Tajriba ishi. Tog‘ jinslarining hajmiy og‘irligini hisoblash

5. 8.2 jadaldan foydalanib ximoya burchaklarini aniqlaymiz δ₁= _, δ₂= _, δ₃= _, δ₄= .
6.Qirqimda kesmalar kesishmasi bo`yicha 8.3 a rasmga mos ravishta butunlikdan YKB hududining chegaralarini qurishni bajramiz.
7. 8.3 jadval ma'lumotlari bo'yicha YKB hududining xavfli toifasini aniqlaymiz va YKB hududida chora-tadbirlar kompleksi qo'llanilishi tartibini tuzamiz.
l₄ tog` jinsi qatlami uchun 10m< h<sub>1</sub> ≤ 0,5d<sub>1</sub>; 10m< 40m ≤ 79,3m; - YKB hududining xavflilik toifasi I chi xavflilik toifasiga kiradi.
l<sub>2</sub> tog` jinsi qatlami uchun 10m< h₂ ≤ 0,5d₂; 10m< 20m ≤ 76,8m; - YKB hududining xavflilik toifasi I chi xavflilik toifasiga kiradi.
l₁ tog` jinsi qatlami uchun 0,5m< h₂ ≤ 0,8d₂; 76,8m< 80m ≤ 123,m; - YKB hududining xavflilik toifasi II chi xavflilik toifasiga kiradi.

Mustaqil ishlash uchun masalalar

Dastlabki ma`lumotlar	Variantlar
	1	2	3	4
l3 chi qatlam bo`ylab qoldirilgan xavfsizlik butunligi o`lchami L, m.	40	50	40	50
Tog` jinsi qatlamining yotish burchagi, .	10	10	10	10
l3 chi qatlam qalinligi m, m.	1,0	1,5	1,5	1,0
l2 qatlamning joylashish chuqurligi , m.	500	400	400	500
Qatlamlar orasidagi qalinlik h1-2, m; h2-3, m; h3-4, m.	h1-2=60 m, h2-3=20m, h3-4=40m	h1-2=50 m, h2-3=30m, h3-4=40m	h1-2=60 m, h2-3=20m, h3-4=50m	h1-2=60 m, h2-3=30m, h3-4=50m
l3 chi qatlamdagi qazib olingan bo`shliq o`lchami a, m.	200	250	250	200

TAJRIBA ISHI № 18
Himoyalash hududi parametrlarini aniqlash
Ishdan maqsad:
1. Himoya qatlami ustunlarini nurash va qulashga qayta ishlashdagi himoya hududini qurish va hisoblash usullarini o’rganish.
2. Nurash va qulashda himoya qatlami ustunlarini qayta ishlashdagi maydon qurilishida ilmiy ko`nikmalarga ega bo`lish.
Nazariy qism.
Ko’mir konlarini qazib olish amaliyotida uzoq muddatli tajriba shuni ko’rsatdiki ko’mir va gazning to’satdan chiqarib yuborilishini oldini olishning eng samarali yo’li mudofa qatlamlarini o’rnatishdir.
Himoya qatlam deb shunday qatlam hisoblanadiki, uning rivojlanishi muxofazalangan shakllanishda to’satdan chiqarib yuborilishi yoki tog’ bosimidan qisman tushirilishi bilan to’la xavfsizlikni ta’minlaydi, to’satdan va g’ayritabiiy jarayonlarni nazorat qilishning boshqa usullarini qo’llashni osonlashtiradi.
Himoya qatlami ishlab chiqishda, ko'mir qatlamlarida tog’ jinslarining siljishi va deformatsiyasi ishlab chiqilgan qalinlikda sodir bo'ladi.
Ishlab chiqilgan qatlamda deformatsiyalar va yoriqlar hosil bo'lishi oqibatida xavfli qatlamlarni degassatsiyasi va ularda gaz bosimini kamayishi sodir bo'ladi.
Siljish jarayoni bilan bir vaqtning o'zida tog’ jinsi va ko'mir qatlamlarining stress holati qayta ishlanib, ishlov berish va ishlov berilgan qatlamlarda yuqori tog’ bosimi va yuklanish hududlari yuzaga keladi. Ishlab chiqilgan qalinlikda uncha qatlamlar orasidagi katta bo’lmagan kuchlanishda himoya harakati nafaqat tushirish zonasining vujudga kelishi balki xavfli qatlam degassatsiyasi hisobiga gaz bosimining tushib ketishini ham keltirib chiqaradi.
Qatlamlararo yuqori quvvatda ishlanayotgan joyning himoya harakati xavfli ko’mir qatlami kuchlanish holati boshlang’ich tog’ bosimi tushib ketishi oqibatida kamayib ketadi.

Shunday qilib, himoya qatlamlarining rivojlanishini himoya qilish mexanizmi zararli to'siqlardagi stress holatini kamaytirish va pastki va yuzaki ko'mir va tog’ jinslarining qayta ishlangan qatlamlaridagi degassatsiyalash orqali gaz o'tkazuvchanligi oshganligi sababli zararli to'rlardagi gazning bosimini kamaytirishdan iborat.

Himoyalangan hudud - ishlaydigan va ishlanadigan qatlamlardagi tushirish hududiningning bir qismi bo'lib, unda xavfli qatlamlarning rivojlanishi davomida ko'mir va gazning to'satdan chiqarib yuborilishi yo'q.
Hozirgi kunda himoya hududini qurishda, konchilik tashkilotlari marksheyderlik xizmati " Himoya hududini qurish va katta chuqurliklar uchun YKB. CD 12.07.301-96 metodologiyasi " normativ hujjatini qo’llaydi.
Himoyalash hududini qurish uchun normativ hujjatga muvofiq quyidagi dastlabki ma'lumotlar kerak:
1. Himoya qatlamining rivojlanish chuqurligi (H) yer yuzasidan himoya qatlami tozalash lahimining pastki otmetkasigacha qadar masofaga teng;
2. Himoyalangan qatlam to'satdan ko'mir va gaz chiqarib yuborilishi bo’yicha xavfli toifaga o'tkaziladigan chuqurlik, (H₀) m.
Ko'mir va gazning to'satdan chiqarib yuborilishi xavfi bo’lgan qatlamlarda, shaxta maydonini H₀ qavatlab tayyorlash usuli bilan ish olib borilayotgan gorizont ventilyatsiya shtreki chuqurligi teng, panel yoki gorizont usulida shaxta maydonini tayyorlash – izogips qatlam chuqurligiga, ish olib borilayotgan maydon ventilyatsiya shtreki joylashgan joydan 100 m masofadan o’tadi;
3. Himoya qatlamining tushish burchagi,α;
4. Qatlamlar orasidagi jinslar tarkibidagi qumtoshlarning tarkibi,η%;
5.Tushish burchagi α bo’yicha himoya qatlamida ishlab chiqilgan maydon o’lchamlari, tozalash ishlari bo’yicha m;
Butunliklarsiz qatlamlarni ishlab chiqishda yoki L_ő≤0,1l kattalikdagi qavatlararo butunliklarni qoldirish tanlangan maydon yig`indisi kengligi a ni qabul qiladi L_s≥0,1l o’lchamdagi butunliklar qavatning qiya balandligini qabul qiladi.
Qatlamlarni qazib olishda tushib ketish yoki yuvilib ketish a ustunlari ustun kengligiga tenglanadi. Ustunlar orasida 0,1l kenglikdagi butunliklar bo’lmaganda a ustunlar kengliklari yig’indisiga teng deb qabul qilinadi. Agar à ≥ 250m bo’lsa a = 250 m deb qabul qilinadi
6. Himoya qatlamidagi tozalash ishlarining kattaligi rimoyalangan qatlamda kon ishlariga qarab olinadi, m;
7. Himoya qatlamidagi qazib olinayotgan qatlam qalinligi m, m;
8. Himoya qatlami sirtini boshqarishni qabul qilish usuli.