Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Такрорлаш учун саволлар 
1. Институционал иқтисодий назариянинг ривожланиши учун нима асос 
бўлиб хизмат қилди? 
2. Институционализмнинг ривожланишидан олдин қанақа назариялар 
мавжуд бўлган? 
3. Институционал иқтисодиёт методологиясининг ўзига хос хусусиятлари 
нималардан иборат? 
4. «Эски» институционализм вакилларининг қарашларини шарҳланг.
5. Инстиуционализмнинг асосий назарияларига тариф беринг.
6. Мулкий ва шартномавий муносабатларга оид назарияларни шарҳланг. 
7. “Эски” ва “янги” институционал мактабларнинг принципиал фарқини 
айтинг. 
8. Германиядаги тарихий мактаб ва Америка институционализмининг 
умумий хусусиятлари? 
9. Институтга умумий таъриф беринг. 
10. Қуйидаги институтларнинг пайдо бўлиши ва амал қилишини кўриб 
чиқинг: қўл бериш, хусусий мулк, никоҳ, таълим, бозор, давлат. 
11. Институционал иқтисодиётда фанлараро ёндашувнинг моҳиятини 
изоҳланг. 

---

24 
II - боб. ИНСТИТУТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЖАМИЯТ 
РИВОЖЛАНИШИДАГИ РОЛИ 
 
2.1. “Институт” ва “норма” тушунчаларининг моҳияти 
Институтлар жамият ҳаётида муҳим ўрин тутади. Агар бир дақиқага 
барча институтлар йўқ бўлиб кетишини тасаввур қиладиган бўлсак, у ҳолда 
тартибсизлик бошланиб кетган бўларди ва бу ҳол, ўз навбатида, абадий давом 
этмас эди. Чунки инсонларнинг ўз ҳаётини тартибга келтиришга уринишлари 
янги институтларнинг пайдо бўлишига олиб келган бўларди. 
Институтлар табиатини янада чуқурроқ таҳлил қилиш глобал 
хусусиятларга эга қатор саволларга, хусусан, нима учун бозорлар “ишлайди” 
ёки “ишламайди”? Иқтисодий сиёсатнинг у ёки бу тадбирлари нима учун 
самарали ёки самарасиз бўлди? Иқтисодиётдаги қайси ўзгаришлар ички 
сабабларга кўра ёхуд ҳукуматнинг у ёки бу қарори туфайли юзага келди, деган 
саволларга жавоб топиш имконини беради.
Институтлар ўзи нима? Турли даврлар тадқиқотчилари институтлар 
моҳияти ва уларнинг фаолият юритиш механизмини ёритувчи бир неча 
таърифларни асослаганлар. Т.Веблен [32] институтларни қуйидагича 
таърифлаган: “Институтлар – бу инсонлар уларга амал қилган ҳолда турмуш 
кечирадиган одатий тафаккур тарзи” ёки “Институтлар ўтмишда содир 
бўлган жараёнлар натижаси бўлиб, улар ўтмиш шароитларига мослашган ва, ўз 
навбатида, ҳозирги вақт талабларига тўлиқ мослашмаган”.
Е.Эрдвард томонидан [60] “Институтлар кўплаб индивидумлар 
улардан ҳамма жойда ва ҳар куни фойдаланадиган ва асосан ўз ноёблиги билан 
тавсифланадиган ижтимоий неъматлар. Институтлар алмашув жараёнини 
соддалаштиради. Улар – қарорлар қабул қилиш жараёнининг якка тартибдаги 
қарорларни ижобий қарорларга айлантирувчи ажралмас қисми”, дея 
таърифланган.
Ж.Ходжсоннинг таърифлашича [55], “Институтлар – анъана, урф-одат 
ёки қонунчилик чеклови орқали узоқ муддатли ва барқарор ҳулқ-атвор 
намуналарининг яратилишига олиб келувчи ижтимоий ташкилот”.
Институтларни кўз билан кўриб, уларни жисмонан ҳис этиб ёки ўлчаб 
бўлмайди. Бу инсон онги билан яратилган ўзига хос конструкциялар, кўзга 
кўринмайдиган механизмлардир. Институтлар инсонларнинг муайян жамоасига 
хос бўлган тафаккур тарзини акс эттиради. 
Институтларнинг яна бир таърифи Б.З.Милнер томонидан Д.Норт [46] 
ёзган сўз бошида келтирилган: “институтлар – инсонлар томонидан ишлаб 
чиқилган чекловлар ҳамда уларнинг ўзаро ҳамкорлигини таркиблаштирувчи 
мажбурлаш омиллари. Буларнинг барчаси биргаликда жамият ва 
иқтисодиётнинг ундовчи таркибини ҳосил қилади”. 
Юқорида 
келтирилган 
таърифлар 
институтларнинг 
асосий 
хусусиятларини қамраб олган ҳолда, уларнинг асосий вазифаларини ҳамда 
ривожланиш қонунларини акс эттиради ҳамда жамиятни ривожлантириш учун 
институтларнинг муҳимлигини таъкидлайди. Юқорида кўрсатилган барча 

---

25 
ҳолатларни умумлаштирган ҳолда, институтционализмнинг ҳозирги замон 
талқинларига асосан институтларни қуйидагича таърифлаш мумкин: