Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

2.2–жадвал. SCAMPER стратегиясини қўллаш асосида
креатив фикрлаш кўникмасини ривожлантириш
25
 
 
SCAMPER мнемоник схемасидан мослашувчан фикралаш кўникмасини 
шакллантиришда фойдаланиш 
SCAMPER 
Саволлар 
Вазифалар 
Substitute 
(алмаштирмоқ/ўзгартирмоқ) 
Агар 
шоколаднинг 
ўрнига 
ванилладан 
фойдаланилса 
қандай пирог хосил бўлади?
Вариантлар 
рўйхатини тузинг 
ва ундан бирини 
танлаб олиб, 
расмини чизинг. 
Combine (бирлаштирмоқ) 
Агар шоколадли пирог
қаймоқли 
крем 
билан 
безатилса, қандай таъмга эга 
бўлади?
Вариантлар 
рўйхатини тузинг 
ва ундан бирини 
танлаб олиб, 
расмини чизинг. 
Adapt (мослаштирмоқ) 
Юмалоқ пирог шаклини қандай 
ўзгартириш мумкин?
Вариантлар 
рўйхатини тузинг 
ва ундан бирини 
танлаб олиб, уни 
тарифланг. 
Maximize/minimize 
(максималлаштирмоқ/ 
минималлаштирмоқ) 
Пирогнинг энг кичик/катта 
бўлаги қандай шаклга эга?
Вариантлар 
рўйхатини тузинг 
ва ундан бирини 
танлаб олиб, уни 
тарифланг. 
Put to other uses (бошқа 
соҳа/усулда қўллаш) 
Шоколадли пирог билан яна 
нималар қилиш мумкин?
Вариантлар 
рўйхатини тузинг. 
Eliminate (олдини олмоқ) 
Шоколадли 
пирогга 
шакар 
солиш эсдан чиққанда нима 
бўлар эди?
Вариантлар 
рўйхатини тузинг. 
Rearrange 
(қўлланилишини 
ўзгартириш) 
Шоколадли пирогни инсонлар 
таом 
ўрнида 
истеъмол 
қилсалар қандай натижага 
олиб келар эди? 
Вариантлар 
рўйхатини тузинг 
 
24
Ўша асар. – 18-21-бетлар. 
25
Ўша асар. – 21-бет. 

---

54 
Ўзига хослик 
Ўзига хослик ноодатий ғоялар ўйлаб топиш кўникмасидир. Ўқувчилар 
ўзларида аввал мослашувчанлик ва равонлик кўникмаларини шакллантириб, сўнг 
нооодатий, оригинал ғояларни кашф этиш кўникмасини ҳосил қилишлари 
лозим. 
Равон 
фикрлаш 
кўникмаси 
ўқувчиларда 
оригиналликни 
ривожлантиришда бошланғич ва асос солувчи қадам бўлиб хизмат қилади; 
агарда талаба кўп ғояларни ўратага ташласа, улардан бир ёки иккитаси 
албатта бошқа талабанинг ғояси ҳам бўлади (Simonton, 1999). Мослашувчан 
фикрлаш ўқувчиларга уларниннг ҳар бир ғоялари бир-биридан фарқланишини 
кўриш ва англаш имкони беради; уларнинг орасида ҳаммасидан ажралиб 
турувчи ғоя бўлса, демак ана шуниси оригинал (ўзига хос) ғоя ҳисобланади. 
Талабалар оригинал ғоя контекстадан келиби чиқиши лозимлигини 
англашлари лозим. Ғоя бир дарс жараёнида, биргина шароитлар ва бир вақт 
оралиғида тақдим этилиши лозим. Талабаларда ровон фикрлаш ва 
мослашувчанлик кўникмаларини шакллантириш жараёнида ўзига хос тарзда 
(оригинал) фикрлаш тўғрисида ҳам маълумот бериб ўтиш лозим. Масалан, 
талабаларни “ақлий ҳужум” стратегияси ёрдамида очарчиликка қарши 
курашиш мавзусида муаммонинг ечими рўйхатини тузиш (равонлик), сўнг 
берилган ғояларни бир неча категорияларга бўлиб чиқиш (мослашувчанлик) ва 
улардан қай бири ўзига хос (оригиналлик) ғоя эканлигини аниқлаш талабаларда 
шаклланган кўникмаларнинг бир пайтнинг ўзида қўлланилишини кўрсатиб 
беради. (Мазкур ёндашув Иқтидорлилар инсонларнинг кенг фикрлаш модели 
асосида яратилган; Schlichter, 1986).
Мослашувчан 
фикрлаш 
кўникмасини 
шаллантиришда 
талабалар 
қизиқишлари ва маданий қарашларидан фойдаланиш уларда оригиналликни 
тарбиялашда катта самара беради. Майн шаҳрида истиқомат қилувчи ўрта 
таълим мавтаби ўқитувчиси мазкур стратегияни ўқувчиларда ўзига хос 
(оригинал) тарзда фикрлаш кўникмасини шакллантиришда қўллаган. У 
равонлик ва мослашувчанлик бўйича машқ ва ўйинларни ўз ичига олган электрон 
дастур ишлаб чиққан. Ўқувчилар берилган вазифаларни PowerPoint 
презентацияси, портфолио ёки бошқа шаклда бажариш танловига эга эдилар. 
Талабалар натижаларни қўшиқ PowerPoint презентацияси шаклида тақдим 
этдилар. Бундай ёндашув асосида ишлаб чиқилган кейинчалик ўқитувчи ва 
ўқувчилар орасида машҳур бўлиб, у вазифа мазмунини чуқур англаш ва 
натижаларни оригинал тарзда бқжқри кўникмаларини шакллантиришда ўз 
самарасини кўрсатди.