Tajriba ishi. Tog‘ jinslarining hajmiy og‘irligini hisoblash

Bu yerda: m-qatlamni qazib olish buyicha quvvati, m
q_o-nisbiy maksimal cho’kish.
-qatlamning yotish burchagi,gradus.
Tayanch bosim hududidagi cho’kishni taqsimlanishini xarakterlovchi S(z)-koeffitsientlari 4.1 jadval bo’yicha aniqlanadi.
a S(z_I), b S(z_II), cS(z_III) vad S(z_IV) Jadval ko’rsatkichlari Z=x/L₃ orqalianiqligi 1-chi songacha bo’lgan aniqlikda aniqlanibΙ, ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV vertical chiziqlarning yer yuzasi bilan kesishish nuqtasi orqali aniqlanadi.7.1girafikdagi x₁,x₂,x₃ va x₄ nuqtalar aniqlanadi.
7.1Jadval
Vertikal chiziq nuqtalaridagi S(z) koeffitsiyentlarni aniqlash

Qiya chiziqlar	Vertikal chiziq nuqtalaridagi S(z) koeffitsiyentlar
	V	IV	III	II	I
1-B	0
2-B	0
3-B	0
4-B	0
5-B	0
6-B	0
7-B	0
8-B	0
9-B	0	0	0	0	0

Ko`mir konidagi yarimulda uzunligi grafik usulda (7.1 rasm) yoki formula bo’yicha aniqlanadi.

L₃Hctg₀ctg₃) (7.4)


Bu yerda :H-foydali qazilma qatlamining yotish chuqurligi, m
₀- foydali qazilma qatlami yotishining chegaraviy burchagi;
₃-to’liq siljishlar burchagi, gradus.
Foydali qazilma qatlami yotishining chegaraviy burchagi _o va to’liq siljishlar burchagi ₃ ko’mirni qazib olish va sifatiga “Ko’mirning yer osti qazib olishda bino, inshootlar va tabiiy obyektlarni ishlatishdagi qoidalari” bog’liq jadvaldan topiladi.
Ko`mir konidagi vertikal deformasiyalar qatlamlar orasidagi intervallar o’rtasidagi tayanch bosim hududi bir turdagi fotdali qazilmalarda quyidagicha hisoblanadi
<sub>z</sub>(<sub>i</sub><sub>i-1</sub>)/ H, (7.5)
Bu yerda: <sub>i</sub>, <sub>i-1</sub>vertikal liniyalardagi cho’kish qo’shilgan nuqtalari (Ι, ΙΙ, ΙΙΙ);
H-vertikal kesimlar grafik usulda topiladigan yoki aniqlanadigan vertikal nuqtalar orasidagi masofa.
Cho’kishlar va vertikal deformatsiyalarni hisoblash natijasini jadval ko’rinishida ifodalanadi. 4.2 va 4.3.jadval.
7.2 Jadval
Qazib olish ishlari ta`sirida cho`kish

Qiya chiziqlar	Vertikal chiziqlar nuqtasining cho`kishi, mm
	V	IV	III	II	I
1-B
2-B
3-B
4-B
5-B
6-B
7-B
8-B
9-B

7.3Jadval
Qazib olish ishlari ta`siridagidagi vertikal deformatsiyalar

Qiya chiziqlar	Vertikal chiziqlar nuqtalaridagi deformatsiyalar, ×10^-3
	V	IV	III	II	I
1-B
2-B
3-B
4-B
5-B
6-B
7-B
8-B
9-B

Ishni bajarish uchun metodik qullanmalar
Vazifa:
1. Tayanch bosim hududidagi tog’ jinslarining kutilgan cho’kishi va vertikal deformatsiyalarini aniqlang.
2.Birinchi bandidagi olingan ma’lumotlardan foydalanib, interpolyatsiya metodini qo’llab vertikal deformatsiyalar va cho’kishlar izoliniyalarini quring.
Berilgan ma’lumotlar:
Berilgan ish talabaning ishlab chiqarish amaliyoti o’tilgan korxona sharoiti asosida bajariladi. Hisob o’lchamlari, olib borilgan ish chuqurligi (H), olingan qatlam quvvati (m), chegaraviy burchagi (_o), to’la siljishlar burchagi (₃), qatlamning tushish burchagi (), va nisbiy maksimal cho’kishlar kattaligi (q_o), talaba tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqarish amaliyoti o’talgan konkorxonasi materiallaridan topiladi.
Ishni bajarish tartibi.
1. 7.1 formuladan tayanch bosim maydoni kattaligini aniqlash, qatlam ustudagi olinmagan chegara qismi uzunligiga teng ravishda hisoblanadi.
2. Yuqorida ko’rsatilgan metodik qo`llanmadan foydalanib tayanch bosim hududida massiv vertikal deformatsiyasi hisoblanib grafik quriladi. Masshtab tayanch bosimi maydoni uzunligi va olib borilgan ishlar chuqurligiga bog’liq xolda mustaqil ravishda tanlanadi.
3. 7.2 formuladan yer yuzasining maksimal cho’kishi hisoblanadi.
4.qatlam nuqtalari uchun tayanch bosim hududida cho’kishlarni hisoblash. Tayanch bosim hududidagi cho’kishlar taqsimlanishini xarakterlovchi S(z) koeffisientini 7.1 jadvalidan aniqlanadi. Ko`mir konidagi yarimmulda uzunligi grafik yoki formula usulidan foydalanib aniqlanadi (7.4).
Cho’kishlarni hisoblash natijalari jadval tarzida ifodalash (7.2).
5.Tayanch bosim hududida qatlam nuqtalari orasidagi intervallar o’rtasi vertikal deformatsiyalarini hisoblanadi (7.5). Vertikal deformatsiyalarni hisoblash natijalarini jadval tarzida ifodalanadi (7.3).
6. (7.2) va (7.3) jadvallarida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib cho’kish va vertical deformatsiyalar izoliniyalarini (7.1) rasmdagi sxemadan foydalanib quriladi. Sxemadagi oraliq mustaqil ravishda vertical deformatsiyalar vacho’kishlar ko’rsatkichiga bog’liq xolda mustaqil ravishda tanlanadi.
Mustaqil bajarish uchun masalalar.
1. Tayanch bosim hududidagi tog’ jinslarining kutilgan cho’kishi va vertikal deformatsiyalarini aniqlang.
2.Birinchi bandidagi olingan ma’lumotlardan foydalanib, interpolyatsiya metodini qo’llab vertikal deformatsiyalar va cho’kishlar izoliniyalarini quring.

	Variantlar
	1.	2.	3.	4.	5.
Kon laximi joylashgan chuqurligi H, m.	400	450	500	400	500
Olingan qatlam quvvati, m.	300	350	300	350	400
CHegaraviy burchagi, o grad.	70	60	70	65	70
To’la siljishlar burchagi, 3 grad.	70	60	70	65	70
Qatlamning tushish burchagi,grad.	30	25	30	25	30

TAJRIBA ISHI № 17
Katta chuqurlik sharoitlarida yuqori kon bosimi hududini tuzish.
Ishdan maqsad:1.Chuqurlik katta bo’lgan sharoitlar uchun yuqori kon bosimi hududini yaratish metodikasini o`rganish.
2.YKB hududini barpo etishda ilmiy ko'nikmalarga ega bo'lish va ko'mir qatlamining chekka qismlari va butunlirning chetki qismlaridagi ko'mir va gazlarning to'satdan xavfli o`pirilishlari haqida malumotlarga ega bo’lish
Nazariy qism.
Ko'mir aralashmali qatlamlarda qoldirilgan butunlikning chetki qismlarida yuqori kon bosim (YKB) hududi yoki kuchli opirilish (qulab tushish) xavfi mavjud hududlar yuzaga keldi.
Hozirgi vaqtda to`satdan o`pirilish havfi mavjud bo`lgan ko`mir va gaz qatlamlarida yer osti konchilik ishlarining marksheyderlik ishlarida normativ huquqiy xujjatlarga «Katta chuqurlik sharoitlari uchun YKB hududi chegarasini qurish. KD 12.07.301-96 metodologiyasi» mos tushadigan YKB hududi ishlab chiqiladi.
Bunday vaqtda “butunlik” va “qatlamning chetki qismi” tushunchalari farqini kuzatamiz. Butunlik deb YKB hududini qurishda ko`mir qatlamini qazib olinmay tashlab ketilgan qismiga aytiladi. Butunlikning eng kichik o`lchami L,2l dan oshmaydi. Bu yerda l-tayanch bosim hududi kengligi, qazib olinayotgan qatlam chuqurligi, qalinligi va qoldirilayotgan buitunlikka bog`liq holda aniqlnadi. Qatlamning chetki qismi ko`mir qatlamining qazib olinmay qolgan qismiga aytiladi va uning o`lchami 2l dan oshadi.
YKB hududi chegarasini qurish uchun kerak bo`ladigan ma`lumotlar: ​​