Ta’lim sohasi: 110000 – Pedagogika Ta’lim yo`nalishi

4. Modal so`zli so`z birikmasi.
Bu tipdagi birikmalarni hokim komponenti o`rnida modal so`zlar keladi:
O`zingda yo`q olamda yo`q.
Til faktlari shuni ko`rsatadiki, ravish va sifat turkumiga kiruvchi so`zlarning boshqaruvchilik xususiyati ot va fe’l boshqaruvchiligiga nisbatan passiv bo`lib, nutqda kamroq qo`llanadi.
III. BIRIKMALAR TOBE KOMPONENTINING SINTAKTIK TABIATIGA KO`RA QUYIDAGICHA GURUHLANADI:

1. 
   To`ldiruvchili so`z birikmalari:
   

Oyni etak bilan yopib bo`lmas.
Aql-aqldan quvvat oladi. (maqol)

2. 
   Aniqlovchili so`z birikmalari:
   

Toza qalbda dog` bo`lmas. Ahmoqning katta kichigi bo`lmaydi. (maqol)

3. 
   Izohlovchili so`z birikmasi:
   

Direktor Saidvaliev praktikant – talabalar bilan suhbat o`tkazadi.
YAqinda shoir Hamza xotirasiga bag`ishlangan adabiy kecha o`tkazildi.

4. 
   Holli so`z birikmalari:
   

Oz so`zla, ko`p tingla (maqol).
IV. SO`Z BIRIKMALARINING tuzilishiga KO`RA TURLARI.
So`z birikmasi tarkibi jihatidan oddiy (sodda) va murakkab bo`ladi: oddiy so`z birikmasi faqat ikki mustaqil so`zdan tashkil topadi:
oltin soat, tez gapirmoq, institut binosi, shoir Muqimiy, o`sha qiz
Murakkab so`z birikmasida so`zlarning birortasi yoki har ikkilasi ham kengayadi: shirin so`zli yigit, oq ko`ylakli qiz, bir yoz ellik so`mlik mato, ikki kilogramli tosh, O`zbekiston qishloq xo`jaligi ilg`orlarining yig`ilishi kabilar.
Predikativ Harakterdagi qurilmalar ham murakkab so`z birikmalarining bir komponenti vazifasini bajaradi. Ra’no o`qigan kitob hammamizni qiziqtiradi. Sochi uzun, ko`zlari qop-qora Hafizani ko`rganda Umid o`zini yo`qotib qo`yar edi.
So`z birikmasini tahlil qilish tartibi:

1. 
   Sintaktik aloqa turiga ko`ra teng yoki tobe aloqa.
   
2. 
   Tobe aloqa turiga ko`ra moslashuvli, bitishuvli, boshqaruvli.
   
3. 
   Sintaktik aloqaning yuzaga chiqaruvchi vositalarga ko`ra: so`z formasi (qo`shimchalar, ko`makchilar), so`z tartibi, intonatsiya .
   
4. 
   Hokim so`zning morfologik tabiatiga ko`ra.
   
5. 
   Tobe so`zning sintaktik tuzilishiga ko`ra.
   
6. 
   Semantik munosabat turi.
   
7. 
   Tuzilishiga ko`ra turi.
   

Aloqa-aralashuv vositalarning eng kichik birligi gapdir. Gap nutq birligi sanaladi. Tilshunoslikda gapga nisbatan juda ko`p ta’riflar berilgan. Gapni gap qilib turuvchi uchta asosiy belgi mavjud:

4. 
   Har qanday gap ma’lum bir ob’ektiv borliqni ifrdalashi nuqtai nazardan nisbiy tugallikka ega.
   

M: Bahor fasli boshlandi.

5. 
   Har qanday gap intonatsion tugallikka ega bo`ladi. Asosiy belgalardan biri intonatsion tugallikdir. Masalan:
   

Paxta mavsumi tugadi, talabalar o`qishga qaytdilar.
3.Gapning yana bir asosiy belgisi predikativlikdir. Modallik gap orqali ifodalanayotgan xabarga yoki voqelikka bo`lgan so`zlovchining turliy munosabatidir. Bu munosabat asosan gapning kesimi orqali ifoda etiladi. Uni ifoda etuvchi vositalarga fe’lning mayllarini ko`rsatuvchi qo`shimchalar, modal so`zlar hamda intonatsiya kiradi. Misol:dunyoning tinchligi buzilmasin hech. Olasiz (olib bo`psiz). Hayriyat, imtihondan o`tib oldim.
O`zbek tilida gaplar quyidagi belgilarga ko`ra taslif qilinadi.
1.Ifoda maqsadga ko`ra turlari.
Har bir gap o`zida so`zlovchining yoki yozuvchining shu gapini aytishidan maqsadini ham ifoda etadi. SHu gap orqali muallif bir fikrni aytmoqchi yoki so`ramoqchi bo`lsa yoxud o`zining xohish yoki iltimosini bayon qiladi. SHunga ko`ra gaplar uchga bo`lib o`rganiladi.
a)darak gap . b)so`roq gap. v) buyruq gap