Tabiiy fanlar fakulteti

Hayvonlarning ko’payishi va rivojlanishi

Hayvonlarning ko‘payishi. Hayvonlar jinssiz va jinsiy ko‘payadi.

Jinssiz ko‘payish soddaroq tuzilgan umurtqasiz hayvonlarda uchraydi; va
asosan ikki xil usulda boradi. Bir hujayrali hayvonlarda jinssiz ko‘payish
ona organizmning teng ikkiga bo‘linishi, tuban ko‘p hujayralilarda esa
kurtaklanish orqali sodir boiadi. Kurtaklanishda ona organizmida kichikroq kurtakcha hosil boiadi. Kurtakcha о ‘sib, yangi organizmni hosil qiladi. Ko‘p marta boiinish orqali ko‘payishda ona organizmi juda ko‘p
bolakJarga boiinadi, har qaysi bolakdan yangi organizm hosil bo'ladi.
Bu xildagi boiinish yassi va halqali chuvalchanglar uchun xos. HayvonLaming jinssiz ko‘payishi ulaming tanasida juda ko‘p sonli ixtisoslashgan,
lekin boshqa hamma to‘qima va organlami hosil qila oladigan hujayralaming
bolishi bilan bog’liq. Jinsiy ko‘payishda maxsus jinsiy hujayralar - gametalar hosil bo'ladi; ular bir-biri bilan qo‘shilgandan so‘ng yangi organizm rivojlanib chiqadi.
Bir hujayralilarning gametalari bitta hujayradan yetishib chiqadi; ko‘p
hujayralilarning gametalari maxsus jinsiy bezlar - gonadalarda hosil
boiadi. Erkaklik urug' hujayralari - spermatozoidlar yoki mikrogametalar, urg‘ochi jinsiy hujayralar esa tuxum hujayra yoki makrogameta
deyiladi. Odatda spermatozoidlar tuxumhujayralarga nisbatan kichik bo'lib,
ingichka xivchini yordamida harakatlanadi. Tuxumhujayra yumaloq va
harakatsiz boiib, unda embrionning rivojlanishi uchun zarur oziq moddalar boiadi.
Urug’lanish jarayonida urug1 hujayra tuxum hujayra ichiga kirib, unirg yadro va sitoplazmasi bilan qo‘shi!ishi natijasida ikkita hujayradan bitta
yangi hujayra - zigota hosil bolishidan iborat. Zigotadan embrional
rivojlanish jarayonida yangi organizm hosil boiadi. Jinsiy ko‘payish jinssiz ko'payishga nisbatan organizm uchun bir qancha afzalliklarga ega.
Bir-biridan uzoq formalardan hosil bo'lgan jinsiy hujayralaming genlar
tarkibi har-xil bo’lganidan, ulaming qo‘shilishidan hosil boigan yangi organizmlaming ona organizmiga nisbatan yashovchanligi yuqori bo'ladi.
Bunday organizmlar tabiiy tanlanish jarayonida saqlanib qoladi va nasi
beradi.
Ko'pchilik hayvonlar ayrim jinsli bo'lib, ulaming urg‘ochilari va erkaklari bo'ladi. Ayrim jinsli hayvonlardao‘z-o‘zini uruglantirish yuz bermaydi.
Nerv organi va harakatlanish organlarining rivojlanganligi tufayli erkak
vaurg'ochi hayvonlaming bir-birini topishi osonlashadi. Kam harakat yoki
harakatsiz o ‘troq yashovchi hayvonlar esa ikki jinsli - germafrodit bo'ladi.
Umuman germafroditlik asosan sodda tuzilgan, kam harakat va o‘troq
yashovchi yoki parazit hayvonlar uchun xos. Faol harakatlanuvchi yuksak umurtqasizlar va hamma umurtqalilar ayrim jinsli bo'ladi. Chunki
hayvonlar kam harakat bo’lganidaikkijinsning bir-birini topishi qiyinlashadi.
Germafrodit organizm zarur paytdao'z-o'zini urug'lantirishi mumkin. Lekin
tabiatda bu xodisa kamdan-kam yuz beradi. Odatda ikkita germafrodit
individlar bir-birini urug‘lantiradi. Urug' hujayra tuxum hujayrani tashqi muhitda urug'lantirishi tashqiurug'lanish, organizm ichida urug‘lantirishi esa ichki urug'lanish deb ataladi. Tashqi urug‘lanish faqat suv muhitida bo‘ladi. Shuning uchun bunday urug‘lanish haqiqiy suv hayvonlar va suv bilan ko'proq bog'liq
bo‘lgan suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun xos. Haqiqiy quruqlik hayvonlari vaquruqlikdan suvda yashashga o‘tgan hayvonlarda faqat
ichki urug'lanish ma’Ium. Tashqi urug'lanadigan hayvonlar juda serpusht
bo‘ladi; ular juda ko‘p jinsiy hujayralar hosil qiladi. Chunki tashqi muhitda
jinsiy hujayralaming ко‘p qismi halok bo‘ladi. Ichki urug‘lanadigan hayvonlaming jinsiy organlari murakkab tuzilgan. Umurtqasiz hayvonlar orasida urug‘lanmagan tuxum hujayralardan ko‘payish - partenogenez ham ko‘p uchraydi. Partenogenez odatda ko‘plab qirilib ketadigan hayvonlar uchun xos. Bu xildagi kupayish qulay
sharoit bo'lganda qisqa vaqt ichida individlar sonini juda tez ortishiga
im kon beradi. Ayrim um urtqasiz hayvonlar faqat partenogenetik
urg‘ochilardan iborat. Odatda hayvonlarning partenogenetik nasli ikki jinsli
nasli bilan almashinib turadi. Hayvonlarning individual rivojlanishi urug'langan yoki partenogenetik tuxumni voyaga yetgan organizmga aylanish davri individual
rivojlanish, ya’ni ontogenez deyiladi. Ontogenez embrional (mo'rtakning
rivojlanishi) va postembrional (organizmning tug‘ilgandan yoki tuxumdan
chiqqandan keyingi) davrlami o‘z ichiga oladi. Embrional rivojlanish davri
tuxum qo'yuuvchilarda embirionning tuxumdan chiqishi, tirik tug‘uvchilarda
esa embrionning tug'ilishi bilan tomom bo‘ladi. Postembrional rivojlanish
hayvonlarda ikki yo‘l bilan boradi. Ко'pchilik hayvonlarda, masalan, ayrim
bo'shliqichililar, halqali va tugarak chuvalchanglar, o'rgimchaksimonlar,
chuchuk suvda yashovchi qisqichbaqasimonlar, ko'pchilik xordali laming
murtagidan embrional rivojlanish natijasida voyaga yetgan hayvonlarning
o‘ziga o'xshash organizm yetishib chiqadi. Bu tipdagi rivojlanish
o ‘zgarishsiz yoki to‘g ‘ri bevosita rivojlanish deyiladi. Boshqa hayvonlar (masalan, dengiz bo‘shliqichlilari, kо‘pchilik halqali chuvalchanglar,
dengiz qisqichbaqasimonlari va moluskalari, qanotli hasharotlar, ninaterililar) da embrional rivojlanish natijasida hosil bo‘Igan yosh organizm voyaga yetgan ota-ona organizmidan tana tuzilishi va hayot kechirish tarzi
bilan farq qiladi. Yosh organizm postembrional davrida bir necha
o ‘zgarishlardan keyin yetishgan ota-ona organizmga o'xshash bo‘lib qoladi.
Rivojlanishning bu tipi o'zgarishli rivojlanish yoki metamorfoz deyiladi.
Hayvonlaming rivojlanishi va o'sishi ular hayotining dastlabki davrlariga to'g'ri keladi. Tana qoplag‘ichi yumshoq bo‘Igan hayvonlaming
o'sishi to'xtovsiz, deyarli bir me’yorda boradi. Tugarak chuvalchanglar.
bug'imoyoqlilar va boshqa bir qancha hayvonlaming tanasi qattiq po‘st
bilan qoplangan. Qattiq po'st o'sishga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun bu
hayvonlaming o'sishi tullashdan so‘ng, ya’ni eski qattiq po ‘stni tashlagandan so‘ng boshlanib yangi po'st qotib o‘sishga to‘sqinlik qilguncha
davom etaveradi.

Xulosa.

Umurtqasizlar zoologiyasining faning keying istiqbollari butun jamiyat rivojiga hissa qo’shadi, chunki umurtqasiz organizmlar hayotning rivojlanishida axamiyat kasb etib ekologik piramidada asosiy o’rin egallaydi.

O’zbekistonda bu fanni o’rganish orqali bir qancha yutuqlarga erishildi. Ko’payish va rivojlanish bosqichi hayvonlar jinssiz va jinsiy ko‘payadi.
Jinssiz ko‘payish soddaroq tuzilgan umurtqasiz hayvonlarda uchraydi; va
asosan ikki xil usulda boradi. Bir hujayrali hayvonlarda jinssiz ko‘payish
ona organizmning teng ikkiga bo‘linishi, tuban ko‘p hujayralilarda esa
kurtaklanish orqali sodir boiadi. Kurtaklanishda ona organizmida kichikroq kurtakcha hosil boiadi. Kurtakcha о ‘sib, yangi organizmni hosil qiladi. Ko‘p marta boiinish orqali ko‘payishda ona organizmi juda ko‘p
bolakJarga boiinadi, har qaysi bolakdan yangi organizm hosil bo'ladi.
Bu xildagi boiinish yassi va halqali chuvalchanglar uchun xos. HayvonLaming jinssiz ko‘payishi ulaming tanasida juda ko‘p sonli ixtisoslashgan,
lekin boshqa hamma to‘qima va organlami hosil qila oladigan hujayralaming
bolishi bilan bog’liq. Jinsiy ko‘payishda maxsus jinsiy hujayralar - gametalar hosil bo'ladi; ular bir-biri bilan qo‘shilgandan so‘ng yangi organizm rivojlanib chiqadi.
Bir hujayralilarning gametalari bitta hujayradan yetishib chiqadi; ko‘p
hujayralilarning gametalari maxsus jinsiy bezlar - gonadalarda hosil
boiadi. Erkaklik urug' hujayralari - spermatozoidlar yoki mikrogametalar, urg‘ochi jinsiy hujayralar esa tuxum hujayra yoki makrogameta
deyiladi. Odatda spermatozoidlar tuxumhujayralarga nisbatan kichik bo'lib,
ingichka xivchini yordamida harakatlanadi. Tuxumhujayra yumaloq va
harakatsiz boiib, unda embrionning rivojlanishi uchun zarur oziq moddalar boiadi.
Uruglanish jarayonida urug1 hujayra tuxum hujayra ichiga kirib, unirg yadro va sitoplazmasi bilan qo‘shi!ishi natijasida ikkita hujayradan bitta
yangi hujayra - zigota hosil bolishidan iborat. Zigotadan embrional
rivojlanish jarayonida yangi organizm hosil boiadi. Jinsiy ko‘payish jinssiz ko'payishga nisbatan organizm uchun bir qancha afzalliklarga ega.
Bir-biridan uzoq formalardan hosil bo'lgan jinsiy hujayralaming genlar
tarkibi har-xil bo’lganidan, ulaming qo‘shilishidan hosil boigan yangi organizmlaming ona organizmiga nisbatan yashovchanligi yuqori bo'ladi.
Bunday organizmlar tabiiy tanlanish jarayonida saqlanib qoladi va nasi
beradi.
Ko'pchilik hayvonlar ayrim jinsli bo'lib, ulaming urg‘ochilari va erkaklari bo'ladi. Ayrim jinsli hayvonlardao‘z-o‘zini uruglantirish yuz bermaydi.
Nerv organi va harakatlanish organlarining rivojlanganligi tufayli erkak
vaurg'ochi hayvonlaming bir-birini topishi osonlashadi. Kam harakat yoki
harakatsiz o ‘troq yashovchi hayvonlar esa ikki jinsli - germafrodit bo'ladi.
Umuman germafroditlik asosan sodda tuzilgan, kam harakat va o‘troq
yashovchi yoki parazit hayvonlar uchun xos. Faol harakatlanuvchi yuksak umurtqasizlar va hamma umurtqalilar ayrim jinsli bo'ladi. Chunki
hayvonlar kam harakat bo’lganidaikkijinsning bir-birini topishi qiyinlashadi.
Germafrodit organizm zarur paytdao'z-o'zini urug'lantirishi mumkin.