgi menen súrtiw hám dáslepki sutti sog'ib taslawı kerek.
2. 3. Onasidan ajıratılǵan qulınlardı ósiriw hám asırawǵa qoyılǵan gigietik talaplar
Onasidan ajıratılǵan qulınlar birden yamasa ekinen etip bo'lmalarga jaylastırıladı, bo'lmadagi jaydı keńligi 9 m2 den kem bolmawi kerek. Bo'lmalar avtomatikalıq suvdonlar menen úskenelestirilgen, qurǵaqlay hám jarıq bolıwı kerek. Asırawdıń ózine túser bahasın tómenletiw maqsetinde olardı gruppa -gruppa etip bo'lmalarda asıraw múmkin. Bunda bo'lmalar zallarga bólingen bolıp, hár bir zal 75 m2 den kem bolmawi kerek.
Bunday zallarni hár birine birdey jinsdagi 10 -15 bas qulındı jaylastırıw múmkin. Bo'lmalarning tiyine poya yamasa aǵash qırındılarsınan ultaraq solinadi. Bo'lmalar azanda hám keshte, zallar bolsa asıraw dawamında 1-2 ret tazalanadı. Ultaraq hár kúni almastırıladı. Kulunlar da kúnine tazalanadı. Zallarning hawası taza hám qurǵaqlay bolıwı kerek, onıń ushın hawa ventilyatsiyasi jaqsı bolıwı kerek.
Onasidan ajıratılǵan qulınlar sapalı pishen hám ot onı menen azıqlantirilishi kerek, olarǵa o'tga bay bolǵan jaylawlar ajratıladı.
Koncentrat azıqalardan biyday kepagi, sulı, arpa kepagi, ayǵabaǵar gúnjarası beriledi. Ratsionda kal'tsiy statyası jetispese koncentrat azıqlarǵa hár bir bas esabına 20 -30 g den bar qosıp beriledi.
Jas taylar sutkasına 4 ret azıqlantiriladi: koncentrat azıqlar azanda, peshinda hám keshte beriledi, koncentrat azıqlar beriwde taylar oxurga baylanısadı (kúshlileri, kúshsizlerin siqib shıǵarmasligi ushın ). Pishen sutkasına 3 ret, shireli azıqlar 2 ret beriledi.
Kesh hám nárenjan bolıp tuwılǵan qulınlar bólek gruppalanadı, olardıń tiykarǵı ratsioniga sutkasına hár bir bas esabına 3-8 l den abrat yamasa ıssı suwǵa aralastırılǵan siyir suti qosıp beriledi. Bunda hár l sút esabına 20 -25 g den qant da qosıladı.
Taylar bir-birlerine jaqsı úyrenip ketgunlariga shekem olar úzliksiz túrde kuzatilib barıladı. Bunda 4-5 kúnden keyin (bir-birlerine jaqsı úyrengenlerinen keyin) olar jaylawǵa aylanıw ushın shiǵarıladı. Ayǵırshalar jaylawda biyachalardan bólek etip boqiladi. Taylar jaylawda jaqsı otlawı ushın olardıń toparsına aqta etilgen ǵarrı at qushib qóyıladı. Taylardı gruppa -gruppa etip asıraw kóbinese musallat tartiwshı hám gibrid atlardan shólkemlesken jılqıshılıqta qollanıladı. Hawa jaqsı kúnleri jas taylar kúni boyı jaylawda boqiladi.
Ósiriw dáwirinde ayǵırshalar hám biyachalarning rawajlanıwı bólek gúzetiledi. Ayǵırshalar biyachalarga salıstırǵanda azıqqa jáne onıń sapasına qatal boladı. Jaqsı azıqlanıw sharayatında ayǵırshalar rawajlanıwda biyachalardan ózib ketedi. SHuning ushın ayǵırchalarni azıqlantırıw norması biyachalarnikidan ústin bolıwı kerek. Bunday jaǵday tap olar 2 jasqa to'lgunlariga shekem dawam etiwi kerek. Intensiv shınıǵıw etdiriw dáwirine kelip ayǵırshalar hám biyachalarning azıqlantırıw norması derlik birdey boladı.

Oktyabrden tap yanvar' ayına shekem ayǵırchalarning hár 100 kg tiri salmaǵına 2, 8, biyachalarning hár 100 kg tiri salmaǵına 2, 5 azıqa birligi beriledi, yanvar' ayınan baslap bul kórsetkish 2, 5-2, 3 kg ni uyımlastırıwı kerek. Bunda hár bir azıqa birligine 105-106 g hazmlanuvchi belok, 6, 5-7, 5 g kal'tsiy, 5, 5-6, 0 g fosfor hám 20 mg karotin tuwrı keliwi kerek. Dáslepki aylarda taylar ratsionining 50-60% ini (to'yimliligi boyınsha ) koncentrat azıqlar shólkemlestiriwi kerek. Ratsiondagi turpayı azıqlar muǵdarı az-azdan asıp baradı.

Jaz kúnleri taylar kúni menen jaylawda bolıp, tek kún júdá ısıp ketken waqıtlardagina olardı asxanaǵa haydab kiritiledi, koncentrat azıqlar menen boqiladi. Joqarı azıqlantırıw normasında olar at qoralarda kóp saqlansa semirib ketedi, Konstitusiyası bosanıwadı. Taza hawada erkin háreket etip júriw dem alıwdı tereńlestiredi, ókpesi úlkenlesedi, súyeki bekkemlenedi, muskul hám shemirshekler jaqsı rawajlanadı, júrek hám qan aylanıw sisteması jaqsı rawajlanadı, gewdesi garmonik rawajlanıp, sog'ligi bekkemlenedi.
Eger xojalıqta tábiy jaylaw bolmasa, materiallıq jaylaw tashkil etip hár bir zagonni 2-4 gektar qılıw kerek. Bunday zagonlar kem degende 10 bolıwı kerek. Hár bir jas tay 1 den 2 jasqa shekem bunday jaylawlardan sutkasına 70 kg ot tutınıw etedi. Jasalma jaylawlar tábiy jaylawlardan sero'tligi, otning túrli-tumanlıǵı, aylar boyınsha otning bir tegisde ósiwligi hám otning artıwın basqarıw múmkinligi menen parıq etedi. Bunday jaylawlardı Ózbekstannıń suwǵarılatuǵın zonalarında shólkemlestiriw maqsetke muwapıq boladı.
Jas taylar bir-birine jaqsı úyrengenlerinen keyin olar gruppa -gruppa etip shınıǵıw etdiriladi. Bunday shınıǵıw etdiriw keńligi 15—20 m hám uzınlıǵı 800-1000 m bolǵan aylanba joldan ibarat arnawlı orınlarda ótkeriledi.
Ayǵırshalar hám biyachalar bólek-bólek gruppa etip hár bir zot ushın belgilengen arnawlı sxemada shınıǵıw etdiriladi. Shınıǵıwdı eki shabandoz basqaradi:birewi at menen gruppanıń aldında baradı, ekinshisi at menen gruppanıń artınan yuradi. Shınıǵıwdı birinshi kúnleri aralıqtıń uzınlıǵı 2-3 km den aspawı kerek. 10 -15 kúnden keyin aralıq 4-5 km ga uzaytırıladı. Jazda jas atlar hár saatta 10 -12 km aralıqtı hár túrlı allyurda basıwları kerek.
Jazdıń jıllı kúnlerinde shınıǵıw daǵı jas atlar oqar suwda cho'miltiriladi. Jas atlardıń tazalıǵina bólek itibar beriledi, 1-2 ayda tuyaqları tazalanıp, tegislep qirqilib turıladı.