Tadbiq etish

Jamiyatni axborotlashtirish – davlat uchun qimmatga tushadi. Lekin u, 
kompyuter 
dasturi 
qimmatga 
yaratilib, 
keyin 
undan 
foydalanish 
ommalashtirilgandan so„ng arzonlashadi. 
Jamiyatni axborotlashtirish: 
- 
mehnat 
texnologiyalarini, 
ishlab 
chiqarish 
vositalarini 
avtomatlashtirish; 
- 
ilmiy tadqiqot, loyiha, ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish; 
- 
aholiga xizmat ko„rsatishni avtomatlashtirish; 
- 
tashkiliy-iqtisodiy boshqarishni avtomatlashtirish; 
- 
ta‟limni va kadrlar tayyorlashni axborotlashtirish kabi sohalarini o„z 
ichiga oladi. 
Ta‟limda yangi axborot texnologiyalaridan fanlarni o„qitish va o„quvchilar 
egallagan bilimlarini nazorat qilishda foydalanish mumkin. 
Axborot texnologiyalari vositalarining markazida kompyuter turishi hech 
kimga sir emas. Hozirgi kunda kompyuterlardan ta‟lim tizimida asosan to„rt 
yo„nalishda: 
- 
o„rganish ob‟ekti sifatida; 
Ratsionalizatsilashtiruvchi
Yaratuvchi
Mehnatni, 
vaqtni,
moddiy 
ashyolarni 
tejaydi 
Chipta buyurtmasi, 
mehmonxona hisobi kabi 
tizimlar 
Axborot ishlab 
chiqaradigan, 
ulardan 
foydalaniladigan, 
insonni o‟z tarkibiga 
oladigan tizimlar 
Hozirgi kundagi axborot texnologiyalarining 
turlari 
 
Saqlovchi

---

- 
o„qitishning texnik vositalari sifatida; 
- 
ta‟limni boshqarishda; 
- 
ilmiy-pedagogik izlanishlarda foydalanilmoqda. 
O„quv-tarbiya jarayonida kompyuterlar asosan to„rt tartibda: passiv qo‘llash – 
kompyuter oddiy hisoblagich kabi; reaktiv muloqot – kompyuter imtihon oluvchi 
sifatida; faol muloqot – kompyuter talabaga yo„l-yo„riq berish va imtihon qilishda; 
interfaol muloqot – kompyuter sun‟iy aql sifatida, ya‟ni talaba bilan muloqot 
qilishda foydalaniladi. 
Ta‟limni avtomatlashtirish: 
- 
ta‟limda axborotlashtirish bo„g„inlarini ta‟minlash; 
- 
bilim berishni avtomatlashtirish; 
- 
ta‟limni avtomatlashtirishning me‟yoriy asoslarini yaratish; 
- 
telekommunikasiya tarmoqlarini joriy qilish; 
- 
ta‟minot ashyolarini yaratish kabilarni qamrab oladi. 
Ta‟limni avtomatlashtirish uchun: kompyuter, modem, dasturiy ta‟minot, 
matn konstruktorlari, modellar, axborotlar majmui va texnik ko„nikmalar 
trenajerlari zarur. 
Bugun O„zbekistonning umumiy o„rta ta‟lim maktablarida 1431 ta (2009 y/h.) 
kompyuter sinflari bo„lib, maktablarning 148 tasi Internetga ulangan. Respublika 
oliy o„quv yurtlarida 16000 ga yaqin shaxsiy kompyuterlar mavjud bo„lib, bu esa 1 
ta kompyuterga 14 nafar talaba to„g„ri kelishini bildiradi. Ushbu ma‟lumotlar 
asosida shuni aytish lozimki, mamlakatimiz ta‟lim tizimida Internet global 
tarmog„iga ulanish va undan ta‟lim-tarbiya jarayonida foydalanish uchun barcha 
zaruriy chora-tadbirlar yaratilmoqda. Shuni ta‟kidlash kerakki, oliy ta‟lim 
muassasalari ichida Guliston Davlat universiteti kompyuterlar bilan eng yaxshi 
jihozlangan ta‟lim muassasasi hisoblanadi. Ushbu universitetda 4-5 nafar talabaga 
bitta kompyuter to„g„ri keladi. Respublikada 675000 kompyuter Internetga ulangan 
bo„lib, undan hozirgi kunda 3,2 milliondan ortiq kishi foydalanadi. 
Ta‟lim va ayrim o`quv predmetlari (jumladan, ona tilini o`qitish) 
maqsadining ta‟lim tizimi hamda strukturasida egallagan muhim mavqeyi, ta‟lim 

---

maqsadining ta‟lim mazmuni, usuli, vositalari va pirovard natijasini belgilashda hal 
qiluvchi omil ekanligiga qaramay, mazkur muammo pedagogika, didaktikaga oid 
ilmiy adabiyotlarda kam o`rganilgan. Juda ko`p hollarda (jumladan, rus 
olimlaridan I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, V.V.Krayevskogo, V.S.Lednev, T.A.Ilina, 
Y.A.Komenskiy, Y.K.Babanskiy, M.A.Danilov, M.M.Potashnik, N.F.Talizina, 
N.V.Savin, L.M.Fridman, o`zbek olimlaridan O.R.Roziqov, A.Q.G`ulomov, 
R.G`.Safarova, S.Y.Og`ayev, B.R.Adizov, M.Saidov va boshqalarning ishlarida) 
bu masalani o`rganish ta‟lim mazmuni va usuli tadqiqiga qo`shib yuborilgan. 
Pedagogika hamda didaktika bo`yicha darslik va qo`llanmalarda ham ta‟lim 
maqsadi o`z-o`zidan tushunarli hodisa sifatida alohida tahlil etilmaydi. 
Vaholanki, ta‟lim maqsadi ta‟lim strukturasida markaziy o`rinlardan birini 
egallaydi. To`g`ri, didakt va metodistlarning ta‟lim maqsadi tadqiqiga kamroq 
e`tibor qaratishi ta‟lim maqsadining didaktlar ixtiyoridagi omil emasligi, odatda, u 
ijtimoiy buyurtma sifatida davlat va jamiyat tomonidan belgilanishi, tadqiqotchi 
va amaliyotchilarga go`yoki tashqaridan yuklatilishi bilan oqlanishi mumkindek 
ko`rinadi. Biroq mazkur masalani alohida olingan muayyan o`quv predmeti 
misolida tarixiy nuqtayi nazardan, shuningdek, ta‟lim maqsadidagi tadrijiylik 
hamda inkishof jihatlardan o`rganish davlat va jamiyat taraqqiyoti ahamiyatidagi 
zarur masalalardandir. To`g`ri, davlat va jamiyat ta‟lim maqsadini o`z taraqqiyoti 
davomida tug`ilgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun rasmiy ravishda 
belgilaydi. Biroq davlat va jamiyat ta‟lim maqsadini ijtimoiy buyurtma sifatida 
belgilashda, albatta, ta‟lim peshvolari qanday chora-tadbirlarni ilgari surishlariga 
tayanadi. Shuning uchun ta‟lim maqsadi muammosini har tomonlama o`rganish 
barcha davrlar uchun muhim ahamiyat kahhf etadi.
Ta‟lim maqsadi silsilasida ona tili ta‟limi maqsadi alohida o`rinda turadi. 
Chunki maktab ta‟limi ona tilini ta‟lim oluvchiga o` r g a t m a y d i - ta‟lim 
oluvchi ona tilini ta‟lim dargohiga kelgunga qadar biladi va undan o`z kundalik 
amaliy ehtiyojlarini qondirish uchun bemalol foydalana oladi. Ana shu o`rinda bir 
necha haqli savollar tug`iladi: Nega zamonaviy ta‟limning barcha tur, bo`g`in va 
bos`ichlari uchun ona tili ta‟limi umumiy va zaruriy o`quv predmeti sifatida 

---

majburiy kiritilgan? Ona tili ta‟limi nimaga xizmat qilishi kerak? Ilmiy 
grammatika, tilshunoslik ilmi asoslarini o`rganish uchunmi? Jamiyat a`zolarining 
barchasi tilshunos bo`lishi shartmi?!
Tilshunoslik fani va tilshunos tilga mutlaqo ta`sir o`tkaza olmaydi−til 
tilshunos va grammatiklar amriga buysunmaydi. Bu azaldan ma`lum oddiy 
haqiqat. Jamiyatda hamma madaniyatli kishilarning tilshunos bo`lishi shart ham 
emas. Demak, ta‟limning barcha tur, bo`g`in, bosqich va ko`rinishlarida ona tili 
ta‟limining o`ziga xos maqsadi va zarurati mavjud, zarurat esa o`rganilishi lozim. 
Bundan tashqari o`zbek sovet pedagogikasida uzoq muddat davomida 
"O`zbekistonda ona tili ta‟limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyin amalga 
oshirildi" degan g`ayriilmiy o`ydirma, o`zbek xalqi, uning uzoq tarixi va 
qadriyatlariga nisbatan noto`g`ri fikr hukmron edi. Buning sabablarini 
Prezidentimiz "bizning tariximizni boshqalar yozsa, boshqacha yozadi" degan 
xulosalarida va bu bo`limga peshlavha sifatida keltirilgan iqtibosda ochib bergan 
edilar. Zero, O`zbekiston Prezidenti ta`kidlaganidek, "qachongacha biz tariximizni 
birovlarning nuqtayi nazari, qarichi bilan baholaymiz?".
1
Bu so`zlar yog`dusida 
ona tilimiz − milliy o`zbek tilini o`qitish tarixiga nazar tashlash, bu til ta‟limida 
o`qitish maqsadining tadrijiy taraqqiyotini o`rganish muhim ilmiy-ma‟naviy 
ahamiyat kasb etishi tabiiy, albatta. Mana shuning uchun ushbu o`quv qo`llanma 
ona tili va adabiyot o`quv predmetining bo`lajak o`qituvchilarini ona (o`zbek) 
tilini o`qitishning turli davrlarda maqsadi, bugungi ta‟lim maqsadining uzoq 
ildizlari bilan tanishtirishni ko`zlab tuzildi. Unda ta‟lim tili sifatida ona (o`zbek) 
tilida ta‟lim tarixi, ta‟lim maqsadining tarixiy rivoji, milliy istiqlol sharofati bilan 
ta‟lim maqsadining tubdan yangilanishi, bu maqsadni to`la voqelantirish uchun ona 
tili ta‟limi nazariyasi va usuliyoti oldida turgan ayrim zarur vazifalar xususidagi 
mulohazalar ifodalangan. Shuningdek, unda: 
−"O`zbekistonda ona tili ta‟limi faqat Oktabr revolyutsiyasidan keyingina 
yo`lga qo`yildi", degan fikrning noto`g`riligi;
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. 11-б. 

---

−"ona tilida ta‟lim" va "ona tilini maxsus o`quv predmeti sifatida o`qitish" 
tushunchalari bir narsa emasligi; 
− ona tilida ta‟lim jarayonida ona tili ham o`qitilishi, bunday holatda ona tili 
va ta‟lim tili tushunchalari bir-biriga mos kelishi; 
−ona tili ta‟limining xat-savod o`rgatish, fikrni uqish va bayon qilish 
ko`nikmalarini shakllantirish kabi u m u m i y va uni maxsus - alohida o`quv 
predmeti sifatida ta‟limini talab etuvchi x u s u s i y maqsadlari farqlanishi; 
−ona tilida ta‟lim maqsadining tubdan o`zgarishi mazkur o`quv predmeti 
ta‟limi mazmuni, usuli, vositalarining ham tubdan yangilanishini talab etishi kabi 
masalalar batafsil bayon etiladi. 
Qo`llanma ikki bo`limdan iborat bo`lib, birinchi bo`limi ta‟lim maqsadi 
tushunchasi, uning ta‟lim mazmuni va usullari bilan aloqadorligini sharhlashga, 
ikkinchi bo`limi esa ona tilida ta‟lim va ona tili ta‟limi tushunchalarini farqlash, 
ona (o`zbek) tilida ta‟lim tarixi silsilasida ona tilini o`qitish maqsadidagi tadrijiy 
taraqqiyot masalalarini yoritishga bag`ishlanadi. 
Ta‟lim jarayoni – bu mohiyatan ta‟lim jarayoni ishtirokchilari –ta‟lim oluvchi 
(o`quvchi, talaba, shogird, izdosh, payrav; tarixan – murid) va ta‟lim beruvchi 
(o`qituvchi, muallim, murabbiy, ustoz: tarixan– pir, murshid)
1
orasidagi ta‟lim 
maqsadi asosidagi faol munosabatidir; ta‟lim bilan aloqador barcha munosabatlar, 
uning barcha qirralari ta‟lim ishtirokchilarida – ustoz va o`quvchida kesishadi. 
Inson barcha ijtimoiy munosabatlarning markazi, kesishish nuqtasi bo`lganidek, 
ustoz~o`quvchi ham barcha turdagi didaktik munosabatlarning kesishish 
nuqtasidir. Shuning uchun biz yuqorida ta‟lim maqsadi, uning mazmuni, usuli, 
vositalari, ularning o`zaro aloqadorligi masalalarini ko`rib o`tyotganda har doim
o`quvchi~ustoz munosabati masalalari bilan to`qnashdik. Chunonchi, ta‟lim 
maqsadining o`zi, eng avvalo, KIMni, qanday shaxsni yetishtirish masalasini 
o`rtaga qo`yadi. Bu shaxs kim? U O`QUVChIdir! Kim uni yetishtiradi, 
tarbiyalaydi? U esa USTOZdir! Ular o`zaro qanday munosabatda bo`lishi kerak? 
1
Biz bu atamalardan, asosan, ikkitasidan – o`quvchi va ustoz so`zlaridan foydalanamiz. 

---

Biz bu haqda yuqorida (ta‟lim usuli bilan bog`liq ravishda) ikki xil yondashish
mavjudligini va bu yondashishlarning har biri o`ziga xos shaxsni – 
– biri bilimdon, ijrochi, lekin mute, mo`min-qobil, passiv ijrochini, 
–ikkinchisi esa faol, bunyodkor, mustaqil ijodiy tafakkur sohibi bo`lgan