Тайван етакчиси АҚШга боришига Пекин ҳарбий машғулотлар билан жавоб қайтарди. Янги уруш яқинми?

Hozirgi vaziyat
Donald Tramp va Say Ing Venning telefon muloqotidan so‘ng AQSH Tayvan bilan deyarli qayta rasmiy aloqalar o‘rnatdi. Biroq Tramp birinchi suhbatdan so‘ng Xitoy bilan muammolar oldini olish uchun Tayvan rahbari bilan muzokaralardan bosh tortdi. U buni Xitoyning Shimoliy Koreyani jilovlashda AQSHga yordam berayotgani bilan izohladi.
Ukrainadagi urush boshlangach dunyo yetakchilar, xususan AQSH nigohi Sharqiy Yevropa tomon yo‘naltirildi. Bu vaqtda esa Xitoy Tayvanga yana qayta bosim o‘tkazishni kuchaytirdi.

Foto: Getty Images
Tayvan borasida munosabatlarning keskinlashuvi fonida XXR AQSHni Tayvan bilan rasmiy aloqalarni zudlik bilan to‘xtatishga chaqirdi. 2021-yil 16-dekabr bo‘lib o‘tgan Bayden va Si Szinpinning videomuloqotida ko‘p mavzular qatorida Tayvan masalasi ham ko‘rildi. Biroq Vashington ushbu muzokaralardan biron natija chiqmaganini ma’lum qildi.
Shu yilning aprel oyida Xitoy Tayvan orolida yaqinida keng ko‘lamli harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazilishini e’lon qildi. Pekin buni AQSH tomonidan “tayvanlik ayirmachilar”ga jo‘natilayotgan “jiddiy noto‘g‘ri signallar” bilan izohladi. AQSH davlat kotibi Entoni Blinken shundan keyin Tayvanni har qanday ehtimoliy tajovuzdan, shu jumladan Xitoy tomonidan bo‘ladigan agressiyadan himoya qilish uchun barcha zarur vositalar bilan ta’minlashga va’da berdi.
AQSHdagi Xitoy elchixonasi kotibi Lyu Penyuy bunga javoban Vashingtonni “Xitoy va AQSh o‘rtasidagi aloqalarga jiddiy zarar yetkazmaslik uchun” o‘z gaplari va harakatlariga ehtiyot bo‘lishga chaqirdi. XXR rahbariyati Oq Uydagilarga “Tayvan masalasi” — Xitoyning ichki ishi ekanligini yana bir eslatib o‘tdi.
27-aprel kuni Pekin Amerika esminetsi Tayvan bo‘g‘ozidan o‘tgani sababli Vashingtonga norozilik bildirdi. AQSH bunga javoban kema xalqaro huquqqa muvofiq ravishda bo‘g‘oz orqali “oddiy tranzit”ni amalga oshirganini ma’lum qildi.
23-may kuni AQSH prezidenti Jo Bayden Yaponiya tashrifi doirasida o‘tkazilgan matbuot anjumanida AQSH Tayvanni harbiy yo‘l bilan himoya qilishga tayyor ekanini aytdi. Bayden o‘t nutqida Xitoyning harbiy amaliyotlari haqida ham to‘xtaldi: “Pekin “(Tayvanga) yaqin uchib va bu manyovrlarni amalga oshirib, olov bilan o‘ynashyapti. Bizning Tayvanga nisbatan siyosatimiz umuman o‘zgargani yo‘q: biz hamon Tayvan bo‘g‘ozida tinchlik va barqarorlikni saqlab turish hamda status-kvo bir tomonlama o‘zgartirilishi yuz bermasligini kuzatib turish niyatidamiz”. Shuningdek u AQSH “yagona Xitoy siyosati” tarafdori ekanligini, biroq bu “Xitoyda Tayvanni egallab olish uchun kuchdan foydalanish huquqi bor” degani emasligini ta’kidladi.

Si Szinpin (chapda), Say Ing Ven (markazda) va Jo Bayden (o‘ngda)Foto: AP Photo
Oradan bir necha hafta o‘tgach, Pekin Tayvan mustaqilligiga bo‘lgan “har qanday urinishlarni qat’iy ravishda yo‘q qilishini” aytib, keskin raddiya berdi. 12-iyun kuni Xitoy Mudofaa vaziri general Vey Fenhe AQSHni orolning mustaqilligini qo‘llab-quvvatlayotganlikda ayblab, amerikaliklarni “Tayvan bilan munosabatlar bo‘yicha bergan va’dasini buzmoqda” va Xitoy ishlariga “aralashyapti” deya bayonot berdi.
“Menga tushuntirishga ruxsat bering: agar kimdir Xitoyni emas Tayvanni tanlashga jur’at etsa, biz shubhasiz u bilan jang qilamiz. Biz har qanday narx evaziga va oxirigacha kurashamiz. Bu Xitoy uchun yagona tanlov” — deya nutq so‘zlagan Fenhe Singapurda bo‘lib o‘tgan Shangri-La Dialogue Osiyo xavfsizlik sammitida.
AQSH va Xitoy munosabatlarining bunday keskinlashuvi mutaxassislar tomonidan turlicha baholanmoqda.

Vey FenheFoto: Getty Images
AQSHdagi Baknell universitetining siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar bo‘yicha professori Zi Jun Zu “AQSh va Xitoy o‘rtasidagi urush tahdidi qanchalik haqiqat va u qaysi ko‘rinishda: to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki gibrid shaklda yuz beradi?” savoliga javob berdi:
“AQSH va Xitoy o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri urush ehtimoli unchalik katta emas, ammo voqealarning bunday rivojini ham inkor etib bo‘lmaydi.
Xitoyning millatning qayta tug‘ilishi haqidagi orzusi Tayvan bilan birlashishni o‘z ichiga oladi. Biroq, Tayvanda Xitoy bilan birlashishga qiziquvchilar kam. Aksincha, desinozizatsiya (xitoylik bo‘lmagan jamiyatlarning xitoy madaniyati, xususan, Xitoyning eng yirik etnik guruhi bo‘lgan xan xalqining madaniyati, tili, ijtimoiy me’yorlari va etnik o‘ziga xosligi ta’siri ostida o‘tishi jarayonidir — oddiyroq aytganda xitoylashtirish) ruhida tarbiyalangan Tayvanning ko‘pchilik aholisi bugungi kunda o‘zlarini xitoylik emas, tayvanlik deb hisoblaydi.
Ikki qarama-qarshi kuchni yarashtirish imkonsizdek. AQSH nafaqat o‘zining ichki qonuni, balki Tayvan bilan munosabatlari to‘g‘risidagi qonun doirasida ham Tayvanni himoya qilishga yordam berishga majbur, bundan tashqari Qo‘shma Shtatlar Xitoy bilan global raqobatda ham olib bormoqda. Tayvan bo‘g‘ozidagi mojaro AQSH va Xitoy o‘rtasida deyarli to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy qarama-qarshilikka olib kelishi aniq”.
Rus sharqshunosi, Xitoy sivilizatsiyasining ma’naviy-madaniy an’analari hamda SHHT mamlakatlaridagi zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar bo‘yicha mutaxassis. Tarix fanlari doktori, professor Aleksey Maslov ham bu borada o‘z fikrlarni bildirib o‘tgan:
“Xitoy va AQSH o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy to‘qnashuv sodir bo‘lishi mumkin.
Xitoy va Tayvan o‘rtasidagi mojaro provokatsiya sodir bo‘lgan taqdirda, masalan, Tayvan yoki Xitoy kemalari o‘zaro to‘qnashganda yoki o‘qqa tutilganda harbiy inqirozga aylanishi mumkin.

Aleksey MaslovFoto: PNP
Ikkinchi vaziyatda esa xuddi shunday voqea havoda sodir bo‘lishi mumkin. Mojaro kuchayishining yana bir sharti Tayvan Xitoyga qarshi agressiv rejalarini e’lon qilganda bo‘ladi.
Uchinchi variant, agar Qo‘shma Shtatlar Tayvanni o‘zining kengaytirilgan qurolli kuchlarini yaratishga undasa, bu Xitoy xavfsizligiga yanada ko‘proq tahdid soladi. Eng muhim savol shundaki, Xitoy hozir mojaroning qizg‘in bosqichi ekanligini yaxshi tushunadi, Tayvanga qilingan har qanday hujum Xitoyning rivojlanish konsepsiyasini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Hozirda XXR tinchliksevar davlat sifatida harakat qilmoqda va barchani hamma narsani tinch va diplomatik yo‘l bilan hal qilishga chaqiryapti. Bu Xitoyning asosiy siyosiy formulasi. Birinchi o‘q otilishi bilanoq Xitoy siyosiy taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘ygani darhol ayon bo‘ladi. Savol shundaki, ular hozir bunga qanchalik tayyor?”.
Richard Hass. AQSHlik diplomat. 2003-yil iyulidan buyon Tashqi aloqalar bo‘yicha kengash prezidenti bo‘lib, bunga qadar AQSH Davlat departamentining siyosatni rejalashtirish bo‘yicha direktori va Jorj Bush ma’muriyatida Davlat kotibi Kolin Pauellning yaqin maslahatchisi bo‘lgan.
“Mening o‘ylashimcha, biz (AQSH) o‘zimizni aldayapmiz.
Agar AQSH Xitoyga Tayvanni egallashga ruxsat bersa va javob harakati amalga oshirmasa, Yaponiya, Avstraliya, Hindiston hamda dunyoning shu qismidagi barcha boshqa davlatlar, jumladan, Janubiy Koreya AQSH bilan munosabatlarini qayta ko‘rib chiqadi. Bu esa Xitoyga qo‘shnilariga bosim o‘tkazish uchun ulkan geografik va strategik afzalliklar beradi”.

Tayvan aholisining Xitoyga qarshi namoyishlariFoto: BBC
Ko‘pgina ekspertlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashuv ehtimoli past ekanligi aytayotgan bo‘lsa-da, buning yuz berishini istisno qilmayotganlari anchagina. Hozirgi vaziyat va AQSHning Ukrainada bandligini hisobga olgan holda XXR hukumatining qat’iy harakat qilishi ehtimoli yuqori baholanmoqda. Biroq XXR raisi Si Szinpin Tayvan Xitoyga tinch yo‘l bilan qo‘shilishiga va’da bergan.
Dunyodagi bu ikki superkuchli, yadroviy davlatning to‘qnashuvi shubhasiz dunyo uchun juda ayanchli oqibatlarga olib kelishi aniq. Biroq AQSH rahbariyati ham, XXR hukumati ham buni ancha yaxshi tushunib turibdi va diplomatik munosabatlarni hozircha to‘xtatgani yo‘q.