Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

2-йўл: амалий креатив фикрлаш кўникмаларини ривожлантириш. Педагоглар 
талабаларда 
креатив 
фикрлаш 
кўникмаларини 
шакллантириш 
ва 
ривожлантиришда кўрсатмали метод ва усуллардан фойдаланади. Бу ўринда 
саволлардан фойдаланиш фақат қисқа муддатда ёрдам бериши мумкин, бироқ, 
талабаларда интерфаоллик ва киришимлиликни ривожлантирмайди.
Патти Драпеау ўз асарида бир қатор талабаларда интерфаоллик ва 
креатив фикрлаш кўникмаларини ривожлантиришда самарали бўлган йўл ва 
методларни келтириб ўтади. Хусусан: 
- Веб-сайтлар билан ишлаш; 
- визуаллаштириш; 
- барча нуқтаи назарларни инобатга олиш;
- муҳим ғояларни турли вазиятларда ва ўринли қўллаш (ғояни бошқа 
шароитга кўчириш – трансформация); 
- рамзийлаштириш каби йўллар;
- “Ақлий ҳужум”; 

---

45 
- “Кейс-стади” каби методлар
15
. 
3-йўл: креатив фаолият жараёнларни ташкил этиш. Мазкур йўл талабаларни 
муаммони ечиш ва инновацион ғояларни илгари суриш жараёнида креатив, 
ижодий фикрлашга урғу беради. Мазкур жараёнларда креатив метод ва 
усуллар фаол қўлланилмаса-да, креатив фикрлаш юз беради. М: “Юрак ва қон 
айланиши тизими ўртасидаги боғлиқликни топиш” (Isaksen & Treffinger, 1985). 
Топшириқни бажарар экан, талабалар одамнинг қон айланиши тизими билан 
боғлиқ турли муаммоларни таҳлил қилади. Натижада ушбу жараёнда кўп 
томонлама фикрлаш, мушоҳада юритиш рўй беради. 
4-йўл: креатив маҳсулот (ишланма)лардан фойдаланиш. Бу йўлни 
тутишда педагог талабаларга “Одамнинг қон айланиш тизими” мавзусида
Power Point дастури ёки мультимедия ёрдамида тақдимотни яратиш 
топшириғини бериши мумкин. Тақдимотни тайёрлаш жараёнида талабаларда 
креатив фикрлаш кўникмалари фаол ривожланади.
Талабалар ўзларининг креатив фикрлаш қобилиятларини қулай муҳитда 
тўла намоён қилишлари мумкин. Агар талабаларда муваффақиятсизликка 
учраш қўрқув ҳисси мавжуд бўлса, фикрни нотўғри ифодалашдан 
ҳадиксирасалар, танқидга учрасалар бундай вазиятда уларда креатив фикрлаш 
кўникмаларини самарали шакллантириш ёки ривожлантириш мумкин 
бўлмайди. Талабаларда креативликни одатга айлантириш орқалигина креатив 
фикрлаш кўникмасини муваффақиятли шакллантириш мумкин. 
Бу жараёнда улар томонидан мавзу мазмунининг пухта англаниши ва 
креатив фикрлаш кўникмаларини баҳолашда қўлланиладиган метод ва 
воситалар (3-мавзу) муҳим аҳамият касб этади
16
.
Шахсан Сиз нима деб ўйлайсиз: олий таълим муассасаларида талабаларни 
креатив фикрлашга ундаш жараёнида мазкур йўллардан қай тартибда 
фойдаланиш кутилган натижаларни кафолатлайди. Бу ўринда Патти Драпеау 
қуйидаги маслаҳатни беради: “Бир манзилдан иккинчи манзилга бориш учун биз 
икки ва ундан кўп йўналишларни босиб ўтамиз. Бу фикр қуйида билириладиган 
кўрсатмаларга ҳам тааллуқлидир. Ўқитувчи дарс жараёнида бир ёки бир нечта 
(юқорида келтириган) йўллардан фойдаланиши мумкин. Ўқитувчи креатив 
фикрлаш кўникмаларини шакллантирувчи феъллларни (1-йўл) қўллашга қарор 
қилса, у бевосита креатив муаммоларни ҳал этиш (3-йўл) устида иш олиб 
бораётган 
талабаларни 
креатив 
фикрлаш 
стратегиялари 
(2-йўл)дан 
фойдаланишга ҳам самарали жалб этади. Дарс эса креатив маҳсулотни (4-йўл) 
ишлаб чиқиш билан якунланади. Креатив фикрлаш жараёнини моҳиятини 
ёритувчи харита ўқитувчиларга дарс жараёнида намоён бўладиган креативлик 
даражаси, турини аниқлашга ёрдам беради”
17
. 
15
Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and 
problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – р. 8-10. 
16
Ўша асар. – 10-бет. 
17
Ўша асар. – 12-бет.

---

46 
Кўп ҳолатларда ўқитувчилар ҳамда талабаларнинг ўзлари ҳам шундай 
саволга дуч келишади: креатив фикрлаш жараёнининг одат сифатида намоён 
бўлишига эришиш мумкинми? Бу ўринда Патти Драпеау шунай фикрларни 
илгари суради:
“Мия тадқиқотлари креатив фикрлаш кўникмасини 
ривожлантириш усуллари ва уни қандай қилиб одатга айлантириш 
мумкинлигини тушуниш имконини беради. Креативлик миянинг олд (ғоялар 
юзага келадиган) ва чекка (таҳлил қилиш) соҳаларининг ўзаро мувофиқликда 
ишлаши ва допамин (кишининг ўзини яхши ҳис этишига ёрдам берувчи) 
моддасининг ишлаб чиқарилиши натижасида рўй беради. Таълим олиш мияда 
кичик бурмаларининг пайдо бўлишига олиб келади ҳамда миянинг фаол ишлаши 
натижасида бу жараён кучаяди. Инсон мияси образ, башорат, хис туйғу, 
эмоция ва маъно бой маълумотлар олишни маъқул кўради. “Агарда маълумот 
ҳеч қанай ҳиссиёт ва фикрий жараёнлардан ҳоли бўлса, у мияда сақланмайди” 
(Willis, 2006, p. 44). Бироқ, креатив фикрлаш мияда унинг “таълим олиш ва 
ўрганиш методларига зид бўлган” янги усулларни қўллаш ва ноанъанавий, 
оргинал ғояларнинг ишлаб чиқилишини тақозо этади (DiSalvo, 2011, 1-боб). 
Креатив фикрлаш кўникмасини машқ қилдириш натижасида талабалар 
фақатгина ўрнатилган алоқаларга таянибгина қолмай, балки мияда янги, 
маънога бой алоқаларни ўрнатиш, янги ғояларни ишлаб чиқиш ва янгича 
фикрлашга мойил бўладилар. Доимий равишда олиб борилган машқлар 
натижасида янгича креатив фикрлаш одатий ва автоматик характерга эга 
бўлади. Инсон мияси доимо тўғри ишлашга одатланган, яъни, мия учун фақат 
биргина тўғри жавоб мавжуд бўлади. Ваҳоланки, бу креативлик эмас. 
Креативлик – талабаларнинг ўз қарашларини ҳимоя қилиш жараёнида барча 
жавоблар тўғри бўлиши мумкин дегани. Креативлик муҳитига сингиб кетиш 
саналади. Шу сабабли креатив фикрлашни одатга айлантириш учун 
талабалар мазкур жараёнга ишонч билан қарай олишлари лозим. 
Талабалар 
креативлик 
рағбатлантирилса 
ва 
самимий 
муҳит 
яратилсагина, креатив фикрлашни одатга айлантира оладилар. Креатив 
муҳитда ўқитувчи ва талабалар бошқаларга нисбатан самимий муносабатда 
бўлишни ва уларнинг фикр мулоҳазаларини ҳурмат қилишни ўрганадилар. Хато 
қилишдан ёки муваффақиятсизликка учрашдан қўрқиш, ҳаддан ташқари 
бахоларга эътибор қаратиш, бошқалардан ажралиб туриш, менсимаслик ва 
танқидга учрашдан, камситилишдан қўрқиш хисси мавжуд талабаларда 
креативлик одатга айланмайди. Креативликни одатга айлантириш, 
талабаларнинг ўқишдаги мувафаққият ва ўз-ўзига бўлган ҳурматни ошириш 
фақатгина креатив фикрлашни мувофиқ равишда қўллаш орқали ва соғлом 
муҳитдагина эришиш мумкин”
18
. 
18
Ўша асар. – 12-13-бетлар.

---

47 
Хорижлий педагоглар, хусусан, Патти Драпеаунинг фикрича, бир 
шахснинг, айниқса, ўқитувчининг креативлиги бошқа (талаба)ларни ижодий 
жараённи ташкил этишга руҳлантиради.
“Креативлик юқумлилик хусусиятига эгадир; креатив бўлиш учун киши 
кўпроқ креатив инсонлар билан мулоқот қилиши ва ҳамиша изланишда бўлиши 
лозим. Ҳар қандай кўникмани шакллантириш мумкин бўлганидай, креатив 
фикрлаш қобилияти ёки кўникмасини ҳам ривожлантириш мумкин. Бу 
талабаларга ҳам тааллуқли бўлиб, креативлик устида ишлаш талабаларга 
ноодатий тарзда фикрлашга ёрдам беради. Бироқ, талабаларни руҳлантириш 
ва креатив бўлишга ундаш ўқитувчининг қай даражада малакали эканлигига 
боғлиқ. Креативлик бўйича олиб борилган тадқиқотлар ва креативлик 
назариячиларининг 
ишлари 
талабаларда 
креативлик 
кўникмасини 
шакллантиришда қўлланма сифатида хизмат қилади (2.1-жадвал). Бу 
аудиториядаги муҳит, талабаларда фикрлаш тарзининг шаклланиши, 
ўқитувчининг ёндашув ва стратегиялари элементларини ўз ичига олади”
19
.