Tabiiy fanlar fakulteti

Murakkab moddalar

Murakkab moddalar molekulasining tarkibi har xil element atomlaridan tuzilgan. Masalan, KOH, H₂SO₄, H₂O, HCl, Al₂O₃ va boshqalar.

Barcha murakkab moddalar asosan to’rt sinfga bo’linadi: oksidlar, kislotalar, asoslar va tuzlar.

Oksidlar

Biri kislorod bo’lgan ikki element atomlaridan tashkil topgan murakkab moddalar oksidlar deyiladi.

Oksidlarning umumiy formulasi R_xO_y. Oksidlarni nomlashda kimyoviy element nomi, kichik qavs ichida valentligi va oksidi deb nomlanadi. Cu₂O - mis(I) oksidi, CuO mis(II) oksidi, BaO bariy oksidi, Mn₂O₇ marganes (YII) oksidi.

Oksidlar to’rt turga bo’linadi: asosli, kislotali, amfoter va betaraf yoki tuz hosil qilmaydigan oksidlar. Bundan tashqari tarkibida kislorod tutgan boshqa birikmalar ham bor. Ularga peroksidlar va aralash oksidlar kiradi. Masalan, Na₂O₂, K₂O₂ va Mn₃O₄ , Pb₃O₄.

Asosli oksidlar.

Asoslar mos keladigan oksidlarni asosli oksidlar deyiladi. Faqat metallargina asosli oksidlar hosil qiladi.



VeO,CuO, CrO va MnO va boshqa ko’pgina metallarning oksidlari suv bilan ta’sirlashmaydi. Bunday metallarning gidroksidlari bilvosita usullar bilan, ya’ni tuzlarga kuchli asoslar ta’sir ettirib olinadi.

Asosli oksidlar metallarga bevosita kislorod ta’sir ettirib hosil qilinadi:

Ba’zi metallarga kislorod ta’sir ettirilganda avval peroksidlar hosil bo’ladi:

So’ngra bu peroksidlarga metall ta’sir etganda oksidlarga aylantiriladi:

Tuzlarni yoki gidroksidlarni parchalash jarayonida ham asosli oksid hosil bo’ladi:

Kimyoviy xossalari. Asosli oksidlar qattiq moddalardir. Ulardan ba’zilari suvda yaxshi eriydi.

I va II guruh asosiy guruh elementlari metallarining oksidlari VeO va MgO dan tashqari suv bilan ta’sirlashganda asoslar hosil bo’ladi. Qolgan guruhlardagi metallarning oksidlari suv bilan ta’sirlashmaydi:

Ular kislotali oksidlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi:

Asosli oksidlar kislotalar bilan ta’sirlashadi va tuz hamda suv hosil qiladi:

Kislotali oksidlar. Kislotalar mos keladigan oksidlarni kislotali oksidlar deyiladi. Kislotali oksidlar metallmaslarning oksidlari va ba’zi metallarning yuqori valentli oksidlari misol bo’la oladi: SrO₃;Mn₂O₇; MnO₃; V₂O₅;MoO₃;WO₃).Ularni angidridlar (suvsizlantirilgan kislotalar) deb ham yuritiladi.

Har bir kislotali oksidga kislota to’g’ri keladi:

Olinishi. Metallmaslarning kislorodda yoki havoda yonishi:

Murakkab moddalarning yondirilishi:

Kislotalarni qizdirish orqali suvsizlantirish:

Metallarga kislotalar ta’sir ettirish:

Metallmaslarga kislotalar ta’sir ettirish:

Xossalari. Kislotali oksidlar odatdagi sharoitda gazsimon (SO₂, NO₂, CO₂), qattiq holatda (P₂O₅, CrO₃, SiO₂, N₂O₅) uchraydi. Kislotali oksidlarni suv bilan o’zaro ta’siridan kislotalar hosil bo’ladi. Faqat kremniy(IY) oksidgina suv bilan o’zaro ta’sir etmaydi.

Ishqorlar ta’sir etganda kislotali oksidlarning tuzlari hosil bo’ladi:

Ma’lum sharoitda kislotali oksidlar tuzlar bilan ham ta’sirlashadi:

Amfoter oksidlar. Amfoter oksidlar (4-jadval) bir paytning o’zida ham kislota ham asos hosil qiladi. Bunday oksidlar ikki yoqlama xossaga ega. Amfoterlik xossalari ZnO, BeO, SnO, PbO, Al₂O₃, Cr₂O₃, SnO₂, PbO₂, GeO₂va MnO₂ da ham kuzatiladi(4-jadval).

4- jadval. Amfoter oksidlarning kislotalari va asoslari

Amfoter oksidlar	Asosi	Kislotasi*	Tuzdagi qoldiqning nomi
ZnO	Zn(OH)2	H2ZnO2	Zinkat
BeO	Be(OH)2	H2BeO2	Berillat
Al2O3	Al(OH)3	HAlO2 H3AlO3	m-alyuminat o-alyuminat
Cr2O3	Cr(OH)3	HCrO2 H3CrO3	m-xromit o-xromit
MnO2	Mn(OH)4	H2MnO3 H4MnO4	m-manganit o-manganit
SnO2	Sn(OH)4	H2SnO3 H4SnO4	m-stannat o-stannat
PbO2	Pb(OH)4	H2PbO3 H4PbO4	m-plumbat o-plumbat

*bunday kislotalar erkin holda mavjud emas.

Xossalari. Amfoter oksidlar suvda erimaydigan qattiq moddalardir.

Amfoter oksidlar ham kislotalar bilan va ham asoslar bilan o’zaro ta’sirlashadi va mos kislotalarining tuzlarini hosil qiladi:

Xrom(III) oksidi kislota va ishqor eritmalarida erimaydi. Lekin ishqorlarda yoki karbonatlar ishtirokida suyuqlantirilsa xromitlar hosil qiladi:

Betaraf oksidlar.Bunday oksidlar qatoriga indifferent, ya’ni tuz hosil qilmaydigan oksidlar kiradi. Ushbu oksidlar kislota ham asos ham hosil qilmaydi. Betaraf oksidlarga CO, NO,N₂O, SiOkabioksidlar kiradi.

Peroksidlar. Peroksidlar oq qattiq moddalardir. Bunday birikmalarni vodorod peroksidning H₂O₂tuzlari sifatida qaralishi mumkin.Peroksidlarga Na₂O₂, K₂O₂, BaO₂, ozonid birikmalar KO₃ kabi moddalarni olish mumkin.

Peroksidlar faol metallardan bo’lgan ishqoriy metallarning havoda yonishida hosil bo’ladi:

Aralash oksidlar. Bunday moddalar qatoriga oksidlarning aralashmasi yoki ularni tuzlar deb qarashga to’g’ri keladi. Masalan: Fe₃O₄, Pb₂O₃, Pb₃O₄, Mn₂O₃, Mn₃O₄, Co₃O₄. Bu oksidlar biror metallning tuzi ko’rinishida yozilsa Fe(FeO₂)₂, PbPbO₃, Pb₂PbO₄, Mn₂MnO₄ tuzlar sifatida yozilishi mumkin. Aralash oksidlar qatoriga shpinellar , ya’ni II va III valentli oksidlar aralashmasini ham kiritish mumkin. Masalan: FeO_*Al₂O₃, ZnO_*Al₂O₃, MgO_*Al₂O₃va boshqalar.