Таълим вазирлиги ж. Х. Хужаев усимликлар физиологияси


Download 6.15 Mb.
Pdf ko'rish
bet31/83
Sana10.09.2023
Hajmi6.15 Mb.
#1675160
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   83
Bog'liq
O simliklar fiziologiyasi (J.Xo jayev)

И Л Д И З ОРК,АЛИ О ЗИ Ц Л А Н И Ш . У си м ли клар илдиз оркали 
гупрокдан жуда куп элем ентларни (М, Р, К, Са, Б, Mg, Ре, Мп, Си, 
Х п , А1 ва бошкалар) узлаш тиради. Бу элементлар хлоропластлар, пиг- 
м ентлар, ферментлар, о кси ллар, ёгпар, углеводлар ва бошкаларнинг 
таркибига киради.Ш унинг учун \а м усимликларнинг \аводан ва туп- 
рокдан озикутниш и узвий равиш да бир-бири билан 6орлик>
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хлоропласгларнингтузилмавий шакли (ички мембраналар, ламеллалар, 
граналар ва пигментларнинг \осил булиши) факрт меъёрдаги илдиз оркрли 
озик^аниш шароитида ривожланади. Азот ва фосфор етишмаган шароитда 
хлоропласгларнингтузилмавий шакли емирилабошлайди. Пигментларнинг 
синтез жараёни секинлашади ва \атто тухтаб црлаци. Азот ва магний 
хлорофиллнинг таркибига киради. Д ем ак, улар етмаса, хлорофилл \оси л 
булмайди ва фотосинтезга таъсир этади.
Темир \а м цитохромлар, ф ерр о д окси н , хлорофиллаза ва бошк;а 
ферментларнинг таркибига киради. М ис пластоцианин ф ерм ен ти н и н г 
таркибига киради. Бу ферментларнинг фаоллиги фотосинтез жадаллиги- 
ни тавсифлайди.
О зи^а таркибида фосфорнинг етиш м аслиги натижасида ф о то си н ­
тезнинг ёругликда ва цоронгиликда буладиган реакциялари бузилиш и 
мумкин. Умуман, ф осф орм иад ори н и н г етишмаслиги \ам д а ош икчаси 
фотосинтез жадаллигини пасайтиради.
Усимликларнинг минерал элементлар билан таъминланиш даражаси 
фотосинтезнинг махсулдорлигини белгилайди. Уларни етарли даражада 
минерал элементлар билан таъминлаш ёруглик энергиясини ю тиш ва 
Узлаштиришни, С 0 2 микдоридан самарапи фойдаланишни ош иради. Бу 
эса к;ишлок хужалик экинларида \о си лд орли кн и кескин ош и ри ш н и
таъминлайди.
КИСЛО РОД. Барча усимликларда ф отосинтез жараёни аэр о б ш а­
роитда содир булади ва эволюция ж араён и да Усимликлар ш унга мос- 
лашган. Ш унинг учун \ам ан аэро б ш ар о и т ва *аво тарки б и д а к и сл о- 
роднннг мицдори 21 фоиздан куп б ули ш и фотосинтез! а с ал б н й т а ъ ­
сир этади.Ёругликда нафас олиш ж араён и кучли булган усимликларда 
(С, усимликлар) кислород м и е д о р и н и н г 21 фоиздан 3 ф ои згач а ка- 
майнши ф отосинтезни ж адаллаш тирганлиги, ёругликда н аф ас олиш
жараёни кучсиз булган Усимликларда ( С 4 Усимликларда) ф о то си н тез 
узгармагани аии^панган.
Атмосферала кислород концентрациясининг 25-30 ф оиздан о р ш ш и
фогосинтезни пасайтиради ва ёругликда нафас олиш жараёни н инг те з- 
лашишига сабаб булади.
3.8. Ф О Т О С И Н ТЕ ЗН И Н Г К У Н Л И К ВА МАВСУМИЙ 
ЖАДАЛЛИГИ
Юкррида куриб ушлган тайней ш ароит омиллмри ф о т о с и ш е л а Г>ир- 
галикда комплекс \олатда таъсир эгади. Айникса. ёруглик, \a p o p n r на 
сув микдори кучли таьсир эгиб. уларн и н г кун даиомича у л а р и ш и н а ­
ги жасила фотосинтезнннг кунлик жадаллиги таисифланали.
www.ziyouz.com kutubxonasi


39-чизма. Руза ф отосинтезининг кундузги узгариши ( Ю .С.Носиров, 1956):
А —гуллаш ф азасида; Б —кусаклаш фазасида; / —ф отосинтез жадаллиги;
2 - ё р у м и к ; > -харорат; 
4—
хавонинг нисбий намлиги; 5 -к а р б о н а т ангид- 
р и д н и н г концентрацияси.
Э рталаб куёшнинг ч и ^а бошлашидан фотосинтез \а м бошланади. 
К у н н и н г Урта кисмигача ф отосинтез жадаллиги ортиб боради. Чунки 
ёрукликнинг ва \ароратнинг ортиб бор и ш и бунга сабаб булади.Энг ю^ори 
ф отосинтез куннинг урта цисмида (соат 12-14 ларда) содир булади. Кечга 
том он ян а фотосинтез ж адаллиги пасайиб боради, бу хам ёругликнинг 
ва хароратнинг узгариши асосида содир булади. Фотосинтезнинг бу тури 
би р чУккили (ёки бир максимумли) дейилади. Бир чуккили фотосинтез 
куп Усимликларда ва ай н и ^са, Урта ик^им шароитларида содир булади.
Ф отосинтезнинг иккинчи тури икки чУккили (максимумли) дейила­
ди. Ф отосинтезнинг бу тури жуда иссиц шароитда яшайдиган усимлик­
ларда содир булади. М асалан, буни Узбекистан шароитида ёз кунларида 
кузатиш мумкин. Эрталаб ёругликнинг бошланиши билан фотосинтез 
жараёни хам бошланиб, соат 10-11 ларда энг юкрри жадапликка эришади. 
Ч унки бу вацтларда усимликлар энг цулай ёруы ик, харорат ва сув билан
www.ziyouz.com kutubxonasi


таъминланган булиб, огизчалар о чи к ва С 0 2 нинг ютилиши \а м жадал- 
лашган булади. Куннинг урта «.исмларида (айникса, соат 13-14 ларда) 
фотосинтез секинлашган ёки тухтаган булиши мумкин. Чунки куннинг 
Урта цисмига якинлашганда \арорат максималга я^инлаш ган ёки ундан 
ошган булиши мумкин. Бундан таш ^ари сувнинг кам булиши сабабли 
(камчиллигининг кугарилиши) огизчаларнинг ёпилиши ва С 0 2 нинг 
ютилиши камаяди. Бундай кун н и н г Урта кисмида ф отоси н тезн и н г 
секинлаш иш и ёки тухтаб к°лиш ига фотосинтез депрссияси дейилади. 
Куннинг иккинчи ярмида фотосинтез ян а жадаллашиб, юкрри ну^гага 
кутарила бошлайди ва кечга томон яна пасая боради (39-чизма).
Усимликларнинг онтогенезида \ам фотосинтез жадаллиги Узгаради. 
Купчилик усимликларда фотосинтез жадаллиги усишнинг бошланишиддн 
то шоналаш-гуллаш фазасигача ортиб боради ва максимал даражага эришади. 
Кейинчалик эсааста-секин пасая боради. Бу асосан усимликларнинг модца 
алмашинуви жараёнинингфаоллиги натижасидир.
Вегетация даври кисцабулган эфемер Усимликлари фотосинтез жадал- 
лигининг максимал даражаси март ойинингохири — апрел ой и н и н гбош - 
ларига, яъни меватугишнингбошланиш давригатугри келади. Бугасимон 
ва дарахтсимон куп Йиллик Усимликларнинг бошланишидан олдин содир 
булади. Кузга томон фотосинтез жадаллиги пасая боради.
3.9. Ф О ТО СИ Н ТЕЗ ВА Х О СИ ЛД О РЛ И К
Фотосинтез жараёнида Усимликларда органик модда хосил булади ва 
туплана боради. Бу органик модданинг умумий ми^дори ф отосинтез ва 
нафас олиш жараёнларининг жадаллигига, яъни фотосинтез ж араёнида 
\о с и л булаётган органик м о д д а н и н г н аф ас олиш ж ар аён и учун 
сарфланаётган органик модда нисбатига борлиь;булади:
А = Р - Д,
бу ерда, А—тупланган органик модда миьуюри, ¥ — ф отоси н тез 
жараёнида \о с и л булган органик модда миедори, Д — наф ас олиш
жараёнига сарфланган органик модда микдори.
Дала шароитида органик модданинг \оси л булишини ва тупланиш и- 
ни ифодаловчи фотосинтезнинг соф ма\сулдорлигини 
1
^уйидаги формула 
билан ани^лаш мумкин :
х ( , + Л 2 ) Т ’
www.ziyouz.com kutubxonasi


бу ерда, В, ва В2 - таж рибанинг бошланишида ва охирида усимликда 
\о с и л булган курук; модда м иед ори (г), Л, ва Л г — тажрибанинг бош ла­
ниш ида ва охирида усимлик баргининг сат\и (м2), Т — тажриба давоми- 
даги кунлар сони, Ф - тупланган органик модданинг микдори (г/м 2 
би р кеча-кундуз). Бир кеча-кундуз давомида тупланадиган органик мод­
д а н и н г мивдори вегетация давом ида Узгариб туради ва у жуда оз мик;- 
дордан бош лаб то 15-18 г /м 2 гача булиши мумкин.
Ф отосинтез ж араёнида \о с и л булган ва тупланган органик модда 
и кки гуру\га булинади: 1) биологик (У - Ви„л ); 2) хужалик (У-хуж)- 
У симлик танасида вегетация даврида синтез булган КУРУК модда- 
н и н г умумий мицдори биологи к \о си л дейилади. Биологик \оси лн и н г 
хуж алик максадларига иш латиладиган цисми (донлари, уруглари, ил- 
д и з мевалари ва бош калар) хужалик \осили дейилади.
Хужалик \о си л н и н г м икдори \а р хил усимликларда турлича булади 
ва бу коэф ф ициент (К хуж) билан ифодаланади:
виол.
Умуман, цуйидаги ш ароитлар яратилганда энг юкрри \осилдорлик 
дараж асига эриш иш мумкин: 1) экинзорларда барг сат\и н и купайти- 
ри ш ; 2) фотосицтетик о р га н н и н гф ао л ишлаш даврини узайтириш; 3) 
фогосинтезнингжадаллигини ва ма\сулдорлигини ошириш; 4) фотосин­
тез жараёнида синтезланган органик моддаларнинг ^аракатини ва усимлик 
аъзоларида к,айта тацсимланишини теалатиш ва \оказолар.
Бунинг учун эса хамма агротехник тадбир ва чоралар (уритлаш, 
сугориш , ерга ишлов бериш , зараркунандаларга карши курашиш ва 
\о к азо л ар ) уз вацтида сиф атли утказилиши зарур.
www.ziyouz.com kutubxonasi


IV БОБ
УСИМЛИКЛАРНИНГ НАФАС ОЛИШИ
4.1. УСИМ ЛИКЛАР ХДЁТИДА НАФАС 
О Л И Ш Н И Н Г АХАМИЯТИ
Фотосинтез жараёнида *осил булган шакарлар ва бошкр органик м од- 
далар усимлик хужайраларининг асосий озика моддалари \исо6ланади. Бу 
органик моддалар таркибида куп миедорда кимёвий энергия тупланиб, 
нафас олиш жараёнида ажралиб читали ва кужайрадаги барча си н тети к 
реакцияларни энергия билан таъминлайди. Усимликлар >ужайраларида бо- 
радиган оксидатив реакдиялар органик моддаларнинг кислород иш тиро- 
кида анорганик моддаларга (С 0 2 ва Н20 ) парчаланиши ва кимёвий э н е р ­
гия ажралиб чикиш жараёни нафас олиш дейилади. Бу жараённинг ш аклий 
тенгламасини куйидагича курсатиш мумкин:
С6Н |20 6 + 6 0 а 
6 С 0 2 + 6 Н 20 + эн ер ги я ( 2875кДЖ мол).
Нафас сшиш му\им физиологик жараён булиб, барча тирик организм- 
ларга хос хусусиятдир. Бунда углеводлар м у\и м а\амиятга эга. Бирок угле- 
водларнинг тирик организмларда бажарадиган вазифаси фа^ат уларга э н е р ­
гия етказиббериш билан якунланмайди. Уларнинг парчаланишида бир кртор 
ораликбирикмалар \осил булади. Бу бирикмалар усимликлар танасида уч- 
райдиган бошка органик моддаларнинг (ёяпар, аминокислоталар ва бош к£- 
лар) асосини ташкил этади. Демак, усимлик танасидаги органик моддалар­
нинг турли хиллигида нафас олишнинг а^эмиити катта.
Лекин усимликларнинг(^айвон ва одамларникига ухшаш) махсус нафас 
олиш аъзолари булмайди. Уларнинг барча хужайралари ва тукималари 
муста^ил нафас олиш хусусиятига эга. Барча тирик хужайраларнинг 
органоиди саналадиган митохондриялар наф ас олиш аъзоси \исобланади. 
Ана шу митохондрияларда мураккаб органик бирикмалар (асосан углеводлар) 
ферментлар тизими иштирокида кислород ёрдамида оксидланиб, сув ва 
СО га парчаланади. Бу реакциялар тизими биологик оксидланиш дейилади.
Тирик организмларда борадиган нафас олиш жараёнида кислороднинг 
ролинидастлаб XVIII асрнингохирларида француз ол ими АЛЛавуаэе илмий 
асослаб берган эди. У узининг 1773-1783 йилларда угказган бир катор 
тажрибаларида нафас олиш ваёниш жараёнларинингухшашлигини исботлаб 
берди. У нафас олишда \ам худди ёниш дагидек атмосферадан кислород 
ютилади ва атмосферага карбонат ангидрид ажралиб чицади, дебтаъкидпади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


А Л Лаву азе р  кузатишларига асосланиб, нафас олиш бу кислород ёрдамида 
органик моддаларнинг жуда хам секинлик билан ёнишидир, деган хулосага 
келди. Тахминан шу вак^ларда (1777) Шееле урукпар билан Угказган таж- 
рибалари асосида унаётган 
y p y F
солинган ёпик, идиища кислороднинг 
микдори камайиб, С 0 2 нингмикдори купайганини аниздади.
1778-1780 йилларда Я.И нгенхауз яшил Усимликлар цоронгида кис- 
лородни ютиб, карбонат ангидрид чицаради ва бу жихатдан \айвонлар- 
га ухшайди, усим ликларнинг яшил булмаган кисмлари эса ёруьликда 
^ам кислород ютиши м ум кин, деган хулосага келди.
Усимликларнинг нафас олишини Н.Т.Соссюр асослаб берди. У 1797- 
1804 йилларда биринчи марта микдорий тах,лиллар Утказди ва цоронгида 
Усимликлар цанча 0 2 ютса, шунча С 0 2 ажратиб чикишини исботлади. 
Яъни ютилган кислород билан ажралиб чиркан карбонат ангидриднинг 
нисбати бирга тенг деб кУрсатди. Бундан ташкари карбонат ангидрид би­
лан бир цаторда сув ва энергия хам хосил булишини исботлади. Аммо
Н.Т.Соссюрнинг бу мухим фикрлари бошца олимлар томонидан узок 
муддатгача эътиборга олинмади. Ажралиб чик^аётган С 0 2 фотосинтезда 
ишлатилмай колган С 0 2 булиб, у к,айта чик^ди, унйнг нафас олишга 
алокаси йу^, деб тушунтирилди. Шу олимлар каторида танизди немис 
физиологи Ю Либих ( 1842 ) хам бор эди.
Кейинги йилларда, айн и^са, XIX асрнинг охири ва XX асрнинг 
бош ларида жуда куп олим ларнинг (Бородин, Бах, Палладии, Кости- 
чев, Варбург ва бош ^алар) тажрибалари асосида усимликларнинг нафас 
олиш и мухим ф изиологик жараён эканлиги, асосан шу жараён натижа- 
сида ажралиб ч и ед а н ким ёвий энергия хужайралардаги синтетик 
реакцияларни энергия билан таъминлаши мумкинлиги исботланди.
Умуман, Усимликларнинг нафас олиши мухим физиологик жараён 
булиб. у крронгилик ёк и ёругликдан хатъи назар тирик хужайраларда 
доимий характерга эга. Хатто омборлярда сазданадиган уругларда, усиш 
ва ривожланиши тухтаб, тиним олиш холатига утган дарахтларда (киш 
фаслида), тинч холдаги илдиз ва илдизмеваларда, боил^атирик хужайра 
ва тукималарда наф ас олиш тухтампйли. Ф а^ат унинг жадаллиги паст 
булиши мумкин. Н аф ас олиш нингтухтаб црлиши организмнинг нобуд 
булиши билан якунланади.
4.2. НАФАС О Л И Ш КО ЭФ Ф ИЦ ИЕН ТИ
Усимликларнинг наф ас олиш жарлснида ажралиб чиккан карбонат 
пмгилриднииг ютилгам кислородга булган нисбатига—нафас олиш ко- 
>ффиииенти дейилали (Н К ):
www.ziyouz.com kutubxonasi


Биологик оксидланиш ж араён и да углеводлардан таш кари бош ка 
органик моддалар (ёглар, ёг кислоталари , оксиллар ва б ош калар) \ам
иш тирок этиш и мумкин. Ш унинг учун нафас олиш ж араён и да иш ти- 
рок этадиган органик модда турига караб нафас олиш коэф ф и ц и ен ти - 
н и н гд араж аси \а м \а р хил булади.
Нафас олиш жараёнида углеводлар ишлатилса, коэф ф ициент бирга 
тенг булади:
С6Н 120 6 + 6 0 3 
6 С 0 2 + 6Н 20 + энергия

Download 6.15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling