Tajriba ishi. Tog‘ jinslarining hajmiy og‘irligini hisoblash

d1 ning qiymati, m
d2 ning qiymati, m
Qazib olingan bo’shliq kengligi a, m						Qazib olingan bo’shliq kengligi a, m
100	125	150	200	250	100		125	150	200	250
300	92	98	105	110	115	80		92	104	108	110
400	105	113	120	122	125	93		105	115	118	120
500	115	125	130	132	135	105		115	125	128	130
600	120	130	135	138	140	117		127	135	138	140
800	135	145	150	155	157	125		133	140	145	146
1000	145	155	160	165	168	132		140	148	150	153
1200	155	165	173	177	180	140		148	155	158	160

Eslatma: d₁ va d₂ qiymatlar uchun a <100 m bolganda d₁ va d₂ qiymatlar uchun a=100 m, a<250 m bo’lganda d₁ va d₂ qiymatlar uchun a=250m ga teng deb qabul qilinadi

8.1 Rasm:Tayanch bosim hududi kengligini hisoblash uchun nomagramma l:
H-qazib olish chuqurli,
m-qazib olinayotgan qatlam qalinligi
3. 8.2 jadvaldan foydalanib, qatlamning yotish burchagiga α bog`liq holda ximoya burchaklari δ<sub>1,</sub> δ<sub>2,</sub> δ<sub>3,</sub> δ<sub>4</sub> aniqlanadi.
YKB hududini qurishda ximoya burchaklari δ<sub>1,</sub> δ<sub>2,</sub> δ<sub>3,</sub> δ<sub>4</sub> kesmalari kesishmalari 75° dan 80° gacha bo`ladi.
4.Qatlamning chetki qismidan YKB hududi chegarasini qurish 8.2 rasm qirqimining kesma kesishmalari bo`yicha bajariladi.
5. YKB hududining xavflilik toifasi aniqlanadi va 8.3 jadval bo`yicha YKB zonalarida kompleks chora tadbirlar qo’llash tartibi belgilanadi. ​​ YKB hududining xavflilik toifasi YKB ​​hududida qazib olish ishlariga, YKB ​​hududidagi qatlamning o`zro h₁ va h₂ qilinlik o`lchamlariga, qatlamning chetki qismlariga va butunlikning d<sub>1</sub> va d<sub>2</sub> deametrlariga bog`liq holda aniqlanadi.
O`zaro qo`shilgan bir nechta qo'shni qatlamlardagi YKB hududining xavflilik toifasi bir-biriga bog'langan eng xavfli hududlar toifasi aniqlanadi.
YKB hududlarida (qatlamlarning chekka qismlarida va qo'shni qatlam ustunlarida) ustki qavat (qatlam)ning qazib olingan bo`shliqning 15 m uzunlikdagi uchastkalarida xavflilik toifasi III daraja deb ta`sis etilgan.
8.2 jadval
Himoya burchgi δ_i va bosim burchagi φ_i larni aniqlash

Tog` jinsi qatlamning qiyalik burchagi, gradus	Himoya burchgi, gradus					Bosim burchagi, gradus
	δ 1	δ 2	δ 3	δ4	φ1		φ2	φ3
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90	80 77 73 69 65 70 72 72 73 75	80 83 87 90 90 90 90 90 90 80	75 75 75 77 80 80 80 80 78 75	75 75 75 70 70 70 70 72 75 80	64 62 60 59 58 56 54 54 54 54		64 63 60 59 56 54 52 48 46 43	64 63 61 59 57 55 53 52 50 48

8.3 jadval
YKB hududining xavflilik toifasi

YKB hududining xavflilik toifasi	YKB hududida qatlamni qazib olish shartlari	YKB hududida qo’llaniladigan chora tadbirlar tartibi
I	YKB hududida qazib olish chegarasi bilan stvor o’tishda, 10m<h2 ≤ 0,5d2; 10m< h1 ≤ 0,5d1; geologik buzilishlar bilan qiyinlashtirilgan	O`ta xavfli uchastkalardagi kon ishlari 1.3.5 qo’llanmasiga muvofiq olib boriladi “To`satdan o`pirilish va qulab tushish xavfi bo`lgan ko`mir, gaz va tog` jinsi qatlamlarida kon ishlarini xavfsiz olib borish yo`riqnomasi”
II	YKB hududida qazib olish chegarasi bilan stvor o’tishda, 0,5d2 < h2 ≤ 0,8d2; 0,5d1 < h1 ≤ 0,8d1; butunliklardan va qatlamning chetki qismlarda h2 ≤ 0,8d2; h1 ≤ 0,8d1	MakNII bilan kelishilgan holda
III	YKB hududida 0,8d2 < h2 ≤ d2; 0,8d1 < h1 ≤ d1	Yer osti konchilik ishlari bosh muhandisi aniqlaydi. Uchastkada xavfli hudud paydo bo`lish bashoraniga asosan, uchastka xavflilik toifasi II chi toifa bo`lgan hududga o`tqaziladi

8.2-Rasm:Xavfli va to`satda o`pirilish xavfi bo`lgan ko`mir va gaz konlarida chetki qismdan YKB hududi chegarasini qurish:
a-qirqimda kesmalar kesishmasi;
b-qirqimda kesmalar bo`yicha
Butulikdan YKBning chegara hududini qurish.
1. 8.1 rasmdagi nomagramma bo`yicha butunlik qoldirilgan, qazish ishlari olib borilayotgan kon laximi joylashgan chuqurligi (H) va foydali qazilma qalinligiga (m) bog`liq holda tayanch bosim hududi kengligi (l) hisoblanadi.
2. Butulikdan YKBning chegara hududini qurish uchun butulikning kengligi (L) bilan tayanch bosim hududi kengligining (l) o`zaro bog`liqlik jadvalidan (8.4 jadvaldan) koeffitsient(k) ning qiymati tanlanadi.
8.4 jadval
Koeffitsient (k) ni hisoblash

L/l	≤0,1	0,15	0,20	0,25	0,35	0,5	1,0	1,5	≥ 2,0
k	0	0,25	0,50	0,75	1,00	1,13	1,25	1,13	1,0

3. Foydali qazilma ustidagi ( ) va foydali qazilmadagi ( ) butunlikning YKB hududi o`lchami hisoblanadi.
=kd<sub>1</sub> (8.1)
=kd<sub>2</sub> (8.2)
Bu erda: d<sub>1</sub> va d<sub>2</sub> - foydali qazilma ustida va foydali qazilmada chetki qism uchun YKB hududi o`lchami, m;
k- koeffitsient, butulikning kengligi bilan tayanch bosim hududi
kengligining o`zaro bog`liqligidan aniqlanadi, L/l.
CHetki qism uchun d₁ va d₂ bing qiymatlari 8.1 jadvaldan tanlanadi. Koeffitsient k qiymati 8.4 jadvaldan tanlanadi.
4.Tog` jinsi qatlamining yotish burchagiga (α) asosan 8.2 jadaldan ximoya burchaklari δ_1, δ_2, δ_3, δ₄ aniqlanadi.
5. Butunlikdan YKB hududining chegaralarini qurish, qirqimda kesmalar kesishmasi va qirqimda kesmalar bo`yicha 8.3 rasmga mos ravishta bajariladi.
6. YKB hududining xavfli toifasi aniqlanadi va 8.3 jadval ma'lumotlari bo'yicha YKB hududida chora-tadbirlar kompleksi qo'llanilishi tartibi ko`riladi.
Tajriba ishini bajarish uchun uslubiy qo'llanma
Topshiriq:
Berilgan shartlar bo'yicha, butunlikdan ko'mir va gazning to'satdan o`pirilsh xavfi bo`yicha YKB hududining o`lchamlarini aniqlang?
Qirqimda kesmalar kesishmasi bo`yicha, butunlikdan YKB hududi chegarasini qurishni bajaring?




8.3-Rasm. Xavfli va to`satda o`pirilish xavfi bo`lgan ko`mir va gaz konlarida butulikdan YKB hududi chegarasini qurish:
a-qirqimda kesmalar kesishmasi;
b-qirqimda kesmalar bo`yicha
Dastlabki ma'lumotlar
Qatlamlar to`plamini (l₁,l₂,l_3,l₄) qazib olishda, l₃ chi qatlam bo`ylab L=40 m bo`lgan xavfsizlik butunligi qoldirilgan. Tog` jinsi qatlamining yotish burchagi . l<sub>3</sub> chi qatlam qalinligi, m. l<sub>2</sub> qatlamnig ( ) joylashish chuqurligi. Qatlamlar orasidagi qalinlik h<sub>1-2</sub>, h<sub>2-3</sub>, h<sub>3-4.</sub> l<sub>3</sub> chi qatlamdagi qazib olingan boshliq o`lchami a.
Ishni bajarish tartibi
1. YKB hududini qurish uchun l₃ chi qatlam ta`siri qatlamlar bo`ylab parallel xarkati davomiyligi bo`yicha YKB hududining chegaralarini qurish kerak. l<sub>2</sub> qatlamning joylashish chuqurligi va h<sub>2-3</sub> qatlamlar orasidagi qalinlikdan foydalanib ta`sir qiluvchi l₃ qatlamning joylashish juqurligini aniqlang.
= - h_2-3
2. 8.1 rasmdagi nomogramaga muvofiq, ta`sir qiluvchi l<sub>3</sub> qatlamning joylashish juqurligi va qazib olinayotgan qalinlikning o`zaro bog`liqligidan tayanch bosim hududi kengligini (l,) aniqlang.
3. Butulikning kengligi (L) bilan tayanch bosim hududi kengligining (l) o`zaro bog`liqlik jadvalidan (8.4 jadvaldan) koeffitsient(k) ning qiymati tanlang.
4.8.1 va 8.2 formulalar bo`yicha foydali qazilma ustidagi ( ) va foydali qazilmadagi ( ) butunlikning YKB hududi o`lchami hisoblanadi. Formuladagi qatlamning chetki qism uchun d₁ va d₂ bing qiymatlari 8.1 jadvaldan tanlanadi.
5. 8.2 jadaldan foydalanib l₃ tog` jinsi qatlamining yotish burchagiga (α) asosan ximoya burchaklari δ_1, δ_2, δ_3, δ₄ aniqlang.
6. Qirqimda kesmalar kesishmasi bo`yicha 8.3 a rasmga mos ravishta butunlikdan YKB hududining chegaralarini qurishni bajramiz.
7. YKB hududining xavfli toifasi aniqlang va 8.3 jadval ma'lumotlari bo'yicha YKB hududida chora-tadbirlar kompleksi qo'llanilishi tartibini tuzing.