Tadbiq etish

tadbirkorni 
tayyorlashga qaratilganligi haqida suhbatlashgan edik. Haqiqatan ham, 
o`quvchi~ustoz munosabati ta‟lim jarayonining m a r k a z i y muammosi –ham 
ibtidosi, ham intihosidir. Ta‟lim maqsadi, ya‟ni jamiyatning tarbiya-ta‟lim 
natijasiga qo`ygan ijtimoiy talabi, birinchi navbatda o`quvchiga qanday yondashish 
va ustoz qanday bo`lishi kerakligini, kimni yetishtirishni belgilaydi. Undan 
keyingina o`quvchiga nimani berish (ta‟lim mazmuni), qanday berish (ta‟lim 
usuli), nimalar orqali berish (ta‟lim vositalari) masalalari turadi. Shuning uchun 
Prezidentimiz O`zbekistonda ta‟limning tub islohoti dasturi bo`lgan tarixiy 
ma‟ruzalarida bu masalaga alohida to`xtalib, jumladan, ustoz haqida shunday 
degan edilar: "O`qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab 
qilamiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o`zi ana 
shunday bilimga ega bo`lishi kerak."
1
Shuningdek, zamonaviy o`quvchiga talab 
ham bu ma‟ruzada "bilimga shanqoq, bilim olishni o`zining oily maqsadi qilib 
qo`ygan"
2
sifatida belgilanadi. Prezidentimiz o`quvchi-ustoz munosabatlariga ham 
alohida to`xtalib: "O`qituvchi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik 
o`rnini ongli intizom egallashi" lozimligini, "o`qituvchining bosh vazifasi 
o`quvchida mustaqil fikr yuritish ko`nikmalarini hosil qilishdan iboratligini" 
ta‟kidladilar
1
. Shuning uchun zamonaviy ta‟limda o`quvchi o`rganishga 
intiluvchan, bilimga tashna, ehtiyojli, ustoz esa uni bu qiziqish va izlanishlari sari 
san‟atkorona olg`a yo`llovchi, o`quvchining izlab topish baxtidan quvonishi va 
g`ururi uchun ilhombaxsh tashabbuskor, homiy va yetakchi bo`lmog`i lozim. 
Shundagina zamonaviy ta‟lim o`z maqsadiga yetishgan bo`lishi mumkin. Bunday 
1
Баркамол авлод орзуси. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000. – 13-b. 
2
O`sha asar. – 19-b. 
1
Баркамол авлод орзуси. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000. – 17-b. 

---

o`qituvchi va o`quvchini faylasuf shoir G`afur G`ulom mashhur "Yasha,- deyman, 
- o`g`lim! " she`rida ota va o`qil timsolida ajoyib tasvirlagan edi. 
Bu she`rda ulug`langan o`quvchining intiluvchanlik, bunyodkorlik, faollik 
pafosiga So`fi Olloyor tomonidan "ulug`langan" mo`min-qobillik, mutelik, qullik 
tushkunligi qarama-qarshi turadi. Bu ruhiyatni muallif "Sabotul ojizin" didaktik
asarida quyidagicha beradi: 
G`ulome oldi Abdullohi Ansor, 
Dedi: –Ey qul, otingni ayla izhor. 
Dedi: –Ey xoja, sen qo`ysang qayu ot, 
Mening otim o`shaldur, ey neku zot. 
Dedi: –Ey qul, sevarsan qaysi xo`rok? 
Dedi: –Sendin na teksa, behdur, ey pok. 
Dedi: –Qaysi kiyim ko`nglingda marg`ub? 
Dedi: –San qaysini bersang o`shal xo`b…
1
Bu ikki badiiy asarda tasvirlangan ikki turli shaxs ham o`quvchi ~ ustoz 
munosabati mahsulidir. Shu o`rinda haqli bir savol tug`iladi: O`quvchidan qanday 
shaxs yetishib chiqishi faqat o`quvchi~ustoz munosabatiga bog`liqmi? Mutlaqo 
bunday emas. O`quvchi ~ ustoz munosabati mohiyatan juda murakkab mexanizm, 
uskuna bo`lgan ta‟lim tizimining, davr didaktikasining bir murvati, bir bo`lagidir, 
xolos. 
Ta‟lim jarayoni o`ziga xos tizim bo`lib, uning tarkibiy qismlari sifatida biz 
yuqorida ko`rib o`tgan ta‟lim maqsadi (resp. o`quv predmeti maqsadi), ta‟lim 
mazmuni (o`quv materiali), ta‟lim usuli, ta‟lim vositalari, shuningdek, o`quvchi ~ 
ustoz munosabatilarini o`z ichiga oladi, didaktik qonuniyatlarga bo`ysunadi. 
Didaktik qonuniyatlar esa, o`z navbatida, ijtimoiy qonunlarning bir ko`rinishidir. 
"Ijtimoiy qonunlar tabiat qonunlari kabi haqqoniy va mutlaqdir. Ular inson ixtiyori 
va irodasiga bo`ysunmaydi, lekin ularni uqish, taraqqiyot yo`nalishida borib, 
ulardan amaliy foydalanish, ya‟ni qonuniyatlarga bo`ysunish orqaligina ularni 
1
Сўфи Оллоёр. Сабот ул-ожизин. (Нашрга тайёрловчилар: Ҳожи Пўлатқори Муҳаммад Али ва б.)− Т.: 
Меҳнат. − 1991.− 81- b. 

---

inson manfaatlariga bo`ysundirish, boshqarish insoniyatga ulkan imkoniyatlar 
bersa, zid harakat, qarshi borish, odatda, katta zararlar, inkor etish esa, tasavvur 
qilib bo`lmas fojialar keltiradi. Ijtimoiy qonunlarning ham, tabiat qonunlarining 
ham pirovard natijasi ma‟lum turdagi samaradorlikdir. Chunonchi, ma‟lum bir 
turdagi hosil olish uchun saralangan urug` tanlab, ishlov berilgach, yerga qadalsa, 
rivojlanish qonuniyatlariga uyg`un ravishda o`z vaqtida parvarish qilinsa, albatta, 
ko`p hosil–samara olinadi. Lekin bu jarayonning biror bosqichida tabiiy 
qonuniyatlardan atigi biri buzilsa, unga rioya qilinmasa, barcha mehnat barbod 
bo`ladi. Tabiat qonunlariga bo`ysunish hamma uchun tushunarli; lekin ijtimoiy 
qonunlarga bo`ysunish yoki bo`ysunmaslik oqibatlarini ko`rish ancha murakkab, 
buning uchun juda ko`p hollarda uzoq yillar kerak…"
1
Haqqoniy va mutlaq tabiatli 
didaktik qonunlarga ko`ra, davr talablari (ijtimoiy talablar va ijtimoiy 
taraqqiyotning mutlaq qonunlari bilan uyg`un bo`lgan) ta‟lim maqsadi bilan 
ta‟lim mazmuni, usuli va vositalari uyg`un bo`lgan taqdirdagina o`quvchi~ustoz 
munosabatilari unga uyg`un bo`la oladi va tizim tugallikka ega bo`ladi, o`z 
maqsadiga erishishi mumkin. Aks holda, chunonchi, o`simlikni yetishtirish davrida 
istagan bir bo`g`inda uzilish butun mehnatni zoye ketkizganidek, ta‟lim mazmuni 
yoki usuli va vositalarida, o`quvchi~ustoz munosabatlarida ta‟lim maqsadiga 
nomuvofiqlik butun didaktik jarayonni barbod qilishi muqarrar. Shuning uchun 
maqsad mustaqil fikrlovchi ijodiy tafakkur sohibini tayyorlash bo`lgach, ta‟lim 
mazmuni (o`quv materiali, o`zlashtirilishi zarur sanalgan bilimlar tizimi) pragmatik 
ahamiyatli, tatbiqiy, o`quvchi kundalik faoliyatida amalda qo`llay oladigan, ta‟lim 
usuli o`quvchini fikrlash, izlash va topishga undaydigan, ta‟lim vositalari darslik 
bilan cheklanib qolmay, o`quvchini axborot manbalari bilan ishlashga undaydigan, 
ustoz esa o`quvchining o`ta murakkab kuzatish, izlanish, topish, fikrlash va 
qo`llash jarayonining mohirona boshqara oladigan bo`lmog`i shart – didaktik 
tizimning barcha bo`g`inlari bir-biriga muvofiq bo`lib, biri ikkinchisini to`ldirib 
borishi zarur.
1
Неъматов Ҳ., Ширинова Н. Пурсамар қонун// газ. Бухоронома.2010. 81-сон.20 октябрь
(
http://www.buxoronoma.uz/cgi-bin/main.cgi?lan=u&nom=279&id=3082
) 

---

Yuqorida bir necha marta takrorlaganimizdek, bu juda murakkab va ancha 
vaqt-u mehnatni talab qilidigan jarayondir. Xususan, maqsad~mazmun~usul~